بت‌سازی و نگاه حذفی؛ دو رویکرد اصلی در برخورد با فروغ

به گزارش  لیزنا بر اساس اعلام روابط عمومی انجمن اندیشه و قلم، در این نشست که روز دوشنبه 21 آذر، در خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد، مروری علمی و مستند به آثار و زندگی فروغ و تأثیر اجتماعی وی صورت گرفت.

در ابتدای نشست، پروین سلاجقه درباره ساختار شعر فروغ صحبت کرد و سه دفتر نخست شعر فروغ، دیوار، اسیر و عصیان را از نگاهی ادبی بررسی کرد و همچنین درباره دفتر نخست اشاره کرد: دفتر اول فروغ كه آيينه عشق شكست خورده اوست، نداي درد، تأسف و حسرت است و عمدتا حديث نفس و گزارش حالات شخصي اوست اما حكايت تولد زن شاعري متفاوت و بي‌نظير، دفتر دوم كمتر شخصي و تكامل يافته‌تر است.

وی همچنین درباره آثار فروغ گفت: در مجموعه دیوار کلام راوی قاطع‌تر  و شکل یافته‌تر است و درد را در لایه‌های عمیق‌تری می‌بیند و از ذهن یک راوی جوان فاصله می‌گیرد و در عین اینکه جرقه‌هایی از شادی را نیز در این مجموعه می‌بینیم و افق‌های روشن‌تری در شعر مشاهده می‌شود. همچنین پرسش‌هایی که مطرح می‌کند شعر را به سمت یک زندگی تازه می‌برد.  سلاجقه در پایان بخش اول صحبت‌های خودش بیان کرد: ما حتی اگر دو مجموعه آخر فروغ یعنی ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد و تولدی دیگر را هم نداشتیم همین سه مجموعه یعنی دیوار و عصیان و اسیر آن قدر بن‌مایه خوبی دارند که در ادبیات معاصر ایران تأثیرگذار بودند.

در ادامه نشست، ناصر صفاریان در پاسخ سؤال احمدرضا توجهی کارشناس برنامه تاریخی از شروع فیلم‌سازی و مستندسازی در ایران ارائه داد و درباره ورود فروغ به عرصه فیلم‌سازی و استعداد وی چنین گفت: فروغ ابتدا بعنوان منشی جذب شرکت فیلمسازی ابراهیم گلستان شد، اما چند هفته بعد پیشرفت کرد. او هم از منافع همراهی با گلستان بهره برد و هم از زیان‌هایش.

وی همچنین درباره فروغ اضافه کرد: فروغ فرخزاد تدوینگر خوبی‌ست در نوشتن گفتار متن و دوبله هم دستی دارد، در نمایش پری صابری بازی می‌کند و در ترجمه دایره گچی قفقازی با سمندریان همکاری می‌کند.

او همچنین در بیان نظراتی درباره آثار فروغ اشاره کرد: رضا براهنی می‌گوید فروغ اولین کسی است که از شعرش صدای زنانه به گوش می‌رسد.

صفاریان گذری به شعر فروغ داشت و گفت: شهرت فروغ با اولین شعرش به نام گناه رخ می‌دهد که در مجله روشنفکر چاپ شد و منجر به اعتراضات شدیدی شد.

وی همچنین ادامه داد: فروغ در دوره رضاخان است که جامعه به سمت سکولار شدن می‌رود و با این حال مورد انتقادات شدید قرار می‌گیرد. فروغ ماجرای ملی شدن نفت و کودتای ۲۸ مرداد و نهضت ۱۵ خرداد ۴۲ را می‌بیند. او در شعر مرز پرگهر اصلاحات شش‌گانه معروف به انقلاب شاه و مردم را به تمسخر می‌گیرد و برای مجله مشکلاتی پیش می‌آید.

این مستندساز که سه مستند درباره فروغ فرخزاد ساخته است، در باره تفکرات  او در زمان زندگی‌اش می‌گوید: او یک شاعر چپ محسوب می‌شود نه شاعر هنر برای هنر. او تلاش کرد در جریان محاکمه عوامل ترور شاه در تخفیف مجازات آنها ایفای نقش کند. گرچه او در اشعارش از ایدئولوژی سیاسی صحبت نکرده، ولی رویکرد اجتماعی دارد. مثلا وقتی متوجه می‌شود قرار است در اکران فیلم «خانه سیاه است» اشرف پهلوی حاضر شود، او به این مراسم نمی‌رود.

بعد از صحبت‌های صفاریان پروین سلاجقه بیان می‌کرد: فروغ نه تنها در شعر زنان ایران بلکه در جریان شعر معاصر ایران مهم و مطرح است و به هزاران دلیل از جمله اعتبار زبان، تصویرسازی و صور خیال، گذار از هنجارهای بیانی و درونمایه متفاوت او نماینده تام شعر مدرن ایران است.

سلاجقه در ادامه صحبت‌های خود گفت: ما دو فروغ داریم؛ یکی صاحب دیوار و اسیر و دیگری صاحب مجموعه تولدی دیگر. در این مجموعه شاهد طغیان زبانی و برجسته سازی‌های زبانی هستیم. در این اثر عبور از من فردی به من انسانی و نگاه یک انسان آگاه به جهان را داریم و انسانی که به گذشته خود می‌تازد.

همچنین سلاجقه گذری به نگاه فلسفی در شعر فروغ دارد و آن را در تولدی دیگر مورد بررسی قرار داد و در ادامه اضافه کرد: در شعر فروغ فتحی داریم علیه انکار بخشی از وجود.

انتقاد سلاجقه از انتشار یکطرفه نامه‌های فروغ: این نامه‌ها هیچ ارزش ادبی ندارد

سلاجقه به ویژگی‌های شعری فروغ اشاره کرد و گفت: راوی شعر فروغ از جسم می‌گیرد و به روح می‌رسد. فروغ از سانسور ذهنی می‌تواند عبور کند و به آن رهایی که در شعر می‌خواهد برسد که این رهایی‌ها در وهله نخست همان سانسورهای ذهنی بودند که از آنها گذر می‌کند و از تمامیت صحبت می‌کند که این تمامیت شامل بسیاری از چیزها از جمله تن و بدن می‌شود و همه چیز دیگر.

سلاجقه همچنین در مقایسه شعر فروغ و پروین بیان کرد: اگر از همین دریچه به شعر پروین اعتصامی نگاه کنیم این تمامیت را نمی‌بینیم و سراسر گویی انکار بودن، انکار زنانگی، انکار تن، انکار عاطفه و ... می‌بینیم ... و تأثیر فراوانی را فروغ از لحاظ زبانی و دیگر شاخصه‌های شعری بر شعر زنان ایران می‌گذارد.

پس از سلاجقه، ناصر صفاریان در باره پرسش تأثیرات فرهنگی که فروغ در زندگی خودش، با اشاره به خانواده دارای پتانسیل فروغ که حافظ و سعدی و مولوی می‌خواندند درباره سفر فروغ به اروپا بیان کرد: فروغ در اولین سفرش به اروپا هم با اشعار شاعران اروپایی آشناتر می‌شود، هم سالن سینما می‌بیند، هم سیاهی لشکر فیلمی در ایتالیا می‌شود و هم تجربه‌ای در دوبله پیدا می‌کند.

صفاریان همچنین نظریات مبنی بر اینکه فروغ وابسته به شخص یا نحله خاصی برای پیشرفت بوده است را رد و  اشاره کرد: او در نامه سال ۴۰ خود می‌گوید: من همواره مستقل بوده‌ام.

 وی درباره تأثیرات فروغ از ابراهیم گلستان اشاره‌ای به اثر و بررسی شفیعی کدکنی کرد و ‌گفت: تأثیر فروغ و ابراهیم گلستان دوسویه بود و شفیعی کدکنی معتقد است آثار گلستان بعد از آشنایی با فروغ شاعرانه‌تر شد.

در ادامه پروین سلاجقه در پاسخ به سؤال مجری برنامه مبنی بر نگاه مردم و دولت‌ها به فروغ ابتدا به مسأله نامه‌های منتشر شده فروغ اشاره کرد و با انتقاد نسبت به این قضیه بیان کرد: جریان انتشار نامه‌های فروغ کار روزنامه‌های تجاری بود و متأسفانه جامعه روشنفکری هم درگیر مسائل پیش پا افتاده در این نامه‌ها شد.

او در ادامه گفت: فروغ از بخشی از مردم ضربه خورد که به من‌های او نگاهی نازل داشتند.  برخی از مردم هم حامی او بودند. در دوره پهلوی اول و دوم برخورد سیاسی با شعر فروغ شده و چون به مشکلات اجتماعی اشاره می‌کند مورد غضب بوده است. هنوز با فروغ برخوردهای ممیزی ادامه دارد و درباره شعرها و آثار وی برخوردهای درستی انجام نمی‌شود.

صفاریان: همانطور که نظریه مرگ مؤلف طرفدار دارد، رویکرد زندگینامه‌ای هم مرسوم است

ناصر صفاریان نیز درباره نامه‌های فروغ فرخزاد گفت: نامه‌های هرکسی بخشی از شخصیت او را مشخص می‌کند. این نامه‌ها از نظر فاخر بودن متن ارزش خاصی ندارد و محتوایش مهم است.

وی همچنین در ادامه با گذاری بر موضوعات مطرح در نقد معاصر و ازدحام علاقه‌مندان به نظریه مرگ مؤلف اشاره کرد: در ازدحام علاقمندان نظریه مرگ مؤلف، باید بدانیم نقد زندگینامه‌ای هم یک روش مرسوم است.

او درباره نگاه‌های رایج به شعر فروغ بیان کرد: مشکل برخی طرفداران فروغ نگاه اسطوره‌ای و بت کردن اوست که نمی‌توانند نامه او را هضم کنند و صورت مسأله را پاک می‌کنند.

وی افزود: برخی با تفکیک زندگی خصوصی و هنر، خودشان را جای دیگری می‌گذارند.

صفاریان از اینکه فقط نامه‌های یک طرف ماجرا پخش می‌شود انتقاد کرد و گفت: هر نامه‌ای که منتشر می‌شود مالکیت مادی و معنوی‌اش متعلق به هر دو سوست هر نامه‌ای متعلق است به هم گیرنده و هم فرستنده، هم نویسنده و هم خواننده. این در زمان زنده بودن هر دو نفر صادق است مگر نه در نبود یکی، می‌توان حقوق را به طرف ماجرا سپرد البته با این شرط مهم که پای کس دیگری به میان نیامده باشد و حقی از کسی گرفته نشده باشد. این حق گلستان است که نامه‌ها را منتشر کند و تا جایی که نامه‌ها بحث خودش و فروغ هست و اشکالی متوجه قضیه نیست. اشکال آنجاست که این نامه‌های منتشر شده در کتاب خانم میلانی، انتخاب ابراهیم گلستان است و ما با چند نامه سر و کار داریم و شکی نیست که قبل و بعد اینها می‌تواند تأثیر کامل‌تری بسازد و شناخت بیشتری ایجاد کند. حالا خود گلستان نیمی از ماجرا را حذف کرده و ما شاهد قربان صدقه رفتن‌هایی هستیم یک طرفه. و احتمالا اگر روزی آن طرف نامه‌ها هم منتشر شود، چیزی باشد که از خلقیات ابراهیم گلستان می‌دانیم.

 پروین سلاجقه نیز در جمع‌بندی صحبت‌های خود درباره کتاب منتشر شده از نامه‌های فروغ گفت: این کتابی که منتشر شده است به عقیده من برای شناخت یک نویسنده و شاعر هرگز من را کمک نخواهد کرد چراکه مسائل قوی‌تری در خود متن‌ها وجود دارد که این نامه‌ها هیچ کدام از آن را ندارند. اینها فاقد ارزش است و ما باید بدانیم چه چیزی را قرار است ثابت کنیم؟ من این کار ابراهیم گلستان را غیراخلاقی می‌دانم مگر اینکه نامه‌های خودش را هم منتشر کند. نه اینکه نگاه سنتی را به زن داشته باشد و وابستگی یک آدم به خودش را. اینها ارزش خاص ادبی ندارند و برای افرادی که دنبال جنجال هستند خوب هست و نمی‌توان از آنها اسناد تاریخی خاصی به دست آورد.

صفاریان: اگر تعریف رهبرانقلاب نبود امروز اثری از فروغ باقی نمی‌گذاشتند

صفاریان نیز در پایان صحبت‌های خود بیان کرد: چند وقتی است به مناسبت روز زن تصویر چهره‌های ماندگار از زنها را می‌‌بینید که نشانه خوبی است و بزرگانی چون پروین اعتصامی و دیگران به چشم می‌آمدند اما تصویری از فروغ فرخزاد ندیدم...حتی در دانشکده ادبیات اصفهان در پوستر برنامه، نام فروغ فرخزاد و عکس آن نبود. در زمانی که دیگر در زمان احمدی‌نژاد نیستیم و فضا بازتر شده است. این در صورتی است که رهبر انقلاب نیز دو بار از فروغ تعریف کرده‌اند و اگر تعریفی هم از ایشان نبود که اساسا موضوع شاید چیز دیگری می‌شد.

در پایان این نشست که نزدیک به سه ساعت به طول انجامید حضار در سالن با اساتید به گفت و گو مشغول شدند.

سلسله نشست‌های «صد سال ادبیات ایران» هر ماه به همت گروه هنر انجمن اندیشه و قلم برگزار می‌شود.