رقیبی جدی برای Web of Science  و Scopus

 لیزنا، سید ابراهیم عمرانی، سردبیر: ارزیابی دانشگاه‌ها به کدام سمت می رود، شاید اون بالابالاها هم کسی نداند. من می بینم که دانشمندان خارجی هم چند سالی است درگیر هستند ولی نوع درگیری‌شان همواره با نوع درگیری ما تفاوتهایی داشته است. می بینم که از زمانی که تجاری سازیها در دستور کار دانشگاههای غربی قرار گرفت (بیانیه 2003 اتحادیه جهانی دانشگاه‌ها)، آنجا هم جوششی پدید آمد و تحلیل استنادی که ما کتابداران در درسهایمان می خواندیم که دو کاربرد اصلی دارد (ارزشیابی یک مجله بود که وقتی مجله برای کتابخانه سفارش می دهیم مجلات هسته را سفارش دهیم و دوم برای پیگیری استنادها Citation Tracking استفاده می کنیم که مقاله های هسته را شناسایی کنیم)، کاربردهای جدیدی هم پیدا کرد.

چیزی که این بازار را گرم کرده بود و غرب را به تجاری سازی دانشگاه‌ها کشانده بود علاوه بر تقاضای بازار، دسترسی‌های نوین از مسیرهای شبکه‌ای و الکترونیکی بود که امکانات نوینی در دسترس دانشمندان و معلمان و استادان می گذاشت. به هر جهت تنور بازار گرمتر و گرمتر شد تا حرارتش به ما هم رسید. دانشگاههای ایران در نیمه دهه هفتاد و با تاسی از دانشگاه تهران آرام آرام به این حرکت پیوسته بودند و در آغاز دهه 1380 دیگر ضریب تاثیر IF(Impact Factor)  اسباب فخر بسیاری از دانشمندان و علم‌سنجان ایرانی شده بود. حقیر هم که از ابتدای حرکت نوین در دانشگاه تهران در کنار تیم پژوهشی دانشگاه بودم و با مسئولیت در تأمین همه چکیده نامه های موضوعی و استنادی که امکان پذیر بود، و از چند سال پیش از آن بصورت الکترونیکی منتشر می‌شدند، ‌تلاش در ترغیب اساتید دانشگاه تهران به چاپ مقالات خود در مجلات بهتر داشتم، خود بر این طبل بسیار کوبیدم و مسئولیت تشکیل اولین کمیته علم‌سنجی دانشگاه تهران را برعهده داشتم.

 با گسترش جنبش نوین چاپ مقاله در مجلات معتبر علمی، و انتشار آن به همه دانشگاه، و اصرار استادان به اینکه مقاله من در فلان ایندکس نمایه شده و باید از امتیاز آن استفاده کنم، یک بار دیگر درس‌های قدیمی را با منابع تازه شروع به خواندن کردم که متوجه شدم تحت تاثیر حرکتهای نوین دانشگاهها در اروپای غربی و امریکای شمالی، انتقادهای زیادی به IF وارد شده که منجر به مقاله بروندادهای نوین پژوهشی شد که در آن مسأله نرمال سازی را طرح کردم و  H Index  و Y Index  و … را و شاخص Z لگاریتمی سوئد و شاخص نرمال شده هلند و دیگران را توضیح دادم و اصرار داشتم که باید به سوی شاخصهای نرمال شده رفت.

در ادامه، داستان علم سنجی در ایران و در جهان در دو جهت حرکت کردند!!!!!!!!!  در ایران راه پیاده روهای روبروی دانشگاههای بزرگ کشور از جمله خیابان انقلاب تهران را در پیش گرفتند و در آن سوی آب، دانشمندان و دانش‌ورزان راه کوره های آتشین را در پیش گرفتند که شاخصهایشان را صیقل دهند و دیدیم که هر دم از آن باغ بری بیرون داده شد (البته هر بار که میوه تازه ای از کوره های غربی بیرون داده شد، ما هم پریدیم و در حد وسع خود از آن چیدیم و استفاده کردیم  ولی به شیوه های بومی (بومی سازی می کنیم دیگر)). اینک به جای ارزیابی فقط دانشگاهها که دیگر آن را خیلی کلی می‌دانند، به ارزیابی گروههای آموزشی روی آورده‌اند که قدمی مثبت و رو به جلو در امر ارزیابی است.

گوگل اسکولار و اسکوپوس در سال 2004 به بازار آمدند تا رقیبی برای Web of Science شوند، موسسه تامسون که مالک نمایه های استنادی شده بود و با استفاده از فضای الکترونیک و شبکه همه آنها را در یک پلتفرم یکپارچه ریخته بود،‌ خط مشی پذیرش مجلات خود را تغییر نداده و سختگیریهای خود را داشت، ولی الزویر که موسسه ای کاملا تجاری بود و راه بازی را بهتر بلد بود،‌ اسکوپوس را با تعداد مجلاتی دوبرابر WOS راه اندازی کرد.

پس از ایجاد نمایه های استنادی جدید، و رسمی کردن شاخصهای نرمال مانند H Index به جای IF دانشگاههای غربی پا را از سنجش مجلات فراتر گذاشتند و بخشی از سنجش دانشگاه‌هایشان را نیز مبتنی بر این شاخصهای استنادی کردند که باز ما در ایران آن را تعقیب کردیم،‌ ولی با کنار گذاشتن سایر شاخص‌های اساسی سنجش دانشگاهها و فقط با محاسبه مقالات که البته باید عرض کنم که آرام آرام سایر سنجه ها به سنجش‌های ما هم دارد راه پیدا می‌کند.

این سنجشها بازار خوبی شد برای شرکتها که بیایند و ابزارهایی برای ارزیابی دانشگاهها تولیدکنند. تامسون InSite را تولید کرد و شرکت الزویر هم زحمت تولید Scival‌ را کشید که بازار را از دست ندهند و این رقابت بین این دو شرکت ادامه دارد، و کیفیتها هم سرجای خودش هست و در کنار اینها محصولاتی پراکنده در بازار برای هریک از امور علم‌سنجانه وجودداشت و دارد که در ایران کمتر شناخته شده بودند. و گاهی از ادغام یک یا دو محصول، پایگاه جدیدی زاده می شود که می تواند با بخشی ازکارهای دو شرکت الزویر و تامسون که دومی دو سالی است به شرکتی دیگر فروخته شده و نام کلاریویت آنالیتیک گرفته رقابت کند.

Digital Science شرکتی است که در حوزه فناوری فعال است. این شرکت کارش را با تامین فناوری برای شرکت انتشاراتی Nature MacMilan  در سال 2010 آغاز کرد ولی بعد مستقل شد و در سال 2015 Global Research Identifier Database  را راه اندازی کرد و وارد عرصه شاخص‌های پژوهشی شد. در سال 2017 صحبت از محصول جدیدی بود که این شرکت در دست کار دارد و اعلام کرده بود که می خواهد محصولی ارائه نماید که همه کارها را در محیطی یکپارچه در دسترس بگذارد و رقابتی نو را با الزویر و کلاریتیو آنالیتیک(همان ISI) کلید زد. در جائیکه الزویر برای مجلاتش ساینس دایرکت را دارد، برای تحلیل استنادی اسکوپوس را دارد و برای ارزیابی پژوهش SciVal را دارد، کلاریتیو آنالیتیک نیز برای تحلیل استنادی Web of Sccience و برای ارزیابی پژوهشی InCite را دارد، Digital Science پایگاهی ایجاد کرده به نام Dimensions که همه این سه کار در یک محیط انجام خواهد شد.

با توجه به در اختیار داشتن قیمتهای همه این محصولات به علت داشتن مسئولیت در کنسرسیوم کتابخانه های دانشگاهی، به نظرم اگر این پایگاه تازه (دایمنژنز) مطابق ادعای خود بتواند جوابگوی این هر سه مساله باشد، قیمتش بسیار عالیست و صرفه جویی زیادی در بودجه علم سنجی دانشگاهها خواهد شد. به ویژه که دسترسی فردی به این محصول رایگان است و هر استادی می تواند نام خودش را ثبت کند و در این محیط کار کند و تنها زمانی که دانشگاه بخواهد وارد این کار شود باید اشتراک سالانه بپردازد که در اینصورت داده های استادان و دانشجویان دکتری و تحصیلات تکمیلی از بین نرفته و عینا و به صورت هوشمندبه محیط دانشگاه مربوطه منتقل خواهد شد، به شرط آنکه حسابهای کاربری که استادان ایجاد می کنند با استفاده از IP دانشگاه باشد.

پیشنهاد بنده این است این رقیب جدید را باید کمیته های علم سنجی دانشگاهها در دستور بررسی قرار دهند، شاید بتوان با استفاده از این مسیر کاری آسانتر و کم هزینه‌تر انجام داد. حتما نیاز به بررسی دقیق دارد. در اینجا من ترجمه ای تقریبا آزاد از یادداشت یکی از اساتید که دستی در بررسیها و ارزیابیهای پژوهشی دارد را برای معرفی این محصول تقدیم خواهم کرد.

راجر شونفلد Roger C. Schonfeld مدیر "برنامه کتابخانه ها  و ارتباطات علمی شرکت Ithaka (ناشر پایگاه محبوب Jstore) نویسنده مقاله ایست با عنوان:  A new citation database launches today: Digital Science’s Dimensions .

ارزیابیهای پژوهشی، شاخصها و تحلیل پژوهش و شاخصهای آن از طریق دانشگاه ها و نشر علمی فراگیر می شوند. می‌دانیم عامل تاثیر IF  گارفیلد برای سنجش مجلات برای دهه ها حضور موثری در ارزشیابیهای علمی داشته است. در سال‌های اخیر، مدیریت پژوهش گسترده تر شده و اشاعه شاخصهای جدید در پلتفرمهای تازه رشد یافته و  فرصتی جدید برای تجزیه و تحلیل عملکرد را فراهم کرده است. در حال حاضر  دامنه‌ ارزیابیها از سنجش عملکرد مجلات فراتر رفته  و این افزایش به اندازه گیری نه تنها عملکرد مجله، بلکه به مقالات فرد، دانشگاهیان،  و اینک به گروههای آموزشی و دانشگاه های مادر این گروهها  گسترش یافته است. دفاتر امور پژوهشی دانشگاهها، کتابخانه های دانشگاهی، سرمایه گذاران پژوهشی و ناشران علمی، از جمله کسانی هستند که علاقه مند به تحلیل حوزه پژوهش هستند.

در این مقوله محصولاتی داریم که اکنون دیگر قدیمی محسوب می شوند مانند، Web Science از شرکت کلاریتیو و Scopus از شرکت الزویر. با توجه به اهمیت آنها در تجزیه و تحلیل بروندادهای پژوهشی، در روند پذیرش مقالات توسط ناشران، و آئین نامه هایی ارتقاء اساتید، پایگاههای استنادی درآمد خوب و باثباتی برای صاحبان شركتها ایجاد کرده اند که این درآمد همواره در سالهای اخیر رشد داشته است.  Scopus در سال 2004 اولین رقیب  Web of Science بود و Google Scholar هم در همان سال رقابت خود را با این دو شروع کرد، اما پایداری این پایگاهها در این سالها یکی از سوالهای مدیران پژوهشی بوده و هست. در سالهای اخیر این پایگاههای استنادی به عنوان نوعی از محصول رقیب جدید پیدا کرده‌اند و بیشتر داده‌های آنها توسط موسسه غیر انتفاعی CrossRef و دیگران در دسترس قرار می‌گیرند، ولی باید اذعان کرد که هنوز  تا به امروز باقی مانده‌اند و شاید زود باشد که بگوئیم دست کم به عنوان یک محصول تجاری کارکرد خودشان را دارند از دست می‌دهند.

در نتیجه، در حال حاضر این دو شرکت کماکان قادر به ادامه فروش پایگاه داده های استنادی خود به کتابخانه دانشگاهی که مجموعه های تحلیلی نیاز دارند، هستند و پایگاهای خود را در اختیار مدیران، کتابخانه ها و مؤسسات تحقیقاتی قرار می دهند. مشتریان غیر دانشگاهی نیز برای این محصولات وجود دارد، مانند سرمایه گذاران پژوهشی و ناشران. شرکت Digital Science در این مقوله یعنی پایگاههای استنادی محصولی ارائه کرده که نام تجاری آن را دایمنژنز Dimensions گذاشته است  .این محصول ترکیبی از هر دو مقوله از این نوع محصولات است یعنی هم پایگاهی استنادی است و نیز ابزاری برای تحلیل و ارزیابی پژوهش.

دایمنژنز Dimensions  چیست؟

دایمنژنز محصولی جدید شامل یک پایگاه داده استنادی، و یک مجموعه تحلیل و ارزیابی پژوهش با عملکرد جستجو و کشف و دسترسی به مقالات با رویکردی نوین است. در مقایسه با رقبای خود، دایمنژنز Dimensions   داده های گسترده،  و یکپارچه را در دسترس کاربران قرار می دهد، یک رویکرد فراگیر برای پوشش محتوا، با استفاده از مدل کسب و کار "freemium" و یک تجربه نوین از جستجو، کشف و دسترسی به منابع و مقالات تمام متن است.

اول، باید اشاره کنم که Dimensions از مجموعه‌ای از روابط مختلفی که امکان برقراری آن را ایجاد کرده، ساخته شده است. پایگاه‌های اطلاعاتی استنادی بر اساس روابط بین یک واحد انتشاریافته، مانند مقالات مجلات و ثبت اختراعات (پتنتها) و طرحهای پژوهشی و ... شکل می گیرند. دایمنژنز Dimensions نیز شامل روابط مرتبط با گرنتهای پژوهشی، مطالعات بالینی، با نرمال سازی گسترده برای زمینه ها / رشته ها و موسسات گوناگون است. واضح است که Digital Science یک پلتفرم قدرتمند را ایجاد کرده است که دسته بندی محصولات پایگاه داده استناد و تجزیه و تحلیل را در یک پلتفرم جدید یکپارچه کرده است. بنابراین Digital Science محصول مشابهی را به کتابخانه های دانشگاهی و دفاتر تحقیقاتی دانشگاه، و همچنین به عنوان پیشگامان و سایر مجاری آکادمیک عرضه می کند.

دوم، دایمنژنز Dimensions از لحاظ پوشش محتوا فراگیر و انحصاری است، ولی محتوایی نه همچون Scopus و Web of Science. البته، آنچه که  از آنها به عنوان انحصاری یاد می کنیم، می تواند ازنظر دیگران به عنوان انتخابی نه چندان کیفی و مناسب تعریف شود، البته با توجه به راه هایی که پایگاه های استنادی برای کمینه سازی بهره برداری از کتابشناختی کنترل شده استفاده می کنند. دایمنژنز Dimensions ادعا می کند که مواردی تقریبا 25% بیشتر از Scopus را پوشش می هد، هرچند Scopus ادعا می کند که در پیگیری استنادها Sciteation Tracking  60٪ بهتر و قوی‌تر از  دایمنژنز Dimensions عمل می کند. دایمنژنز Dimensions به جای یک نمایه استنادی فیلترهای جستجوی متنوعی را پیشنهاد می‌دهد. به عنوان مثال، با دایمنژنز Dimensions هنگام جستجو در متون علمی، می توانید نتایج را فقط برای آن دسته از مجلات که در Web Science، DOAJ، یا سایر منابع محدود شده اند، محدود کنید.

سوم، دایمنژنز Dimensions با یک  مدل کسب و کار مدرن ساخته شده است. دسترسی عمومی پایه، از جمله جستجوی قدرتمند پایگاه داده در یافتن مقاله‌ها و پیوند از آن به گرنتها و ثبت اختراعات، همه آزاد و رایگان است و نیازی به ثبت نام ندارد. شما می توانید آن را تا زمانیکه نیاز به دسترسیهای بیشتر ندارید استفاده کنید. این نسخه رایگان شامل بسیاری از قابلیت های Scopus و Web of Sciencce می شود، به طوری که ممکن است بتواند در آینده جای آنها را در برخی دنشگاهها و موسسات پژوهشی بگیرد. مدیر عامل Digital Science تأکید کرد که در این مقوله،  داده ها کالایی هستند پایه و باید به صورت آزادانه در دسترس همه باشند. دایمنژنز Dimensions افراد را تشویق می‌کند که با استفاده از حساب‌های کاربری دانشگاه خود برای خدمات رایگان ثبت نام کنند، و در نظر داشته باشند که برخی ویژگی های پیشرفته تر می‌توانند به صورت خودکار فعال شوند، و اگر روزی روزگاری دانشگاه نسخه سازمانی دایمنژنز Dimensions را خریداری کند،  بصورت هوشمند، همه این حسابها به نسخه سازمانی که دانشگاه خریداری کرده منتقل و مورد استفاده قرار خواهند گرفت.

نسخه سازمانی که Dimensions Plus نامیده می شود، اشتراک سالانه ای بالغ بر 10،000 تا 30،000 دلار است که بیشتر فعالیتهای مورد نیاز به عنوان ابزار تحلیل و ارزشیابی پژوهش را پشتیبانی می‌کند، ازجمله این امکان را می دهد که  گرنت‌های پژوهشی، آزمونهای بالینی و ثبت اختراعات را جستجو و تجزیه و تحلیل کنند، و انواع مختلف تحلیل، مصور سازیها و مقایسه های مختلف را انجام می دهند. همچنین Dimensions Plus  نسخه ای طراحی کرده که ابزارهایی را برای استفاده  سرمایه گذاران پژوهشی و ناشران در اختیار می گذارد.

و در نهایت، دایمنژنز Dimensions با استفاده از ReadCube،امکان جستجو، کشف و بازیابی تعداد بسیارزیادی از مقاله های علمی و در نهایت محتوای علمی نمایه شده را در اختیار می گذارد. از زاویه جستجو و کشف، باید اشاره شود که بیش از 50 میلیون مقاله تمام متن، حال از یک پایگاه عام مانند PubMedCentral یا از یکی از واسپارگاههای دسترسی آزاد مانند آرزیو arXiv (برخیها آرشیو هم ترجمه کرده اند،‌که من این املا را به واسطه شنیدن مستقیم نام آن از زبان فروشندگان خارجی بکار می برم)  و در صورتیکه با ناشری قرارداد داشته باشد از پایگاه آن ناشر در محیطReadCube استفاده می‌کند که قدرت بازیابی و دسترسی مجموعه را بالاتر ببرد. بنابراین این امتیازی بالا است که شما می توانید همره با تحلیل استنادی و نیز ابزار پژوهشی، ‌قابلیت دسترسی متن کامل مقاله ها را هم با جستجویی قوی به دست بیاورید.  به نظر می‌آید دایمنژنز Dimensions ابزار کشفی قوی تر از سایر پایگاههای استنادی در اختیار دارد. دو پایگاه دیگر متن کامل مقاله را دسترسی نمی دهند یا پیوندهای کمی برای دسترسیها دارند و بیشتر این پیوندها به محصولات تجاری است که قبلا باید بهای اشتراک آنها را پرداخته باشید. این پیشرفت، پرسش جالبی را مطرح می کند که آیا Elsevier می تواند از منابع مندلی استفاده کند و به عنوان راهی برای جستجوی کامل متن به Scopus پیوند دهد؟

از زاویه دسترسی، به این دلیل که "الگویی ساده مانند SciHub  مد نظر بوده، دایمنژنز Dimensions از ReadCube PDF Reader برای نمایش مقالات استفاده  می‌کند، که امکان دسترسی یکپارچه به کاربران را می‌دهد که البته برای استفاده از این ابزار باید مبلغ کمی بپردازند. این ابزار امکان استفاده از همه مقاله ها و محتواهای مختلف واسپارگاهها و منابعی که از ناشرین مختلف خریداری کرده اید با استفاده از قراردادهای بین کاربر و ناشر در یک محیط یکپارچه فراهم می کند. علاوه بر این، در طول زمان، هر کاربر ثبت شده ReadCube دارای حساب کاربری در دایمنژنز خواهند شد. به عنوان یک نتیجه از نمایه سازی کامل متن و دسترسی یکپارچه به همه محتوای تحت لایسنس دسترسی باز و واسپارگاهها، و با گسترشهایی در جستجوهای یکپارچه، تحلیل استنادی و ابزارهای ارزیابی امور پژوهشی و همه در یک محیط  امکان اینکه این پایگاه به نقطه شروع همه جستجوهای دانشگاهیان بشود بسیار زیاد شده است. جالب خواهد بود ببینیم آیا این ناشران بیشتر به سمت استفاده از ReadCube خواهند رفت؟

عمرانی، سید ابراهیم «دایمنژنز Dimensions ابزاری جدید برای ارزیابی‌های پژوهشی و تحلیل استنادی: رقیبی جدی برای Web of Science  و Scopus». سخن هفته لیزنا، شماره ۳۸9، 31 اردیبهشت ۱۳۹۷.