سهم بالای خدمات کتابخانه‌ای از تولید ناخالص داخلی می‌تواند نشانه اقتصاد پویای کشور باشد

به گزارش لیزنا بر اساس اعلام پایگاه اطلاع رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، نشست افتتاح طرح «خدمات کتابخانه‌های عمومی ایران» طرح مشترکی از نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور و دانشکده مدیریت دانشگاه تهران، دوشنبه ۲۷ آذرماه با حضور طهمورث حسنقلی پور، رییس دانشکده مدیریت دانشگاه تهران، محمدرضا شاه حسینی، معاون پژوهشی دانشکده مدیریت، محمد ابویی، مشاور معاون پژوهشی دانشگاه تهران در حوزه برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری، فاطمه فهیم نیا، مدیر گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشکده مدیریت و مهشید التماسی، دبیر اجرایی طرح مذکور، در تالار شورا واقع در این دانشکده برگزار شد.

همچنین امین متولیان، معاون برنامه‌ریزی، محمد اله‌یاری معاون توسعه کتابخانه‌ها و کتابخوانی نهاد، مهردخت وزیرپور و علی متقی، مشاوران دبیرکل نهاد، محمد جوهرچی، مدیرکل پژوهش و نوآوری نهاد و  سیامک محبوب، مدیرکل برنامه‌ریزی محمدربیع احمدخانی، مدیرکل توسعه کتابخانه‌ها و مشارکت‌های نهاد، نیز از نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در این نشست حضور داشتند.

 تسهیل استفاده از دانش روزآمد در فعالیت‌های نهاد

در ابتدای این نشست طهمورث حسنقلی پور، رییس دانشکده مدیریت دانشگاه تهران ضمن ابراز خرسندی از همکاری نهاد و دانشکده مدیریت این دانشگاه، عنوان کرد: به اعتقاد من رمز موفقیت ما دانشگاهیان ارتباط با سازمان‌ها و نهادهای فعال در جامعه است و آموزش‌هایی که استادان در کلاس‌های درس به دانشجویان ارائه می‌دهند، نباید صرفا جنبه تئوری داشته باشد و ایجاد این گونه ارتباطات می‌تواند به این آموزش‌ها جنبه عملی و کاربردی ببخشد. ما بر ادامه و تقویت این تعامل اصرار داریم، چراکه این تعامل می‌تواند دانش روزآمد موجود در دانشگاه‌ها را بسیار بهتر و سریع‌تر به بدنه نهاد و فعالیت‌های آن منتقل کند.

در ادامه محمد جوهرچی، مدیرکل پژوهش و نوآوری نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور با اشاره به اولویت‌های پژوهشی نهاد، عنوان کرد: همکاری نهاد با دانشکده مدیریت در 22 آذر ماه سال گذشته با انعقاد یک تفاهمنامه همکاری شکل گرفت و امروز تقریبا در سالگرد این رویداد مبارک هستیم. این مسیر طی یکسال گذشته با انعقاد 5 قرارداد با دانشگاه تهران و 3 قرداد با دانشکده مدیریت دانشگاه تهران آغاز شد و امیدوارم پیوند بین کتابخانه عمومی با دانشگاه که بر اساس اولویت‌های پژوهشی نهاد شکل گرفته، روز به روز به قوت، شناخت و کارامدی بیشتر بینجامد.

وی در ادامه با اشاره به سایر طرح‌های پژوهشی شکل گرفته در نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور گفت: در کنار طرح «خدمات کتابخانه‌های عمومی ایران» که به بهبود خدمات جاری و طراحی خدمات جدید و متناسب‌سازی آن برای کتابخانه‌ها می‌پردازد، طرح‌هایی چون «باشگاه مخاطبان کتابخانه‌های عمومی»، «آینده پژوهی کتابخانه‌های عمومی» و «آینده‌نگاری کتابخانه‌های عمومی» با همکاری گروه دانشکده مدیریت دانشگاه تهران، «مطالعات کاربران کتابخانه‌های عمومی» با همکاری مرکز ملی مطالعات و مدیریت، «تدوین استانداردهای کتابخانه‌های عمومی» با همکاری انجمن علمی کتابداری و اطلاع‌رسانی، «اخلاق حرفه‌ای کتابداران» با همکاری دانشکده الهیات دانشگاه تهران، «نظام جامع آماری» با پژوهشکده آمار و همچنین «آمایش سرزمینی» با همکاری دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران از جمله طرح‌های در دست اجرا در نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور هستند.

 نقش کتابخانه‌ها در توسعه جوامع پیشرفته

محمدرضا شاه حسینی، معاون پژوهشی دانشکده مدیریت دانشگاه تهران نیز در این نشست طی سخنانی گفت: این مراسم به پاسداشت یکسال همکاری موثر میان نهاد و این دانشگاه برگزار می‌شود. ما یکسال گذشته عقد اخوتی بستیم تا از ظرفیت‌های یکدیگر برای ارزش آفرینی و پیشبرد اهداف مشترک استفاده کنیم. این دو مجموعه اشتراکات فراوانی با یکدیگر دارند  و بر خلاف بسیاری از مجموعه‌ها، دغدغه‌های فرهنگی ما بر شرح  وظایف سازمانی غلبه دارد، بر این اساس آن چیزی که به این همکاری روح می‌بخشد، اخلاق و انسانیت در فعالیت‌های ما است.

وی افزود: وقتی به بستر توسعه‌یافتگی جوامع نگاه می‌کنیم، متوجه می‌شویم که آنها از دوره «دارایی‌ها» به دوره «دانایی‌ها» حرکت می‌کنند. این حرکت به غیر از بستر دانش در هیچ بستر دیگری اتفاق نمی‌افتد و رسالتی که کتابخانه‌های عمومی کشور ما بر عهده دارند اینجا اهمیت پیدا می‌کند. این کتابخانه‌ها هستند که رسالت آشنایی و آشتی مردم با کتاب و مطالعه را از سنین پایین بر عهده دارند و در ادامه این محصول فرهیخته را تحویل دانشگاه می‌دهد و دانشگاه نیز این وظیفه را برعهده دارد تا این مردم را برای ساخت جامعه‌ای اخلاق‌مدارتر و انسانی‌تر آماده کند.

  لزوم توجه به نکات کلیدی در طراحی خدمات نوین کتابخانه‌ای

محمد اله‌یاری، معاون توسعه کتابخانه‌ها و کتابخوانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور نیز در این نشست، تعامل نهاد و دانشگاه را در اداره و ارائه خدمات نوین کتابخانه‌ای مثبت ارزیابی کرد و گفت: به اعتقاد من طرح «باشگاه مخاطبان»، «مطالعات کاربران کتابخانه‌های عمومی» و «خدمات کتابخانه‌های عمومی» عناصر یک منظومه گفتمانی هستند که اگر مفصل‌بندی خوبی میان این موارد ایجاد شود، می‌توانیم از هسته گفتمانی نهاد برای اداره کتابخانه‌های عمومی کشور رونمایی کنیم.

وی در ادامه توجه حاضران را به نکاتی که می‌تواند در طرح پژوهشی «خدمات کتابخانه‌های عمومی ایران» مورد توجه پژوهشگران  قرار گیرد، جلب کرد و گفت: «تعریف جامعه کاربران کتابخانه‌ها» موضوع مهمی است که باید در این طرح درنظر گرفته شود. همان گونه که کتابخانه‌های عمومی و کتابخانه‌های دانشگاهی تعریفی متفاوت دارند، به همان تناسب کتابخانه‌های عمومی از کتابخانه‌های مرکزی تا کتابخانه‌های روستایی و کتابخانه‌های سیار، درجه‌بندی‌های مختلفی دارند و گروه‌های مخاطبان مختلفی را شامل می‌شوند که اگر قصد تعریف خدماتی برای آنها داشته باشیم، باید نوع کتابخانه و محل استقرار آن را نیز در نظر بگیریم.

اله‌یاری با اشاره به موضوع «پراکندگی استفاده از خدمات بر اساس نوع کاربر» ادامه داد: به دلیل تفاوت‌هایی که در مشخصات جمعیت‌شناسی، مهارت‌ها، اولویت‌ها، بعد مسافت و مسائلی از این دست وجود دارد، شاهد تفاوت در بهره‌مندی از خدمات و سایر منابع اطلاعاتی هستیم. ضمن اینکه در میان انواع کاربران داخل کتابخانه‌ها نیز از نظر شدت نیاز به منابع اطلاعاتی تفاوت‌هایی وجود دارد. اینکه کدام گروه کاربری از کتابخانه استفاده بیشتری می‌کند، در یک مدل اصولی نشان دهنده شدت نسبی نیاز به آن خدمات خواهد بود.

 بررسی ابعاد مختلف جامعه کاربران کتابخانه‌های عمومی

معاون توسعه کتابخانه‌ها و کتابخوانی نهاد «رشد جامعه کاربری» را دیگر نکته قابل توجه در این طرح عنوان کرد و گفت: برای برنامه ریزی درباره آینده کتابخانه‌های عمومی و خدمات کاربران در یک دوره بلند مدت، تشخیص ظرفیت و حتی احتمال رشد در جامعه کاربری کتابخانه‌ها بسیار مهم است. طبیعی است که با استفاده از داده‌هایی که بر اساس میزان مراجعه به کتابخانه‌ها در دست داریم و همچنین با استفاده از داده‌هایی که سرشماری نفوس و مسکن به دست می‌آید، می‌توان پیش‌بینی کرد که در آینده کدام گروه تحصیلی، اجتماعی و سنی، بیشترین گروه تشکیل دهنده اعضای کتابخانه‌های عمومی خواهند بود.

وی افزود: «توزیع استفاده از منابع و خدمات» نکته دیگری است که باید به آن توجه داشت؛ اینکه بدانیم افرادی که به کتابخانه‌ها مراجعه می‌کنند، آیا برای به امانت بردن کتاب مراجعه می‌کنند یا برای استفاده داخلی از منابع کتابخانه‌، استفاده از بخش دیداری، شنیداری و چند رسانه‌ای، بخش مرجع، رایانه و پایگاه‌های اطلاعاتی و یا برای استفاده از آموزش‌های داخل کتابخانه و یا سایر خدمات دیگر مراجعه می‌کنند.

 اله‌یاری با اشاره به «رابطه بین استفاده از منابع و استفاده از خدمات» ادامه داد: طبیعی است که بین استفاده از منابع و استفاده از خدمات تفاوت وجود دارد و قائل بودن به این تفاوت کمک می‌کند تا بفهمیم که توزیع منابع بین منابع به عنوان سرمایه ثابت کتابخانه و خدمات کتابخانه به چه صورت باید باشد. همچنین «شاخص‌های حجم کار» و یا به عبارت دیگر اندازه‌گیری دقیق تراکنش‌های مربوط به استفاده از هر خدمت، نکته دیگری است که باید به آن توجهی ویژه داشت؛ اینکه در یک بازه زمانی مشخص چه تعداد از مردم، چه تعداد خدمت را از کتابخانه دریافت و به بخش‌های مختلف کتابخانه مراجعه کرده‌اند.

 طراحی خدمات متناسب با انواع کتابخانه‌های عمومی

معاون توسعه کتابخانه‌ها و کتابخوانی نهاد با اشاره به ساعات ارائه خدمات در کتابخانه‌ها گفت: با توجه به بافت کتابخانه‌های عمومی کشور باید «نسبت ساعت کار به بهره‌مندی از کتابخانه» نیز مورد توجه پژوهشگران در این طرح قرار گیرد؛ اینکه در طول یک سال کتابخانه‌ها چقدر کار می‌کنند، حجم کاری و حجم تعطیلی آن چقدر است تا در نهایت به این برسیم که مراجعه کنندگان در کدام ساعات کدام خدمات را بیشتر دریافت کرده‌اند. این موضوع کمک می‌کند که ما ساعات کاری کتابخانه را به ساعات عادی و پر ترافیک و ساعات غیر عادی تقسیم کنیم و بررسی کنیم که ساعات ارائه خدمات در کتابخانه‌ها مناسب است یا خیر.

وی ادامه داد: در این میان «امکانات کتابدارن» شامل فضای کتابخانه‌ای و موقعیت جغرافیایی کتابخانه که باید در طراحی خدمات کتابخانه‌ای درنظر گرفته شود نیز یکی به عنوان شرایطی که کتابدار در آن دخیل نیست، در این طرح قابل بررسی است. همچنین موضوع «تأثیر کمبود فضا در ارائه خدمت‌رسانی» نیز می‌تواند به طور مجزا مورد بررسی قرار گیرد. طبیعی است که با روش مشاهده و گفت‌وگوی حضوری کتابداران می‌توان به نتایج قابل اتکائی در این موضوع دست یافت.

موضوع «مکان کتابخانه‌ها» نیز از دیگر نکاتی بود که اله‌یاری در سخنان خود به آن اشاره کرد و گفت: استفاده از کتابخانه رابطه معکوسی دارد با فاصله‌ای که کاربر باید برای به دست آوردن خدمات کتابخانه‌ای طی کند. نزدیک 80 درصد از کاربران ما دسترسی مناسب به کتابخانه ندارند و طبیعی است که موضوع مکان کتابخانه و دسترسی مردم به کتابخانه‌ها از اهمیت بسیاری برخوردار است.

 تعریف خدمات از اقتصاد کلاسیک تا اقتصاد نوآورانه

محمد ابویی، عضو هیأت مدیره گروه مدیریت و مشاور معاون پژوهشی دانشگاه تهران در حوزه برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری نیز در این مراسم عنوان کرد: ضعف اکثر پروژه‌های پژوهشی در ایران که معمولا به سرانجام نمی‌رسند، در نظام کارفرمایی است. زمانی که کارفرما پیگیری و نظارت لازم را بر کار نداشته باشد، روند فعالیت مجریان نیز مختل می‌شود. اما ابتکار نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در همکاری  و درگیر کردن نیروهای ستادی خود در فرآیندهای طرح‌های پژوهشی از تهیه پیشنهاد طرح تا انعقاد قرادادها و افتتاح طرح‌ها و همچنین نظارت و کنترل امور، نشان می‌دهد که یک کارفرمای حرفه‌ای این طرح‌ها را راهبری می‌کند.

وی با اشاره به برخی نظریه‌های مطرح در حوزه اقتصاد گفت: یکی از ویژگی‌های اقتصادهای بزرگ و شکوفا این است که روز به روز هزینه‌های مبادلاتی خود را کاهش می‌دهند. به عنوان مثال شرکت آمازون تشخیص می‌دهد زمانی که یک بنگاه، کتابی را به نویسنده سفارش می‌دهد، در فرآیند تولید و انتشار این کتاب هزینه‌های مبادلاتی غیر ارزش افزوده‌ای مانند حمل و نقل، چاپ، نشر و غیره وجود دارد که سعی کرده همه آنها را حذف ‌کند و این فرآیند را نهایتا در نویسنده، کپی رایت، انتشار و توزیع خلاصه ‌کند. حتی کاهش هزینه‌های انتشار را هم با ارائه نسخه دیجیتال حل کرده است. به این ترتیب شکل این کسب و کار به طور کلی عوض می‌شود.

عضو هیأت مدیره گروه مدیریت دانشگاه تهران تأکید کرد:  بر این اساس وقتی می‌خواهید متوجه شوید که اقتصاد کدام کشور توسعه یافته‌تر است، باید نسبت خدمت به تولید آن کشور یا سهم خدمات از تولید ناخالص داخلی (gdp) را بررسی کنید. بر همین اساس سهم بالای خدمات کتابخانه ای از ناخالص داخلی(gdp)  نشانه اقتصاد پویای کشور است.

ابویی جایگزینی روش QR کد به جای حضور فیزیکی در خدمت پُست را نمونه‌هایی از کاهش هزینه‌های مبادلاتی عنوان کرد و ادامه داد: اگر بخواهیم اقتصاد را به عنوان یک نظام توزیع ببینیم که در آن خدمت اضافه می‌کنیم و هزینه‌های مبادلاتی آن را کاهش ‌دهیم، از یک جایی به بعد صنایع دیگر نمی‌توانند بهره‌وری ایجاد کنند و آن زمان است که رقابت برای بقاء به حذف یکدیگر می‌انجامد. آنچه که امروز با آمدن اینترنت در حوزه اقتصاد شاهد هستیم، «اقتصاد عصر شبکه» است.  در این اقتصاد ابزار مبادله در بستر اینترنت ارائه شد، اما رخ دادن اختلاس‌های بزرگ در این بستر نشان داد که اخلاق حلقه مفقوده این اقتصاد بود.

 محمد ابویی افزود: بر این اساس یکی از نظریه‌پردازان عنوان کرد که تنها راه نجات اقتصاد نوآورانه و یا به عبارتی دیگر بازتعریف نوآورانه  کالاها و خدمات است که در ادامه به موضوع «تفکر طراحی» می‌رسد. تفکر طراحی کمک می‌کند که ما از طریق همکاری با کارشناسان نهاد و مشتریان ما که متشکل از اعضای بالقوه و بالفعل هستند، نیازهای واقعی مشتری را بررسی کنیم و خدمات نوینی را بر اساس این نیازها طراحی کنیم.

 ادامه این مراسم با توضیحات مهشید التماسی، دبیر اجرایی طرح «خدمات کتابخانه‌های عمومی ایران» همراه بود. وی در این باره گفت: این طرح با هدف شناسایی خدمات جاری کتابخانه‌ای در سطح ایران و جهان، انتخاب خدمات جدید کتابخانه‌ای که در ایران قابلیت استفاده و پیاده سازی دارد و همچنین طراحی خدمات انتخاب شده با استفاده از روش‌های علمی و به‌روز در بسته های خدمتی طی ۲۰ ماه اجرا می‌شود تا از این طریق موجب رونق فعالیت‌ها، استفاده از امکانات بالقوه و ایجاد انگیزه در کتابداران کتابخانه‌های عمومی کشور شود.