کتاب‌هایی برای تمرین تفکر

لیزنا، دکتر یزدان منصوریان، دانشیار دانشگاه خوارزمی: دو سالی است که نشر «گمان» مشغول انتشار مجموعه‌ء «تجربه و هنر زندگی» است. کتاب‌هایی مختصر و مفید که هر کدام با زبانی ساده به توصیف و تبیین یکی از مفاهیم بنیادین زندگی می‌پردازند. مفاهیمی همچون کار، بیماری، مرگ، ترس، بخشودن، اعتراف، دروغ / اراده آزاد، اعتقاد بدون تعصب، جهان عقلانی، علم، نظر به درد دیگران و غیره. تا امروز حدود 20 عنوان از این فروست منتشر شده و گویا شماره‌های دیگر نیز در راهند. من تمام این آثار را نخوانده‌ام و در این یادداشت نیز قصد نقد و بررسی محتوای آنها را از حیث موضوعی ندارم. بلکه آنچه به آن می‌پردازم رویکرد ترویجی این مجموعه است که موفق شده‌ مفاهیم دشوار فلسفی را به زبانی ساده در اختیار طیف وسیعی از خوانندگان قرار دهد و نمونه‌هایی عینی از فلسفه‌ورزی در حیطهء مسائل جاری زندگی را به نمایش بگذارد. در چند عنوانی که تا امروز خواندم ویژگی‌های مشترکی دیدم که همچون چتری آنها را در بر می‌گیرد: گزیده‌ای از اندیشه‌های ناب و تجربه‌های انسانی با بیانی سلیس و روان و برای مخاطب عام.

آنچه این مجموعه را ممتاز می‌سازد هدف مشخص، رویکرد تحلیلی و بیان صریح و شفاف است. آثاری که تکلیفشان با خودشان معلوم است و از صفحات آغازین با خواننده ارتباط برقرار می‌کنند. نویسنده از ابتدا به شما می‌گوید چرا این متن را نوشته، و قرار است دقیقاً دربارهء چه چیز صحبت کند و چه انتظاری می‌توانید از او داشته باشید. او قرار نیست تمام مشکلات شما را حل کند، هیچ دستورالعمل و توصیه‌ای قطعی هم ندارد، در صدد اثبات یا ابطال نظریه‌ای مشخص هم نیست. بلکه از همان ابتدا با اشاره به تجربه‌های زیستهء خود موضوع مشخصی را مطرح می‌کند و برای تبیین آن گام به گام پیش می رود. تجربه‌ای که از بیماری، کار یا مواجهه با مرگ داشته است و بعد تحقیق بیشتر و انگیزه‌ای برای نگارش آن اثر شده است.

بعد پرسش‌هایی هستی‌شناختی دربارهء مفهوم مورد نظر مطرح می‌کند. بی‌آنکه بخواهد نظریه‌ای را توضیح دهد یا از یک مکتب فکری و فلسفی مشخص حمایت کند. سراسر کتاب سرشار از تجربه‌های معمولی زندگی و پرسش‌های به ظاهر ساده دربارهء مسائلی است که همه ما در زندگی با آن‌ها مواجهیم. به این ترتیب مطالعهء هر یک از این آثار برای خواننده به مثابهء تمرین تفکر و استدلال است. تمرین فلسفه‌ورزی بی‌آنکه خواننده خود را در میان واژگان دشوار فلسفی گرفتار ببیند. تفکر دربارهء مفاهیمی که دنیای ذهنی را ما را شکل می‌دهند. در گفتار و نوشتارمان از آنها استفاده میکنیم، اما کمتر به چیستی و جوهرشان می‌اندیشیدم.

آقای خشایار دیهیمی، که خود سالهاست مترجم و ویراستار آثار فلسفی است، سرپرستی این مجموعه را بر عهده دارد. در پیشگفتاری که ایشان در مقدمهء همه این کتاب‌ها نوشته‌اند بر این نکته تاکید می‌کند که هدفشان آشتی کتابخوان عادی با فلسفه است. این کتابها برای همهء کسانی نوشته شده که به تعبیر ایشان گمان می‌کنند فلسفه خواندن کار هر کسی نیست و عطایش را به لقایش می‌بخشند. اما گویا نشر گمان چنین گمانی ندارد! البته آثار فلسفی موجود در بازار نقشی اساسی در ایجاد این نگرش منفی دارند. کتابهایی که اغلب با نثری دشوار و مغلق که خوانندهء غیر متخصص را فراری می‌دهند. حتی برخی از این آثار آنقدر انتزاعی و دور از واقعیت عینی زندگی‌اند که بعید می‌دانم خوانندگان متخصص هم رغبت چندانی برای مطالعه آنها داشته باشند! بنابراین، با انتشار مجموعه «تجربه و هنر زندگی» کوششی است برای ایجاد اشتیاق به فلسفه‌ورزی در مخاطب عام. آقای دیهیمی در «سخن سرپرست مجموعه» می نویسد:

«از نظر من فلسفه فقط رشته‌ای دانشگاهی نیست که در دانشگاه خوانده شود و مختص عده‌ای خاص باشد که در این رشته تحصیل می‌کنند. فلسفه به همه تعلق دارد و همهء ما از کودکی سئوالاتی طرح می‌کنیم که جنبه فلسفی آشکاری دارند ... درست است که ما همه فیلسوف حرفه‌ای نیستم، اما همه‌امان به مسائل فلسفی در عیان و نهان فکر می‌کنیم و این فکر کردنمان بر شیوهء زندگی و عملمان تاثیر می‌گذارد.»

بعد به استیلای کتاب‌های فلسفی با محتوای نظری و انتزاعی در بازار اشاره می‌کند و امیداور است که این کتابها گامی برای پاسخ به نیاز علاقه‌مندان به شیوهء تفکر فلسفی باشد: «کتابهایی فلسفی که نه فقط با صدای عقل، بلکه با شور زندگی با ما دربارهء مسائلمان سخن می‌گویند، آن هم  نه با اعلام حکم قطعی در هر مورد، که قطعاً در توان هیچ‌کس نیست، بلکه با نور تاباندن بر زوایای تاریک و پیچیدگی‌های مسائل زندگی و دعوت از خود ما برای تفکر بیشتر و یافتن راه‌حل‌های مخصوص به خودمان، یعنی فکر کردن به «هنر زندگی» با مدد گرفتن از «تجربه» دیگران».

برای آشنایی بیشتر با رویکرد این آثار به محتوای یکی از آنها اشاره می‌کنم. اثری با عنوان «کار»، به قلم  لارس اسوندسن (Lars Svendsen) و ترجمه خانم فرزانه سالمی و در مدتی کوتاه به چاپ دوم رسیده است. نویسنده که فلیسوف جوان نروژی و استاد دانشگاه برگن (University of Bergen) است، تا کنون آثارش به 22 زبان دنیا از جمله فارسی ترجمه شده است. او در مقدمه می‌گوید که دغدغه اصلی‌اش در این اثر «معنای کار» است. بعد در 9 فصل به وجوه مختلف مفهوم کار می‌پردازد. وجوهی مثل تاریخچهء مختصر فلسفه کار، کار و معنا، توزیع کار، شباهت و تفاوت کار و تفریح، دستمزد، و ارتباط میان کار و زندگی.

در بخش‌های مختلف توصیف‌های نویسنده از «کار» دقیق و خواندنی است: «کار می‌تواند با دستمزد یا بی‌دستمزد، سرگرم‌کننده یا کسالت‌آور، آزادی بخش یا شبیه بردگی باشد. کار برای بعضی‌ها نفرین است و برای بعضی دیگر موهبت و برای خیلی از ما ملغمه‌ای است از هر دو. (اسوندسن، 27 :1393). در ادامه به تبیین وجوه گوناگون کار می‌پردازد و پیش از آنکه خواننده دچار سردرگمی شود می‌نویسد: «این واقعیت که کار پدیدهء بسیار متنوعی است و ابعاد گوناگونی دارد باعث می شود هیچ پاسخ ساده‌ای برای پرسش «کار چیست» وجود نداشته باشد. هیچ حقیقت یکتایی دربارهء کار وجود ندارد، بلکه انبوهی از حقایق در کارند ... این کتاب درصدد معرفی و دفاع از نظریه‌ای راجع به کار نیست. بیشتر مجموعهء تصاویری است از ابعاد متنوع کار، اینکه کار چه بوده، چه هست و احتمالاً چه خواهد شد. من نمی‌خواهم پاسخهای حاضر و آماده به شما بدهم و بگویم باید چه درکی از کار داشته باشید. (اسوندسن، 31 :1393).  نکتهء مهم در دوری و پرهیز از همین پاسخ‌های حاضر و آماده است. بر همین اساس، از ابتدا مولف هدفش را بیان می‌کند. او با الهام ار رویکردی سقراطی نمی‌خواهد اندیشه‌ای مشخص به مخاطب آموزش دهد. بلکه می‌خواهد او خودش دربارهء موضوع فکر کند و به نتیجه برسد. همان «آگاهی ناب و رهایی‌بخش» که متفکرانی مثل پائولو فریره به آن اشاره می‌کنند. آن آگاهی اصیل و ژرفی که انسان با گفتگوی درونی و خودکاوی به آن می‌رسد، نه فقط با خواندن و به خاطر سپردن اندیشه‌های دیگران.

به همین دلیل، آنچه بیش از هر چیز در این متن برایم جالب بود پرسشهایی است که نویسنده دربارهء کار مطرح می‌کند. پرسش‌هایی بسیار اساسی که معمولاً به آنها توجه زیادی نداریم. از کنارشان به سادگی می‌گذریم و از اهمیتی که دارند غافلیم. اما هر یک مسائلی حیاتی هستند و حتی طرح آن‌ها می‌تواند زمینه‌ساز تحولات بزرگ در زندگی آدمی شود. مثلاً اینکه آیا کار یک «تقدیر ناگزیر» است یا یک «موهبت پرمعنا»؟ آیا ما فقط برای کسب درآمد کار می‌کنیم یا  برای رسیدن به خودشکوفایی به کار نیازمندیم؟ آیا کار همان شغل است؟ آیا شغل همان حرفه است؟ هویت فردی و اجتماعی ما چگونه با نوعی کاری که انجام می‌دهیم پیوند دارد؟ آیا کار فقط با دستمزد تعریف می‌شود؟ آیا اگر از نظر مالی کاملاً بی‌نیاز باشیم دیگر سراغ هیچ کاری نخواهیم رفت؟ آیا ما فقط برای درآمد کار می‌کنیم؟ آیا کار داوطلبانه کار نیست؟ آیا کار همیشه مستلزم تلاش است؟ آیا کار ما معنای مشخصی دارد؟ آیا ما به کار معنا می‌بخشیم یا کار در ذات خود واجد معناست؟ آیا کاری که می‌کنیم بیانگر من واقعی ماست؟ چقدر کارمان را جدی می‌گیریم؟ اصلاً چرا و چگونه باید کارمان را جدی بگیریم؟ ارزش یک کار چگونه تعیین می‌شود؟ و ده‌ها پرسش دیگر. همانطور که می‌بینید پاسخ به هر یک از این موارد خود اثری مستقلی می طلبد.

سخن پایانی

این مجموعه دستنامه‌ای کاربردی برای تمرین تفکر فلسفی یا همان فلسفه‌ورزی است، بی آنکه آموزش تاریخ یا مکاتب فلسفی باشد، یا بخواهد درستی یا نادرستی نظریه‌ای را ثابت کنند. بلکه فقط با طرح پرسشهایی مخاطب را به تفکر دعوت می‌کند، تا خودش تأمل کند و پاسخها را بیابد. حتی فراتر از آن به نظرم طرح این پرسش‌ها به مراتب مهمتر از یافتن پاسخ آنهاست. همین که آدم به این پرسش‌ها توجه کند کلی در اندیشه و رفتارش تحول خواهد داشت. بی‌تردید این مجموعه عاری از نقصان و کاستی نیست، اما همین که پدیدآورندگان موفق شده‌اند متونی موجز و منسجم دربارهء مفاهیم بنیادین زندگی روزمره فراهم آورند و طیف وسیعی از جامعه را مخاطب خود قرار دهند، دستاوردی است که می‌توان آن را گامی برای ترویج فلسفه‌ورزی و تفکر فلسفی در جامعه دانست.

منابع

اسوندسن، لارس (1393). کار. ترجمه فرزانه سالمی. تهران: نشر گمان.

منصوریان، یزدان. «کتاب‌هایی برای تمرین تفکر». سخن هفته لیزنا، شماره 268.  14 دی ۱۳۹۴.