سخن حذف‌شدگان: درباره «چالِ» علی دهقان

«چال» مجموعه داستانی است از علی دهقان که از منظری می‌توان آن را داستان بلند و اپیزودیک قلمداد کرد و در فضای فعلی ادبیات داستانی ایران از چند جنبه درخور تأمل و حائز اهمیت است. نخست این که فضای حاکم بر «چال» حول محور زندگی مشقت‌بار کارگران است و به حق می‌توان آن را به منزله شروع دوباره یا امتداد سنت ادبیات کارگری تلقی کرد. ادبیات کارگری در ایران سابقه‌ای طولانی دارد. اما از یاد نباید برد که بخش مهمی از این شکل‌بندی ادبی متأثر از ادبیات رسمی اتحاد جماهیر شوروی بود و به عبارتی، متأثر از شیوه رئالیسم سوسیالیستی بود. رئالیسم سوسیالیستی موازین خود را به ادبیات و داستان‌نویسان تحمیل می‌کرد. از جمله این خصائص یکی هم این بود که کارگران در نقش قهرمان ظاهر می‌شدند و روایت آنها با پایان خوش رقم می‌خورد. بدیهی است که با تحول انقلاب اسلامی، آن ادبیات رسمی و ایدئولوژیک اتحاد جماهیر شوروی کمرنگ شد و در ادامه با فروپاشی بلوک شرق، این نگره زیبایی‌شناختی به محاق رفت.

اما هین‌جا از یاد نبریم که نوشتن از کارگران و شرایط زندگی دشوار آنان می‌تواند دستمایه خلق ادبی قرار بگیرد و از سرچشمه‌های هنری دیگری سیراب شود. سنت ادبیات کارگری گذشته از قرائت رسمی اتحاد شوروی، سنت دیرپایی است که برخی آثار نویسندگانی چون دیکنز، زولا و استین‌بک ذیل آن قرار می‌گیرد. «چالِ» علی دهقان و شعرهای سابیر هاکا، از نمونه‌هایی هستند که بر تداوم و توامان جهش هنری ادبیات کارگری گواهی می‌دهند. پسری نوجوان به جمع کارگران پیوسته است و با مسائل و دشواری‌های آن دست و پنجه نرم می‌کند. شاگرد مکانیکی شده است و با سیاهی و تاریکی فضای محل کارش به کابوسی پا نهاده که چندان از عهده فهم دلایل آن برنمی‌آید. علی دهقان در رگه‌هایی از کتاب به شیوه استعاره‌پردازی رو آورده است تا زخمی شدن روان این نوجوان را به مخاطب القا کند. این تکنیک در بازنمایی فضای مکانیکی به اوج خودش می‌رسد. پدر او که در اعتراضات صنفی کارگران شرکت می‌کرده و در نهایت اخراج شده است، ضلع دیگر این استیصال را نشان می‌دهد. همین‌طور که پیدا است خبری از قهرمان‌پروری نیست. اما علی دهقان با توجه به آشنایی‌اش با ادبیات معاصر ایران و نیز دنبال کردن جریان‌های موجود، کوشیده است دستاورد داستان‌نویسی این دو/سه دهه اخیر را با حال و هوایی پیوند بزند که گویی چندان مورد توجه دیگر داستان نویسان ایران نیست.

از جنبه‌ای دیگر، «چال» روایتی تازه و پُرکِشِش از آدم‌هایی به دست می‌دهد که اگر چه «هستند» ولی «دیده نمی‌شوند». حتی در زمره مخاطبان بالفعل ادبیات هم به شمار نمی‌آیند. از این رو، گذشته از آن که کتاب تصویر تازه‌ای از ادبیات کارگری به دست می‌دهد، زمینه‌ای است برای نگاه داستانی به موجوداتی که شکل جاافتاده داستان‌نویسی ایران در سال‌های اخیر از آن‌ها غفلت کرده است.

مشخصات اثر:

علی دهقان. «چال». تهران: پیدایش، 1393. 140صفحه.