بلوغ حرفه ای: چرا و چگونه؟

 (لیزنا، گاهی دور/گاهی نزدیک 372): رحمت الله فتاحی، معلم دانشگاه فردوسی مشهد: 

درآمد

بیش از نیم سده است که ما با مفهوم اخلاق حرفه ای در رشته خود آشنا شده ایم. کتابها، مقاله ها و رهنمودهای گوناگونی به زبانهای گوناگون از جمله فارسی برای برآورده شدن معیارها و شاخص های اخلاق حرفه ای منتشر شده و در دسترس است. برخی کارگاههای آموزشی نیز برای حرفه مندان در این زمینه برگزار شده است. هدف غایی آنست که چالشهای اخلاقی کمتری در حرفه رخ دهد و اهالی حرفه بتوانند با عقلانیت و خردمندی از بروز آن چالشها پیشگیری کنند و یا چنانچه گرفتار چالشی شدند آن را مدیریت نمایند. دلیل توجه و تمرکز بر موضوع اخلاق حرفه ای، پیشگیری از بروز برخی بداخلاقی هایی است که پیامدهای آن موجب تنش بین همکاران در سطح سازمان و آسیب در سطح حرفه (ملی) می شود.

چنانچه بخواهیم تعریفی ساده از مفهوم بلوغ ارایه کنیم می توان اینگونه گفت: بلوغ یک مرحله حساس در رشد جسمی و ‌‌ذهنی فرد است. چنانچه این مرحله بدرستی طی شود به سلامت ذهنی و جسمی فرد می انجامد. تاثیر بلوغ درست در طول زندگی همواره جاری است.

بلوغ ذهنی به معنای بهره گیری از توانمندیهای ذهنی (فکری، روانی و عقلی مانند توانایی تحلیل، استدلال، استنباط، و تصمیم گیری) برای راه بردن و مدیریت درست زندگی است.  به سخن دیگر، بلوغ یعنی رسیدن به سطحی از عقلانیت و خردمندی برای دیدن، شنیدن، تحلیل، درک، نتیجه گیری و تصمیم گیری درست است. به همین دلیل است که انتظار می رود انسانهایی که به بلوغ ذهنی رسیده اند بتوانند مفاهیم و مسایل مطرح را بدرستی تحلیل کرده و به گونه ای تصمیم گیری کنند که با مناسبترین نتیجه همراه باشد و آسیبی به دیگران نرساند. برآیند غایی این توانمندی ذهنی آنست که زندگی شخصی، اجتماعی و حرفه ای فرد از کیفیت، اثربخشی و رضایتمندی برخوردار شود و بدین سبب، جامعه از فضایی مثبت و آرامشی مناسب بهره مند گردد. چنانچه چنین فضایی به وجود نیاید و افراد جامعه از بلوغ فکری محروم باشند تعاملات خانوادگی، اجتماعی و کاری دچار آسیبهای شدید خواهد شد، تعارضات سازمانی فزونی خواهد گرفت تا جایی که نه تنها رضایتمندی فردی از بین خواهد رفت بلکه فعالیتهای اجتماعی، تخصصی و حرفه ای مختل و بی نتیجه خواهد شد. شوربختانه، شواهد چنین فضاهای مسمومی به فراوانی در سطح جامعه و سازمانها دیده می شود.

بلوغ حرفه ای

حرفه ما به مفهوم مدرن آن، از دهه ۱۳۴۰ شکل گرفته و در طول شش دهه زندگی خود، به لحاظ آموزشی، علمی و پژوهشی از بلوغ نسبتا خوبی برخوردار شده است. با این حال، با مرور شرایطی که بر حرفه حاکم است و با ژرف اندیشی در تعامل میان حرفه مندان می توان نتیجه گرفت که از جنبه بلوغ حرفه ای هنوز با وضعیت بهینه فاصله داریم. بر این اساس، در عرصه فعالیتهای حرفه ای، تلاش برای رسیدن به بلوغ، آنگونه که در بالا تعریف شد، یک الزام بنیادی است. به این منظور، حرفه مندان و آنانی که بر ذهنیت اهالی حرفه تاثیرگذارند بایسته است بیشینه تلاش خود را برای هموار کرده راههای رسیدن به بلوغ حرفه ای به کار گیرند. در این راستا، نهادهای حرفه ای تاثیرگذار بر ذهنیت افراد، مانند گروه های آموزشی و انجمنهای حرفه ای می توانند نقش آفرین باشند. برای این کار بایسته است چارچوبهای نظری و اقدامهای عملی را شناسایی کرده و در سیاستگذاریها و برنامه ریزی های آموزشی، علمی و حرفه ای مورد توجه جدی قرار دهیم. آموزش اصول و رویکردهای تحقق اخلاق حرفه ای برای آگاه سازی درباره چند و چون رسیدن به بلوغ حرفه ای موضوعی بسیار مهم است.

عرصه های رسیدن به بلوغ حرفه ای را می توان اینگونه معرفی کرد:

• پذیرفتن منشور اخلاق حرفه ای و پایبندی جدی و عملی به رهنمودهای آن. این پذیرش، نخستین بایستگی برای رسیدن به بلوغ حرفه ای است و می تواند به فرد کمک کند تا از همه جنبه هایی که باید در نظر (اندیشیدن) و عمل (رفتار حرفه ای) مورد توجه قرار دهد آگاه شود. آشکار است که ناآگاهی و ناپایبندی به منشور اخلاقی راه را بر بلوغ حرفه ای می بندد.
• پذیرفتن مسئولیت حرفه ای و انجام درست وظایف تخصصی به شکلی که موجب تحقق هدفها و ماموریتهای سازمان شود. درک این موضوع از سوی فرد (کتابدار شاغل، مدیر و یا عضو هیئت علمی) و همکاری با سازمان (مدیران و همکاران) نشان دهنده بلوغ حرفه ای است.
• علاقمندی به یادگیری مداوم برای بالابردن توانمندی های عمومی و تخصصی و مشارکت آگاهانه و با اشتیاق در برنامه های آموزشی (دوره ها و کارگاهها). این ویژگی نیز از نشانه های بلوغ حرفه است.
• تقدیر از مدیران و همکارانی که در راستای ارتقای سازمان (گروه آموزشی، کتابخانه، انجمن) خالصانه تلاش می کنند جزئی از بلوغ حرفه ای است. حسادت ورزیدن نسبت به دیگرانی که با شایستگی به موفقیت های حرفه ای رسیده اند نشان دهنده عدم بلوغ حرفه ای است.
• احترام همه جانبه به همکاران (به هر شکلی اعم از حالت شنیداری، گفتاری، حرکتی) و پرهیز از تمسخر آنان (به هر شکلی) که موجب بی احترامی و آسیب شخصیتی شود. بلوغ حرفه ای تاکید زیادی بر احترام مابین همکاران دارد و آن را موجب انسجام و قوام حرفه ای می داند.
• ابراز شادمانی از پیشرفتهای حرفه ای، علمی و آموزشی همکاران با این امید که این پیشرفتها به پیشرفت سازمان و در نتیجه همه کارکنان خواهد انجامید. آنانی که خالصانه از پیشرفتهای همکاران ابراز شادمانی می کنند از بلوغ حرفه ای برخوردارند.
• پرهیز از تلاش برای تضعیف یا تخریب همکاران (از طریق بدگویی، عیب جویی، سیاه‌نمایی، وارونه جلوه دادن حقیقت، جلوگیری از رشد و پیشرفت آنان، زیرآب زنی و مانند آنها). آشکار است که چنانچه فردی در جهت عکس تلاش کند و موجب آسیب به همکاران خود شود از بلوغ حرفه ای برخوردار نیست.
• پرهیز از بروز واکنشهای تند و عجولانه نسبت به گفتار و یا رفتار برخی همکاران. موارد زیادی در محیط های سازمانی پیش می آید که مدیری یا همکاری به گونه ای صحبت یا رفتار می کند که ممکن است موجب خشم ما شود و ناچار باشیم واکنش تندی از خود بروز دهیم. این رویکرد از سوی هر دو طرف در تضاد با بلوغ حرفه است.
• پرهیز از مقابله به مثل (واکنش هم‌سنگ) نسبت به برخی کنشهای همکاران یا مراجعان و حتی رخدادهای ناخاسته، که ممکن است موجب خشم ما شود. بلوغ حرفه ای بایسته می داند اینگونه مسایل را نخست به درستی و برپایه حقیقت مورد واکاوی قرار دهیم و بعد با گفتگوی سازنده حل و فصل کنیم.
• احترام همه جانبه به مراجعان و مخاطبان و پرهیز از دست کم گرفتن یا تمسخر آنان. در برخی موارد ممکن است مراجعان و مخاطبان حرفه ما به دلیل عدم اعتماد بنفس و یا عدم آشنایی با مقررات کتابخانه نتوانند منظور خود را درست برسانند و یا در برخورد خود اشتباه کنند. بلوغ حرفه ای توصیه می کند بایسته است که ما شرایط و ویژگی های آنان را درک کرده و برخورد مناسبی داشته باشیم.
• ارائه خدمت به مراجعان و مخاطبان با نشان دادن اشتیاق به خدمت و تلاش برای برآورده ساختن نیازهای آنان به شکلی که به ارزش خدمات ما و تاثیرگذاری آن بر فعالیتهای آنان پی برند. این رویکرد یکی از جنبه های مهم بلوغ حرفه ای به شمار می اید و موجب رضایت مراجعان و مخاطبان ما می شود.
• عضویت در انجمنهای حرفه ای و کمیته های تخصصی و کمک به آنها برای رشد حرفه. کسی که اهمیت این کار را درک می کند و تلاش می نماید به هر شکلی انجمنها در انجام وظایف و ماموریتهای خود موفق شوند به بلوغ حرفه ای رسیده است.
• پیمودن راه و مسیر درست برای پیشرفت شغلی و ارتقا. یکی از مسایل همه‌گیر در سازمانها آنست که برخی افراد تلاش می کنند مسیری ناهمگون با سنجه های بایستگی شغلی و رسیدن به پیشرفت را پیش گیرند. چنین رویکردی در تضاد با ارزشهای راستین و بلوغ حرفه ای است. پیامد این کار بدنامی و سقوط اخلاقی برای فرد و برای سازمان است.
• قضاوتهای درست و برپایه اطلاعات دقیق و حقیقت نهفته در مسایل حرفه ای از نشانه های بلوغ حرفه ای است. اهمیت این موضوع از آن جهت است که فرد می تواند مسایل را بدرستی تحلیل و قضاوت کند. قضاوت در محیطهای کاری و به شکلهای گوناگون یک امر عادی است. برای نمونه، ارزیابی کارآمدی همکاران برای ترفیع و یا ارتقا، ارزیابی همکاران به درخواست گزینش سازمان، داوری مقاله و کتاب، ارزیابی دوره ها و کارگاههای آموزشی، ارزیابی پیشنهاده ها و پایان نامه ها. قضاوت در چنین عرصه هایی باید به گونه ای باشد که حق کسی ضایع نشود و زندگی کسی دچار آسیب نگردد.
• ارزیابی و خودانتقادی در عرصه های حرفه ای (وظایف سازمانی و فعالیتهای روزانه). این ویژگی یک بایستگی در رسیدن به بلوغ حرفه است. آشکار است که هر فردی می تواند به دلایل گوناگون دچار خطا شود (مانند بداندیشی، بدرفتاری) و موجب بروز مشکلات برای خود، همکاران و یا سازمان شود. به همین دلیل بایسته است فرد همواره خود را ارزیابی و نقد کند تا بتواند از پیامدهای ناگوار و آسیب زننده اندیشه و رفتار خود پیشگیری کند.

سخن پایانی

بلوغ حرفه ای مکمل اخلاق حرفه ای و فردی در سازمان و محیط کار است. سازمانهایی که کارکنان و مدیران آنها از بلوغ حرفه ای برخوردار هستند دچار تنش و تضاد نمی شوند بلکه محیطی فراهم می کنند که همگان از کار کردن در آنها به احساس رضایت و شادمانی می رسند. این مهمترین شرط یک سازمان برای رشد و تاثیرگذاری حرفه ای است. آنانی که به بلوغ حرفه ای رسیده اند تلاش می کنند به جای تنش آفرینی در محیط کار، تنش زدایی را پیش گیرند، به جای آنکه تفرقه گرا باشند، وحدت گرا شوند، به جای آنکه تلاشهای دیگران را خنثی کنند، به هم افزایی فعالیتها اقدام می کنند، به جای آنکه نسبت به موفقیتهای همکاران حسادت ورزند، آنها را تشویق می کنند.

بایسته است هر یک از ما ارزش بلوغ حرفه ای را درک کنیم و برای ترویج و تحقق آن تلاش نماییم. سلامت حرفه ما و اعتبار درونی و برونی آن به این موضوع مهم وابسته است. گاهگاهی نیاز داریم تا بلوغ حرفه ای خود و سازمان خود را ارزیابی کنیم. این کار را می توان با پر کردن گویه های پرسشنامه بلوغ حرفه ای انجام دهیم تا از چند و چون آن آگاه شویم.

از یاد نبریم که بلوغ حرفه ای نشانگر عقلانیت و خردمندی فردی و سازمانی است.  حرفه ما چه از دیدگاه درون حرفه ای (نزد کتابداران، مدیران، اعضای هیات علمی و دانشجویان رشته خود) و چه از دیدگاه برون حرفه ای (نزد سایر حرفه ها و به طور کلی، جامعه) نیاز به ترویج و تقویت بلوغ حرفه ای دارد. در این راستا، همه مسئولیم.