دسترسی آزاد و هوش مصنوعی: گفتاری در خرد جمعی

لیزنا؛ سیدابراهیم عمرانی، سردبیر: در سخن هفته 615 تاریخ 16 آبان 1401 نوشتم: "در آستانه تحولاتی تازه در ارتباطات علمی هستیم، و انتشار بروندادهای پژوهشی در دوره گذاری به سر می‌برد، که هنوز کاملا روشن نیست که این گذار به کجا ختم خواهد شد. هر چه هست نشرعلمی پوست اندازی خواهد کرد. در سال جاری اتفاقاتی که در این حوزه افتاده روند نشر را تغییر داده و پرداخت هزینه‌ها توسط مشترکان مجله، در حال جانشینی با مدل جدید یعنی پرداخت هزینه توسط مولف (یا سازمان سرمایه گذار پژوهش) است".

قصد داشتم که آخرین تحولات دسترسی آزاد را برای عزیزان بنویسم که به نکته ای برخوردم که فکر کردم این بخش از صحبتم را به یادآوری آن بپردازم و هفته (های) بعد داستان تحولات تازه دسترسی آزاد را تقدیم حضورتان کنم. در مرور دسترسی آزاد یک بار دیگر برخوردم به داستان خردگرایی و برنامه ریزی و داستان جامعه‌ای که نقد می‌کند و نقد می‌شنود، در برابر جامعه ای که حذف می کند و صورت مساله را پاک می‌کند.

بله، این بار داشتم سخنرانیهای انجمن ناشران علمی در کنگره سالانه‌شان را مرور می‌کردم و به تیترها و برخی مقاله‌ها که در دسترس بود نگاهی انداختم و بدون تعجب و بار دیگر  به عینه دیدم که زمانبندیهایی که برای دسترسی آزاد انجام شده پر بیراه نبوده و در واقع خیلی حساب شده بوده و اینک می‌توان نتایج آن را دید.

اولین حرکتها توسط کتابدار برجسته دانشگاه هاروارد پیتر سابر در همایش دسامبر  2001 دسترسی آزاد بوداپست شروع شد. مدتی به گفتگو، انتشار مقاله و مصاحبه گذشت تا 2013 . امریکای محافظه کار زودتر از اروپا شروع کرده بود و در 2013 دفتر علمی ریاست جمهوری (OSTP) در تلاشی آرام  Federal Research Public Access Act را به تصویب رساند[1]. بله مصوبه ای داده بود که ناشران پزشکی باید دسترسی به اطلاعاتشان را پس از 6 ماه باز کنند و شامل کسانی بود که بیش از 100.000 دلار در سال کمک پژوهشی دریافت می‌کردند، که همه این خبرها همراه با تحلیلهایی از خودم و دیگران را چاشنی  و در اختیار همه آنانکه دسترسی آزاد را دنبال می‌کردند گذاشتیم و حتی گزارشهایی به مقامات  دولتی دادیم که اگر دسترسی آزاد طلا و الماس بطور قطعی شروع کند، شما می‌خواهید با "هزینه پردازش مقاله APC" چکار کنید.

اعتراضات رسمی بعدی باز هم در امریکا بود. در سال 2014 تیموتی گاور استاد ام آی تی و دوستان هارواردی هم به دنبالش و پشت سر آن اتحادیه اروپا و آقای اسمیت وزیر علوم اتحادیه اروپا  که از راسته عدالت‌خواهان اروپایی بود وارد ماجرا شدند و البته خیلی زود مشخص شد که دولتهای سرمایه داری امریکای شمالی و اروپا چه محافظه کار و چه از گروه اجتماعیون عامیون قصد ندارند یک صنعت ریشه دارشان را که اکنون ایراداتی بر سودجویی بیش از انتظارشان گرفته می‌شود به کلی از بین ببرند و به عینه دیدم که همه کارهایشان ترتیبی بود نه ارتماسی.

ابتدا گفتند باید دسترسی به منابع آزاد باشد. ناشران گفتند خُب تکلیف ما چیست؟ و پیشنهاد مجلات دوگانه را دادند که هم مقاله های با حق اشتراک و هم مقاله های دسترسی آزاد را در یک شماره واحد چاپ و منتشر کنند و قول دادند که تا 2018همه را به سمت دسترسی آزاد ببرند و در همین دوره APC یا هزینه پردازش مقاله را از افراد و سازمانها در دستور کار قرار دادند که هنوز هم داغ داغ است و می‌گیرند.

بعد از سه سال، کمیسر اسمیت در 2018 فریادش درآمد که دارید سر ما را کلاه می‌گذارید و ما دیگر بیش از این صبر نمی کنیم و دو سال تا 2020 وقت داد که ناشران دسترسیها را باز کنند. ائتلاف اس Coalition S تشکیل شد و همه پیوستند، انگلستان با حفظ استقلال خود از اروپا و امریکا بندهای ائتلاف اس و پلن اس را پذیرفت و رفتند به سمت 2020 که با وقت کوچک دیگری گفتند تا پایان 2020.  و نهایتا با فرصت دیگری که وزیر جدید علوم اتحادیه اروپا به ناشران داد، کار به 2023 کشید. در اگوست 2022 که دفتر علمی ریاست جمهوری همگام با ائتلاف اس بیانیه ای داد که تکلیف امریکا را روشن می‌کرد (در سخن هفته 615 توضیح دادیم) و دیگر همه را از پایان سال 2024 ملزم می‌کند که همه داده‌ها باید در دسترس باشند. و ائتلاف اس و انگلستان هم همین تاریخ را تایید کردند و حال منتظر پایان 2024 یعنی یک سال و نیم دیگر هستند که دسترسیها به نتایج پژوهشهای علمی که حتی یک یورو از بودجه دولتی در آن استفاده شده باشد، باید به روی همه مردم دنیا باز شود.  

اینکه در همین 5 سال گذشته چندین هزار صفحه مقاله و سخنرانی و دلیل و گاهی بهانه توسط ناشران نوشته و گفته شده بماند، لیکن اینک مسلم است (و اگر به ساختار اندیشیدن عقلای این کشورها دقت می‌داشتیم، از اول هم مسلم بود) که این صنعت باقی می‌ماند، فقط شیوه گرفتن هزینه‌ها توسط صنعت تفاوت خواهد کرد.  بر پایه برنامه ریزی که دارد پیش می‌رود و پیشگامان نشر دسترسی آزاد آزمونهایی را از ابتدای 2022 آغاز کرده اند، موسسات، بخوانید دانشگاهها و پژوهشگاهها و واحدهای تحقیق وتوسعه که تولید علمی دارند، و باید منتشر کنند، باید با ناشران وارد مذاکره شوند و به جای خرید دسترسی به مجلات و پایگاهها، به خرید بسته های نشر اقدام کنند که اندکی هم از شکل قبلی گرانتر درخواهد آمد. برای نمونه یک دانشگاه با شرکت انتشاراتی "تیلور اند فرانسیس (T&F) " قراردادی می‌بندد که اجزای قیمت گذاری آن مشخص است و شما بر اساس تعداد مقالاتی که دانشگاهتان در یک دوره به فرض سه ساله  در مجلات “T&F” منتشر کرده‌اند، مبلغی تعیین می‌شود که دانشگاه با پرداخت آن به استادان این فرصت را می‌دهد که در طول یک سال هر مقاله ای که در مجلات این ناشر چاپ می‌کنند، از آنها مبلغی دریافت نمی شود و دانشگاه / موسسه می‌پردازد.

در این باره، و در مورد ناشران پیشگام دسترسی آزاد و قیمت گذاری و مدلهای تازه انشاءالله در هفته (های) آینده، حتما برای شما خواهم نوشت و در این بخش صحبتی را که در ابتدا شروع کردم دنبال می کنم. گفتم سخنرانیهای "جامعه ناشران علمی" در کنگره سالانه‌شان را مرور می‌کردم. بله ، در میان نشستها به تازه ترین موضوعهای جامعه نشر و از جمله هوش مصنوعی برخورد کردم و برنامه ریزی خردگرایانه بار دیگر توجهم را جلب کرد.

ببینید دوستان تا همین دو سه ماه پیش این مساله روی میز افرادی مثل من که سالها است این موضوع را دنبال می‌کنیم در همه جای دنیا بود که خوب هوش مصنوعی با نشر علمی چه خواهد کرد. اگر قرار باشد که ChatGpt‌ به نشر علمی دسترسی پیدا کند،‌ تکلیف ناشران چه می‌شود؟ اگر ناشران داده های خود را به Chat Bot ها بدهند، خودشان کجا قرار است بفروشند؟ اگر نفروشند، تکلیف آینده روابط علمی چه می‌شود؟ آیا هر کسی خودش منتشر می‌کند؟ با چه نوعی از ویراستاری؟ آیا مجلات اعتبار کنونی خود را حفظ می کنند؟ و چندین سوال دیگر.

الآن می‌بینید که همه کارها همزمان و به آرامی جلو رفته و اعمال را ترتیبی انجام داده اند و لب خزینه نایستاده که یک قربتن الی اللهی بگویند و بپرند وسط خزینه و کار را تمام کنند. نه شرکتی از بین رفته، نه اقتصادی نابود شده، نه رقابت بین ناشران تحت تاثیر قرار گرفته، نه کمکهای دولتی کم شده یا قطع شده و همه چیز با حساب و کتاب به هم وصل شده و ChatGpt‌ هم درست بعد از یادداشت نلسون رونمایی شده و دنیا را متوجه تغییر بزرگ دیگری کرده است و این پدیده تازه (و به قولی وحشت آفرین)، زمانی می‌آید و جستجوی اطلاعات را به ورطه تازه‌ای می‌برد که صنعت "تولید و نشر اطلاعات" تکلیف جدیدی برای خود مشخص کرده و قرار است این صنعت درآمدش را ازجای دیگری و به طریق دیگری به دست بیاورد و دسترسی به اطلاعات پایگاههای خود را  را برای همه و برای ChatGpt‌ باز بگذارد.

ChatGpt4 چندماهی است رونمایی شده با امکاناتی بسیار وسیعتر از ChatGpt3 و بر اساس مدل جدید دسترسی به منابع، محتوایی علمی هم قرار است بدون مشکل به آن افزوده شود و با این ابزارها، برنامه‌ریزان جهانی  باز هم آقایی جهان را در اختیار خود نگه خواهند داشت. این فراز و نشیب 22 ساله که 9 سال آن از 2014 تا کنون کاملا چالش برانگیز شده بود، اینک تقریبا افقش مشخص و روشن شده، و با تغییر شکل جدید از اشتراک نشریات به "هزینه پردازش مقاله APC " توسط سازمانها، امکان استفاده از Chat Bot  ها از مقاله های علمی ناشران خصوصی کاملا مهیا است و ناشران خصوصی می‌توانند علاوه بر گرفتن هزینه از دانشگاهها و موسسات، از شرکتهایی مانند OpenAI  نیز درآمد حاصل کنند و به ازای هربار استفاده ChatGpt از یکی از مقاله های ناشر، مبلغی به حساب ناشر واریز شود.

یافته‌ها: خرد جمعی چیز خوبی است. انتقاد پذیری چیز خوبی است، پاک کردن صورت مساله، مساله را حل نمی‌کند و چیز خوبی نیست. به مسئولیتمان جدی نگاه کنیم هم چیز خوبی است.

این همزمانی پدیده‌ها، و این نوع برنامه ریزی که نه سال پر چالش را در سابقه خود دارد، نشان از خرد جمعی دارد. خردی که نقد را استقبال می‌کند، چون به آنها ثابت شده که نقد جامعه را در برابر آسیبها واکسینه می‌کند. به یاد گفته استاد ارجمند کامران فانی می‌افتم که می گفتند اگر می خواهید جامعه غربی را بشناسید به موسیقی کلاسیک اروپایی با دقت نگاه کنید. در یک ارکستر هر کسی مسئولیتی دارد، برخی کوچک و برخی بزرگ، هر کسی باید مسئولیت خودش را درست انجام دهد. حتی اگر یکی از مسئولیتهای بسیار کوچک هم کارش را درست انجام ندهد، کل اجرا دچار مشکل یا ضعف می‌شود. در ارکستر هر کسی به مسئولیت خودش می‌پردازد، حتی اگر در یک اجرای 90 دقیقه‌ای، 5 دقیقه مسئولیت داشته باشد. افراد با پذیرش همین مقدار مسئولیت در ساعتها تمرین کل ارکستر حضور دارند، و غمگین و عصبانی نیستند که چرا نقش بزرگتری به آنها داده نشده و قهر نمی‌کنند که چرا به من 5 دقیقه اجرا داده اید و به دیگری 90 دقیقه. مسئولیت پذیری هماهنگی می‌آورد و دقت در اجرای مسئولیت رشد و پیشرفت .

در زمینه صحبت ما، خرد جمعی در جایی (2014) متوجه زیاده خواهی ناشران می‌شود و با آن مبارزه می‌کند. زمانی که لایحه دسترسی آزاد به مجلس نمایندگان می‌رود، ناشران بزرگ بین المللی برای منافع خود مبارزه می‌کنند و لایحه را از مجلس بیرون می‌کشند و خرد جمعی وقتی با این موضوع مواجه می‌شود از راههای قانونی بار دیگر لایحه را به مجلس بر‌می گرداند و مبارزه ادامه پیدا می کند. و زمانی دارد تحول اساسی در ساز و کار خود بدون لطمه خوردن یا حذف صنعت می‌رسد که پدیده تحولی دیگری به نام هوش مصنوعی هم با آن همزمان شود و هر دو صنعت با هم ارتقاء پیدا کنند.

آرزویم این است که خرد جمعی در میان مردم عزیز ما به جایی برسد، که دیگر فریب دولتهای ناکارآمد را نخورند و در صف خرید ایران خودرو نایستند. آرزویم این است که در کشور من هم صورت مساله پاک نشود، بلکه با کمک همه مردم، برای مساله‌ها و بحران‌ها، به دنبال راه حل بگردیم. به اسم نبود سود دهی، شرکتهای تابع تامین اجتماعی را به دوستان نفروشیم که بروند در یک بازه زمانی چند ساله شرکت را تعطیل کنند و فقط دارائیهای آن، از جمله زمین آن را بفروشند و با پولش خود مهاجرت کنند و تعدادی بیکار برای کشور باقی بگذارند و هزاران آروزی مشابه دیگر.  انشاءالله. آرزو بر جوانان دیر نیست.

در بخش بعدی به راه حلهایی که برای حفظ کیفیت تولیداطلاعات و روابط علمی اندیشیده شده، و حفظ صنعت نشر علمی را تضمین کرده است، و از این پس ما به عنوان یک دانشگاه در جهان، با آن دست و پنجه نرم خواهیم کرد، می‌پردازیم.

عمرانی، سیدابراهیم. «تحولات اخیر دسترسی آزاد ، بخش اول:  دسترسی آزاد و هوش مصنوعی: گفتاری در خرد جمعی». سخن هفته لیزنا، شماره 646،  22خردادماه ۱۴۰۲.

[1] . https://obamawhitehouse.archives.gov/blog/2013/02/22/expanding-public-access-results-federally-funded-research