در کتابخانه ها «ارزش» عنصر پیشران فعالیت‌ها و خدمات کارآمد و تاثیرگذار در جامعه است

به گزارش لیزنا، دکتر رحمت الله فتاحی استاد بازنشسته علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه فردوسی مشهد با موضوع «استراتژیهای کلان برای خلق ارزشهای مشترک در کتابخانه های تخصصی ایران»  در همایش دهمین سال تاسیس مکتا در تاریخ ۹اسفند ۱۴۰۳ سخنرانی کرد.

وی در ابتدا برخی پرسشهای بنیادی که ذهن ما را درگیر ساخته مطرح کرد و عنوان کرد:

-آیا چشم انداز روشنی از آینده کتابخانه ها داریم؟ آیا درباره تحولات و روندها در عرصه تولید، پردازش و دسترسی به اطلاعات فکری کرده ایم؟

-سناریوهای محتمل در زمینه تغییر، یا رویکردهای دولتها، جامعه به کتابخانه ها و رویکردهای کتابداران به نیازهای جامعه  چیست؟

-آیا درک مناسبی از تحولات و روندهای جاری و آتی درفضای اطلاعاتی و فناوریهای ارتباطی داریم؟ و آیا کتابداران شناخت نو و جامعی از نیازها و انتظارات کاربران امروز و فردا دارند؟

-آیا استراتژی های کارآمدتری برای مدیریت کتابخانه ها و خدمت به جامعه کاربران می شناسیم؟

-آیا شناختی از ارزشهای محسوس و ارزشهای نامحسوس در کتابخانه های تخصصی داریم؟

-آیا می دانیم در حال حاضر در کتابخانه ها چه ارزشهایی داریم و یا چه ارزشهایی را می توانیم خلق کنیم؟
آیا می دانیم راهها و روشهای کسب ارزش افزوده از داده ها، اطلاعات و دانش موجود در کتابخانه ها چیست؟ برای نمونه، چه ارزش افزوده ای را می توانیم از امکانات موجود بویژه منابع و پایگاههای اطلاعاتی ایجاد می کنیم؟

-آیا می دانیم که مجموعه کتابخانه های بزرگ ظرفیتی عظیم برای هم افزایی تجربه ها و خلق ارزشهای مشترک دارند و یا چه برنامه ها و راهکارهایی برای خلق ارزشهای مشترک می شناسیم؟

-چگونه تجربه ها و دانش کسب شده در یک کتابخانه را می توان به سایر کتابخانه ها منتقل کرد؟

-چگونه می توانیم از تجربه کاربران کتابخانه ها حداکثر بهره گیری را برای خدمت بهتر به خود آنها به عمل آوریم؟
در سطح کلان (ملی)، به چه استراتژیهایی برای خلق ارزش در کتابخانه های دانشگاهی نیاز داریم؟

-تاکنون، ما کتابداران چه فعالیتهایی را در سطح محلی و ملی برای پاسخ به این پرسشهای بنیادین انجام داده ایم؟

-اصولا، آیا برای پاسخ به این پرسشها، به اندازه کافی مطالعه تخصصی می کنیم؟

وی در بخش نخست چارچوبهای نظری را مطرح کرد و گفت: ابتدا باید بپذیریم که کتابخانه ها به منزله نهادهای پشتیبان و ارزش آفرین هستند و هدف کلان کتابخانه حمایت از نظام آموزش، پژوهش و حرفه مندی است و کتابخانه یک سیستم ارزش آفرین در فرایند پشتیبانی از فعالیتهای علمی وحرفه ای است و کتابخانه ها به منزله نهادهای پشتیبان فعالیتهای علمی و حرفه ای هستند و با ظهور فضای اطلاعاتی نو، متفاوت و دارای ارزش افزوده هستند. در کتابخانه ها، ارزش، عنصر پیشران فعالیتها و خدمات کارآمد و تاثیرگذار در جامعه است.

دکتر فتاحی افزود: یکی از تحولات ارزش آفرین، ظهور فضای اطلاعاتی نو، متفاوت و دارای ارزش افزوده است. با ظهور و توسعه شگفت انگیز فضای اطلاعاتی، بالا رفتن انتظارات کاربران از فضای اطلاعاتی  مثل: گوگل، تلفن همراه و ... فضای تعاملی وب و شبکه های اطلاعاتی با قابلیت ارزش افزوده،  نقش بی بدیل جامعه در خلق فضای جدید، ظهور و توسعه شگرف هوش مصنوعی، فضایی با قابلیت خلق ارزش افزوده، ویژگی عمده فضای اطلاعاتی نو و ... ویژگی ارزش آفرینی آن است. اکنون باید دید ارزش چیست و چرا ارزش آفرینی یکی از رویکردهای نوین در جامعه است؟

در بخش دوم به مفهوم ارزش و استراتژیهای خلق ارزشهای مشترک پرداخت و مفهوم ارزش و استراتژیهای خلق ارزش را بیان کرد و گفت: مفهوم ارزش Valueدر عرصه مدیریت عبارتند از: عنصری که برای یک جامعه، سازمان یا حرفه
اهمیت دارد و آرمان مشترک آنها به شمار می رود. ارزش، پیشرفتی است که یک نفر/سازمان را از نقطه «آ» یعنی وضعیت موجود به نقطه «ب» یعنی وضعیت مطلوب می برد.

انواع ارزشها؛ ارزشهای مفهومی، ارزشهای اقتصادی، ارزشهای کاربردی

مفهوم ارزش در بافت کتابخانه ها عبارتند از؛ ارزش یعنی کیفیت فرایندها (امور جاری) و محصولات (خدمات) که موجب پیامد مناسب (رضایت) کاربران و کتابداران بوده و بر فعالیتهای آنان تاثیر مثبت داشته باشد به طور بالقوه، همه فرایندها (مدیریت داده، اطلاعات و دانش) و محصولات (خدمات) دارای ارزش هستند، البته اگر باکیفیت باشند، رضایت ایجاد کنند و تاثیرگذار باشند. شکل مطلوب ارزش، ارزش افزوده است.

مفهوم ارزش افزوده؛ ایجاد ارزشی فراتر از ارزش متعارف یا کسب سودی فراتر از انتظار اولیه، یا کسب دستاوردی فراتر از فرمول داده-ستانده است، مثل: وب یا تلفن همراه، داده، اطلاعات، دانش مثل: کالاهای با قابلیت ارزش افزوده.
مزایای ارزش افزوده : صرفه جویی در زمان، صرفه جویی در هزینه ها، غلبه بر محدودیتها، بهره وری بیشتر، ارتقای آگاهی ها و شناخت که باعث تحول مثبت در دانش فردی یا سازمانی می شود. و نیز در روش شناسی قابلیت های گسترده ایجاد ارزش افزوده شامل: قابلیت پردازش و فراوری، قابلیت تکثیر و بازتولید، قابلیت خرید و فروش، قابلیت انتقال در بعد زمان و مکان، قابلیت مصرف به دفعات زیاد، قابلیت اشتراک در استفاده همزمان، قابلیت پالایش و فیلتر کردن، قابلیت ترکیب پذیری و ارتقاء و قابلیت تفسیر، اقتباس و استنباط می باشد. آیا پول و هر نوع کالای دیگری از چنین قابلیتهایی برخوردارند؟

وی درباره خلق ارزش گفت: هر فعالیتی در کتابخانه که بر تحقق هدفهای آن تاثیر کیفی و مثبت داشته باشد خلق ارزش می کند. عناصر خلق ارزشها عبارتند از: برنامه ها و سیاستها، کتابداران، منابع و محتواهای علمی، فرایندها، کاربران. همه این عناصر می توانند بهره وری را افزایش داده، یا ارزش خلق کنند، بویژه ارزش افزوده. بسیاری از ما از ظرفیتهای بزرگ این عناصر آگاهی نداریم.

برخی نمونه های خلق ارزش افزوده عبارتند از: اشتراک منابع و امانت بین کتابخانه ای، طراحی پایگاههای مشترک (از جمله فهرستگانها)، راه اندازی پایگاهها و پورتال مشترک، خرید متمرکز پایگاههای اطلاعاتی، تولید کتابشناسی های تخصصی، تمرکز در سازماندهی اطلاعات، برگزاری همایشها و کارگاههای آموزشی مشترک، آموزش و توانمندسازی کاربران، داده های مشترک، اطلاعات مشترک، دانش مشترک، فهم مشترک، خرد مشترک و ...

وی در خصوص هم افزایی ارزشها و ارزش های مشترک عنوان کرد: خلق مشترک ارزشها یا Value co-creation  را باید از چند جنبه بررسی کرد: میان کتابداران با هم، میان کتابداران و کاربران، میان کتابخانه ها با هم، میان کتابخانه ها و نهادها  و  در کتابخانه ها میان منابع و پایگاه ها و در خدمات، در میان کتابداران از نظر تجربه و تخصص و دانش و در میان کاربران از نظر تجربه و شناخت و بازخوردها باید بررسی کرد.

وی در خصوص ارزش های نامحسوس گفت: ارزشهای نامحسوس شامل، کاربران (پروفایل کاربری)، برنامه ها، فرایندها، تجربه ها/ بازخوردها و دانشها است، ارزش های محسوس شامل، کارکنان (مهارتها و تخصصها)، منابع (داده، اطلاعات، دانش)، فناوریهای طلاعاتی/پایگاهها، فضا و تجهیزات، خدمات قابل اندازه گیری و ... است. و با استفاده از ارزشهای محسوس می توان ارزشهای نامحسوس را کشف و یا خلق کرد که هر کدام از این عناصر چندین نوع ارزش دربر دارند: برای نمونه، کارکنان: کسب تجربه، دانش، مهارت، صرفه جویی در زمان، هزینه ها، ارتقای روش شناسی / ارتقای ذهنی، خدمات کارآمدتر، اثربخشی بیشتر. برای خلق ارزشهای مشترک چه استراتژیهایی در رابطه با کتابخانه ها در سطح ملی وجود دارد؟ داشتن استراتژی جامع برای خلق ارزش شناسایی و بهره گیری حداکثری از عناصر و مؤلفه ها

انجام همه فعالیتها و فرایندها با هدف خلق ارزشهای مشترک،  رویکرد مشارکتی و هم افزا در سیاستگذاری، طراحی، تولید، سازماندهی، توزیع، دسترسی، استفاده، آموزش، و ارزیابی تاکید بر خلق ارزش در همه فرایندها در سطح کلان، برای نمونه: در رابطه با کاربران، چند نوع دانش برای کسب و اشتراک وجود دارد؟ کسب و اشتراک دانش کاربران  به عنوان فرصتی برای ارزش آفرینی است. دانش درباره کاربران Knowledge about؛ دانش میان کاربران Knowledge within. چگونه می توان این دانشها را کسب کرده، به اشتراک گذارد و ارزش خلق کرد؟ نمونه های کاربردی در پایگاهها/وب سایتها UX شامل:  ثبت و تحلیل تراکنش کاربران در پایگاهها Transaction Log Analysis، افزوده ها و غنی سازی (تولید اطلاعات) Enrichments، بازخوردها و دیدگاههای انتقادی  یا تولید دانش   Critical inputs

زمینه های کلی و مصداقهای خلق ارزش عبارتند از: برنامه ها، فرایندها، منابع، خدمات و ارزیابی ها. با هدف بهبود کیفیت، بهره وری بیشتر، تاثیر عمیق تر (خلق ارزش). آمادگی برای خلق مشترک ارزش

زمینه های عملی خلق ارزش در کتابخانه ها کدامند؟

نیازشناسی و گزینش محتوا،که شامل:  وجود برنامه مدون در سطح استانی و ملی برای شناسایی نیازهای اطلاعاتی، تبادل تجربه و اطلاعات در زمینه نیازشناسی و گزینش منابع، ایجاد پایگاه ویژه نیازهای اطلاعاتی (کتاب، مجله، مقاله، گزارشهای دولتی،آمار، انجام فراتحلیل از نیازها و انعکاس آن به همه کتابخانه ها، نهادها، ارائه گزارشهای تحلیلی از میزان و چگونگی استفاده از منابع موجود، تهیه و ارائه گزارشهایی از مجلات هسته، مقاله های هسته، نویسندگان هسته در سطح ملی و جهانی است.

فراهم آوری و تولید محتوا که شامل: تدوین برنامه مشترک برای تامین منابع علمی، اقدام مشترک برای مذاکره و خرید پایگاههای اطلاعاتی، ایجاد پورتال مشترک و اشتراک منابع موجود، ایجاد پایگاه سراسری از مقاله های دانلود شده،  فراهم کردن نقدها و بررسی های انتقادی در مورد کتابها و مجلات، تولید محتوا برای پشتیبانی از برنامه های کتابخانه ها مثل: راهنماها، دستنامه ها، گزارشهای پژوهشی و آماری.  سازماندهی و پردازش محتوا که شامل: تشکیل کمیته ملی استانداردهای سازماندهی منابع، ساماندهی نرم افزارهای کتابخانه ای در سطح ملی برای امکان پذیرساختن ایجاد فهرستگان وبی، تبادل و اشتراک اطلاعات کتابشناختی برای سازماندهی تعاونی منابع، سازماندهی (چکیده نویسی و نمایه سازی) منابع دیداری-شنیداری، ایجاد اصطلاحنامه های تخصصی و هستی شناسی های تخصصی می شود. ارائه خدمت و اشاعه محتوا که شامل: راه اندازی پورتال وبی از همه کتابخانه ها، ایجاد دسترسی به طرح ها و گزارشهای پژوهشی در سطح ملی، ایجاد دسترسی به پایگاه ملی پایان نامه ها، ایجاد دسترسی به پایگاههای موضوعی/ تخصصی، ایجاد دسترسی به انواع سایتهای تخصصی، راه اندازی خدمات تخصصی و شخصی سازی شده و در دسترس ساختن گزارشهای آن می باشد.

دکتر فتاحی افزود: توسعه خدمات تخصصی و شخصی سازی شده  رویکردی برای خلق ارزش افزوده است؛ روشهای مناسب برای توسعه این خدمات شامل: ایجاد یک ماتریس شخص-خدمت، ایجاد فهرست یا سیاهه خدمات، ایجاد فهرست یا سیاهه نیازهای کاربران، مطابقت دادن خدمات هر کاربر با هر خدمت است. و ایجاد پروفایل شخصی و بهره گیری از فناوریهای نو برای این کار و سنجش و ارزیابی محتوا و خدمات که شامل: تدوین الگوی ملی برای ارزیابی کتابخانه ها (با مشارکت فکری
کتابداران)، در زمینه مدیریت، محتوا، سازماندهی، خدمات، تبادل گزارشهای ارزیابی میان کتابخانه ها، تحلیل هدفمند گزارشها و اشتراک نتایج آنها، بازنگری در برنامه ها با هدف افزایش بهره وری، برگزاری برنامه های بازآموزی کتابداران در راستای هم افزایی ارزش، رویکرد سیستمی در خلق ارزش در محتوا و خدمات است. مدل یک سیستم معمولی: درونداد> پردازش> برونداد Input>Processing>Output، مدل سیستمهای پیشرفته: درونداد> پردازش> برونداد> پیامد> تاثیر Input>Processing>Output>Outcome>Impact

خلق ارزش در کدام سیستم قابل تحقق است؟

دو مرحله پیامد> تاثیر

تلاش برای ارتقای کمی و کیفی پیامدها و افزایش تاثیرات که نیاز به استراتژی دارد.

اشتراک داده های حرفه ای شامل:

- برنامه ها و خط مشی های کتابخانه ها

-مدارک و گزارشهاعلمی و پژوهشی

-گزارشهای عملکردی کتابخانه ها

-گزارش کارگاهها و برنامه های آموزشی

-گزارش نوآوری های کتابخانه

-فیلمها و پادکستهای نشستهای حرفه ای

-آمار حرفه ای از کتابخانه ها

 -گزارشهای استفاده و استفاده گران.

برای توانمندسازی کتابداران و جامعه کاربران برای خلق ارزش باید اقدامات زیر صورت گیرد:

-آموزشهای مبتنی بر برنامه، هدفمند و روزآمد

-ایجاد اطاقهای فکر در سطوح کتابخانه، شهر، استان

-راه اندازی سیستم مدیریت دانش در سطح ملی

-تشکیل کمیته سیاستگزاری (تدوین استراتژی ها)

-آموزش کتابداران در زمینه مشاوره اطلاعاتی و پژوهشی

-فراگیر کردن و روزآمد نمودن سواد اطلاعاتی کاربران (سواد اطلاعاتی) برای بهره وری بیشتر از اطلاعات و دانش

-پیاده سازی سیستم ارزش آفرین؛ درونداد> پردازش> برونداد> پیامد> تاثیر

-شناسایی آنچه بالفعل و بالقوه در هر مرحله می توان خلق کرد،  تدوین استراژی سیستمی ملی (ارزش آفرینی مشترک)

در بخش چهارم به بیان برخی پیشنهادها برای خلق ارزشهای مشترک می پردازیم:

 -تشکیل کمیته ملی سیاستگذاری و برنامه ریزی کتابخانه ها

-بازنگری در برنامه های کنونی

-تدوین استراتژی در دو سطح کلان و خرد برای خلق ارزشهای مشترک

-شناسایی پتانسیل های خلق ارزش در سه حوزه آموزش، پژوهش، حرفه‌مندی

-تاکید بر قابلیتهای داده، اطلاعات و دانش

-تبدیل داده به دانش

-تبدیل فضای داده مدار و اطلاع مدار در کتابخانه ها به فضای دانش مدار

-راه اندازی شبکه ملی کتابخانه ها با تاکید بر خلق ارزشهای مشترک

-پیاده سازی راهکارهای عملیاتی

-بهره گیری حداکثری از قابلیتهای فناوریهای نو

-به کارگیری فناوری رایانش ابری Cloud computing

-نوآوری در خدمات اطلاعاتی برپایه خلق ارزشهای مشترک

-توسعه رویکرد برون گرایی خدمات برون کتابخانه ای  Outreach

-توسعه دسترسی های باز بویژه به داده های پژوهشی Open access services  

وی گفت: استراتژی های ملی برای ارزش آفرینی یک فرصت است: وجود عناصر ارزشمند (داده، اطلاعات، دانش) به منزله دستمایه فعالیتها، وجود یک عرصه گسترده و جذاب پژوهشی برای توسعه خدمات کتابخانه ها در فضای جدید تنها با استراتژیهای خلق ارزشهای مشترک، می توان آینده روشنی برای کتابخانه ها متصور بود. این شرط بقای حرفه کتابداری و اطلاع رسانی در عصر نهادهای ارزش آفرین است.

در پایان مدلی کلی برای استراتژی خلق ارزش ارائه می شود:

-فراهم آوری منابع

-خدمات تخصصی

-سازماندهی استراتژی

-ارزش آفرینی

-آموزش کارکنان/کاربران

-استراتژی های خلق ارزش از این قرار اند:

 -داشتن استراتژی جامع برای خلق مشترک ارزش

-شناسایی و بهره گیری حداکثری از عناصر و مؤلفه ها

-انجام همه فعالیتها با هدف خلق ارزشهای مشترک

-رویکرد مشارکتی و هم افزا در سیاست گذاری، طراحی، تولید، سازماندهی، توزیع، دسترسی، استفاده، آموزش، و ارزیابی، تاکید بر خلق ارزش در همه فرایندها در سطح استانی و ملی

دکتر فتاحی در پایان برای مطالعه بیشتر در این زمینه دو منبع پیشنهادی ارائه داد:

-تحلیلي بر ارزش افزوده اطلاعات و نظامهاي اطلاعاتي" فصلنامه كتابداري و اطلاع رساني"، جلد ، 6ش .28-1 :)1382) 2نیز در: مجموعه مقالات همایش هاي انجمن كتابداري و اطلاع رساني ایران، به كوشش محسن حاجي زین العابدیني. تهران: انجمن كتابداري و اطلاع رساني ایران، سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ایران، :1384جلد دوم، -23.56

 -از اطلاعات به دانش: رویكردي نو به كاركردهاي كتابخانه ها در عصر فناوري اطلاعات" در: مجموعه مقالات ششمین همایش كتابداران سازمان مدیریت و برنامه ریزي كشور، یزد -16 18بهمن .1380تهران: مركز مدارك علمي و انتشارات سازمان مدیریت و برنامه ریزي كشور، .32-13 :1381نیز در: مجموعه مقالات همایش هاي انجمن كتابداري و اطلاع رساني ایران، به كوشش محسن حاجي زین العابدیني. تهران: انجمن كتابداري و اطلاع رساني ایران، سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ایران، :1384جلد اول، .58-39
با هم بودن و هماهنگ بودن یعنی: هم افزایی ارزشها، یعنی قدرت بیشتر، یعنی تاثیرگذاری ژرف تر Value co-creation

ز دانا تو نشنیدي این داستان                    که برگوید از گفته باستان

که گر دو برادر نهد پشت پشت                           تن کوه را باد ماند به مشت

برای سربلندی ایران عزیز دست در دست هم، ارزش آفرینی کنیم.