کتابشناسی و مقاله‌نامه‌های تخصصی چاپ

معرّفی اثر

«کتاب‌شناسی و مقاله‌نامه‌های تخصصی چاپ» با هدف شناسایی و معرّفی منابع منتشرشده در زمینه چاپ، از دو مقدمه با عنوان «به نام آنکه جان را فکرت آموخت»، «تقریظ استاد اسماعیل دمیرچی»، و پنج بخش به ترتیب: «بخش اول: کلیات (مقدمه، هدف، روش)»، «بخش دوم: کتاب‌ها»، «بخش سوم: پایان‌نامه‌ها»، «بخش چهارم: مقاله‌ها» و «بخش پنجم: نشریات تخصصی» تشکیل شده است. در «به نام آنکه جان را فکرت آموخت»، حجت الاسلام والمسلمین دکتر رسول جعفریان، رئیس اسبق کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، به انتشار آثار کتاب‌شناسانه و اهمیت این امر پرداخته است و در پایان، ضمن سپاسگزاری از استاد قاسم صافی، بیان می‌کند: «تأسیس موزه چاپ در کتابخانه مجلس می‌طلبید تا کار کتابشناسانه در حوزه چاپ نیز انجام شود و کنار موزه، راهنمایی برای علاقه‌مندان به آگاهی از منابع دانش و فن این صنعت و هنر در دسترس باشد.». در «تقریظ استاد اسماعیل دمیرچی»، استاد اسماعیل دمیرچی با اشاره به ظهور رایانه و تأثیر آن بر چاپ و تشریح اهمیت کتاب‌شناسی‌ها، کارِ استاد صافی را ستایش کرده است.

 در «بخش اول: کلیات (مقدمه، هدف، روش)»، دکتر قاسم صافی درباره موضوع کتاب و سبب تألیف آن، کتاب‌شناسی تخصصی چاپ، چگونگی تنظیم کتاب و روش استفاده از آن توضیح داده‌اند. در کلیات (مقدمه)، پدیدآور اثر، درباره نقش صنعت چاپ و خدمات مبتکرین و مربیان این صنعت، تاریخچه نخستین چاپخانه در ایران، و سبب تألیف اثر مطالبی نگاشته است. اهمیت موضوع فراهم آوردن شناسنامه‌ای جامع در چگونگی روند صنعت چاپ و ثبت مشخصات ماحصل زحمات و مسایل و نواحی مربوط به آن در یک مجموعه، به عنوان سبب تألیف اثر بیان شده است.

دکتر قاسم صافی درباره تهیه و اهمیت «کتاب‌شناسی و مقاله‌نامه‌های تخصصی چاپ» اظهار داشته است: «کتاب‌شناسی در هر موضوع عموماً از ویژگی‌هایی برخوردار است که هر پژوهشگر، نیاز به آن را کاملاً احساس می‌کند. گذشته از این، انبوهی از آثار منتشرشده به زبان‌های مختلف درباره هر موضوع وجود دارد که پژوهشگران به تدوین کتاب‌شناسی پاره‌ای از آن موضوع‌ها پرداخته‌اند و جای خالی بسیاری از موضوع‌ها هنوز خالی است. نوشته‌هایی که تا به حال در رابطه با صنعت چاپ و نشر در قالب کتاب، مقاله، سخنرانی و پایان‌نامه به طبع رسیده‌اند از آن زُمره است که تاکنون به صورت کتابی مدوَّن که جامع کتاب‌شناسی این موضوع باشد، فراهم نشده است».

چگونگی تنظیم کتاب و روش استفاده از «کتاب‌شناسی و مقاله‌نامه‌های تخصصی چاپ» به این شرح است: مدخل‌های کتاب‌شناسی، نخست با استفاده از یک تقسیم‌بندی موضوعی به ترتیب: کتاب‌ها، پایان‌نامه‌ها، مقاله‌ها، نشریات ادواری تخصصی و نظایر آن فراهم آمده است و سعی بر آن بوده که منابع مربوط به موضوع در دامنه این کتاب‌شناسی، ارتباط دقیق داشته باشد. در مرحله بعد، مدخل‌ها بر مبنای نویسندگان منابع تنظیم شده و آن‌جا که نگارنده نوشته‌ای، مشخص نبوده، ناشر یا مؤسّسه انتشار دهنده اثر، مدخل قرار گرفته یا علامت (؟) جایگزین شده است. بنابراین، برای یافتن مشخصات منابع، در مرحله اول می‌توان از طریق ملاحظه نام نویسنده آثار که مدخل قرار گرفته و ترتیب الفبایی دارد کمک گرفت. در مرحله بعد، از نمایه عنوان منابع استفاده کرد که در پایان کتاب بر اساس نظم الفبایی با ذکر ارجاع به صفحه مدخل‌ها آورده شده است.

در بخش دوم: «کتاب‌ها»، اطلاعات کتاب‌شناختی 70 کتاب آورده شده است. برای هر رکورد در این بخش، اطلاعات زیر ارایه شده است:

شماره ردیف. نام خانوادگی پدیدآور (ان)، نام:

عنوان کتاب. محل نشر: ناشر، تاریخ انتشار.

مثال: 1. آذرنگ، عبدالحسین:

آشنایی با چاپ و نشر. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، 1375.

در بخش سوم: «پایان‌نامه‌ها»، اطلاعات کتاب‌شناختی 29 پایان‌نامه آورده شده است. برای هر رکورد در این بخش، اطلاعات زیر ارایه شده است:

شماره ردیف. نام خانوادگی پدیدآور، نام:

عنوان پایان‌نامه. استاد راهنما: نام و نام خانوادگی. شهر محل تحصیل: دانشگاه محل تحصیل، سال دفاع.

مثال: 1. افلاطون، فریبا:

تکنیک‌های چاپ دستی. استاد راهنما: جعفر روح‌بخش. تهران: دانشگاه هنر، 1367.

در بخش چهارم: «مقاله‌ها»، اطلاعات کتاب‌شناختی 174 مقاله آورده شده است. برای هر رکورد در این بخش، اطلاعات زیر ارایه شده است:

شماره ردیف. نام خانوادگی پدیدآور (ان)، نام:

«عنوان مقاله». عنوان نشریه. شماره مسلسل، ماه و سلسله انتشار: شماره صفحه یا صفحات.

مثال: 1. آذرنگ، عبدالحسین:

«سیاست نشر کتاب در ایران». نگاه نو. ش 1، مهر 1370: 106- 114.

در بخش پنجم: «نشریات تخصصی»، اطلاعات کتاب‌شناختی 35 نشریه تخصصی آورده شده است. برای هر رکورد در این بخش، اطلاعات زیر ارایه شده است:

شماره ردیف. عنوان نشریه

مدیر: نام و نام خانوادگی

مثال: 1. آوند (ماهنامه انجمن صنایع سلولزی بهداشتی ایران)

مدیر: سیف‌الله ملکی

گفتنی است در بخش پنجم: «نشریات تخصصی»، نشریاتی که اکنون منتشر نمی‌شوند و نمونه‌هایی از آن در «موزه چاپ» کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شوند با علامت ستاره (*) مشخص شده‌اند.

در مجموع، در این اثر، اطلاعات کتاب‌شناختی 273 اثر مرتبط با حوزه موضوعی «چاپ» آورده شده است. علاوه بر این، اطلاعات کتاب‌شناختی 35 عنوان نشریه تخصصی چاپ نیز آورده شده است.

بخش پایانی کتاب، شامل نمایه‌های «کتاب‌ها»، «پایان‌نامه‌ها»، و «مقالات» است. «گزیده منابع و مآخذ» مورد استفاده شده نیز آورده شده است. با توجّه به نوشته‌های پدیدآور اثر درباره «گزیده منابع و مآخذ»، هر کتاب، مقاله، نشریه، و پایان‌نامه که در این کتاب معرّفی شده، خود یک مورد کتاب‌شناسی است و به‌عنوان مأخذ و منبع پدیدآور مورد استفاده واقع شده و نیز هر شناسه، خود راهنمایی بر شناخت دیگر منابع بوده است.

امتیازهای اثر

در مورد امتیازهای اثر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• «کتاب‌شناسی چاپ»، دسترسی پژوهشگران، استادان، دانشجویان و علاقه‌مندان را به حوزه موضوعی «چاپ» تسهیل کرده است.
• استفاده از این اثر می‌تواند به افزایش پیشینه اطلاعاتی پژوهش‌های پژوهشگران، استادان، و دانشجویان کمک کند.
• اطلاعات آورده شده در این اثر، به تولید پژوهش‌های کارشناسی شده در حوزه چاپ منجر و از موازی‌کاری‌ها جلوگیری می‌کند.
• این اثر، نخستین اثر جامع، به‌روز و کارآمد در باب «کتاب‌شناسی چاپ» است.
• با توجّه به این‌که گردآورنده اثر سال‌های طولانی را در دانشگاه در قلم و رشته هنری صنعت چاپ سپری کرده‌اند، با این اثر، خدمت دیگری به حرفه چاپ کرده‌اند.
• جلد کتاب متناسب با عنوان کتاب است، به‌طوری که جلد کتاب با تصاویر جلد کتاب‌های حوزه چاپ مزیّن شده است. 
• تقریظی که استاد اسماعیل دمیرچی، پژوهشگر و پیشکسوت صنعت چاپ بر این اثر نگاشته است، به ارزش اثر افزوده‌اند.
• در کلیات، اطلاعات خوبی درباره کتاب‌شناسی چاپ، هدف، روش تنظیم و روش استفاده از کتاب‌شناسی چاپ برای استفاده‌کنندگان آورده شده است.
• هدف از تهیه کتاب‌شناسی چاپ به روشنی در عنوان کتاب‌شناسی پیداست و در کلیات (هدف) اثر نیز به آن اشاره شده است.
• صفحه‌آرایی اثر به خوبی تنظیم شده است.
• نوع و اندازه قلم کتاب مناسب است و به خوانایی و استفاده بیش‌تر از اثر کمک می‌کند.
• اطلاعات کتاب‌شناختی آثار معرّفی شده واضح و اطلاع‌دهنده است.
• ارایه اطلاعات کتاب‌شناختی اثر، یک‌دست است.
• تهیه نمایه‌های «کتاب‌ها»، «پایان‌نامه‌ها»، و «مقالات»، از مهم‌ترین امتیازهای این اثر است که استفاده‌کننده می‌تواند به مدارک مورد نیاز خود دست بیابد.
• نمایه با نمونه‌خوانی و دقّت بیش‌تری تهیه شده است.
• قیمت کتاب (3000 تومان) با توجّه به زحمت تهیه، اهمیت و ارزش اثر، مناسب است.

کاستی‌های اثر

در مورد کاستی‌های اثر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• با توجّه به این‌که کتاب، قالبِ کتاب‌شناسی دارد می‌بایست در چاپ بعدی به‌روزرسانی شود.
• بهتر است که عنوان کتاب از «کتاب‌شناسی و مقاله‌نامه‌های تخصصی چاپ» به «کتاب‌شناسی چاپ» تغییر یابد.
• اطلاق اصطلاحی هم‌چون «تألیف» در صفحه عنوان و صفحه حقوق پدیدآور، برای چنین آثاری صحیح نیست. بهتر است برای چنین آثاری، از «گردآورنده» یا «گردآوری» استفاده شود.
• با توجّه به این‌که اسماعیل دمیرچی برای کتاب‌شناسی چاپ، تقریظ نوشته است، بهتر بود که پدیدآور اثر برای آشنایی استفاده‌کنندگان اثر با ایشان، اطلاعات کوتاهی همراه با تصویر مربوط به ایشان می‌آورد.
• بهتر بود به منظور آگاهی از نظرها و پیشنهادهای استفاده‌کنندگان محترم از اثر، ایمیل پدیدآور در کلیات در کنار نام امضا شده ایشان آورده می‌شد.
• بهتر بود که پدیدآورنده اثر برای درک بهتر استفاده‌کننده از اثر، به تعریف، و توصیف بیش‌تر اصطلاح «کتاب‌شناسی» در بخش کلیات کتاب می‌پرداخت.
• مبدأ زمانی خاصّی برای این کتاب‌شناسی در نظر گرفته نشده است. بهتر بود که در بخش کلیات، به محدوده زمانی یا سالی اطلاعات کتاب‌شناختی گردآوری شده اشاره می‌شد.
• به‌نظر می‌رسد، پدیدآور اثر، برای تهیه کتاب‌شناسی چاپ، فقط به اطلاعات کتاب‌شناختی آثار موجود در «موزه چاپ» کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی توجّه داشته و به آثار دیگر حوزه چاپ در سایر کتابخانه‌ها، مراکز و پایگاه‌های اطلاعاتی توجّه نداشته است.
• با توجّه به این‌که کتاب‌شناسی به معنی آوردن اطلاعات کتاب‌شناختی کتاب‌ها نیست، بهتر است که در چاپ بعدی اثر، صاحب‌نظران، متخصصان و استادان ایرانی حوزه چاپ نیز معرّفی شود.
• پدیدآور اثر، در «بخش اول: کلیات»، ص 20، بیان داشته: «آنجا که نگارنده نوشته‌ای، مشخص نبوده ناشر یا مؤسسه انتشاردهنده اثر، مدخل قرار گرفته یا علامت (؟) جایگزین شده است.». با توجّه به این بیان پدیدآور اثر، و هم‌چنین، با توجّه به این‌که علامت (؟) در صورت مشخص نبودن نگارنده و ناشر نوشته‌ای، در بین آثار کتاب‌شناختی حوزه چاپ آمده است. بهتر بود که، علامت (؟) در بین تنظیم الفبایی آثار حوزه چاپ بر اساس نگارنده یا ناشر آورده نمی‌شد و در پایان تنظیم الفبایی آثار آورده می‌شد. چرا که آوردن علامت (؟)، علاوه بر این‌که نظم الفبایی اطلاعات کتاب‌شناختی حوزه چاپ را مخدوش ساخته، زیبایی اطلاعات کتاب‌شناختی حوزه چاپ را نیز متزلزل ساخته است.
• بهتر است که اطلاعات توصیفی آثار در یک یا چند سطر برای آشنایی بیش‌تر استفاده‌کنندگان با آثار آورده شود.
• با شمارش اطلاعات کتاب‌شناختی مربوط به «پایان‌نامه»، و «مقاله» در «کتاب‌شناسی چاپ» می‌توان دریافت که در «بخش سوم: پایان‌نامه‌ها»، اطلاعات کتاب‌شناختی 29 پایان‌نامه آورده شده، در حالی که در همین بخش، به دلیل اشتباه تایپی ردیف شماره‌های پایان‌نامه‌ها، ردیف اطلاعات کتاب‌شناختی پایان‌نامه‌ها، عدد 26 شده است که صحیح نیست. علاوه بر این، در این کتاب‌شناسی، اطلاعات کتاب‌شناختی 174 مقاله آورده شده که در کلیات، ص 21 اشاره شده که اطلاعات کتاب‌شناختی 173 مقاله آورده شده است، هم‌چنین، به دلیل اشتباه تایپی ردیف شماره‌های مقاله‌ها، ردیف اطلاعات کتاب‌شناختی مقاله‌ها، عدد 173 شده که صحیح نیست.
• بهتر بود، پدیدآور اثر، در «بخش پنجم: نشریات تخصصی»، اطلاعات بیش‌تری از نشریات تخصصی حوزه چاپ ارایه می‌داد و فقط به آوردن نام «مدیر نشریه» اکتفا نمی‌کرد.
• بهتر بود که پدیدآور کتاب علاوه بر تهیه نمایه‌های «کتاب‌ها»، «پایان‌نامه‌ها»، و «مقالات»، برای دسترسی خوانندگان به اطلاعات موضوعی، «نمایه موضوعی» نیز تهیه می‌کرد.
• بهتر بود، اطلاعات کوتاهی از اثر در پشت جلد کتاب برای آشنایی بیش‌تر خوانندگان با کتاب آورده می‌شد.

مشخصات اثر:

صافی، قاسم. کتاب‌شناسی و مقاله‌نامه‌های تخصصی چاپ. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1391.