پرسش ملی شکست خورده است!

به گزارش خبرنگار لیزنا، جلسه نقد و بررسی دو کتاب «منش ملی: منظری روانی ـ اجتماعی» و «ره افسانه زدند: تبارشناسی آثار خلقیات‌نویسان ایرانی در پنجاه سال اخیر» روز سه شنبه، 12 دی ماه، با حضور مقصود فراستخواه، ابراهیم توفیق و محمدرضا جوادی یگانه؛ جامعه‌شناس و آرمین امیر، نویسنده «ره افسانه زدند» برگزار شد.

کتاب «منش ملی» نوشته «الکس اینکلس»، «دنیل جی. لوینسون»، «هلن بیر»، «یوجنیان هانفمان» و «لری دایموند» توسط علی پاپلی یزدی ترجمه شده است.

این دو کتاب از سوی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات منتشر شده‌اند.

پرسش اصلی ویژگی‌های مرکزی ایرانی‌هاست

آرمین امیر، نویسنده کتاب «ره افسانه زدند» در این جلسه درباره این مجموعه کتاب‌ها توضیح داد: در این مجموعه سعی کرده‌ایم به سوال اینکه ما در ایران چگونه ویژگی‌هایی داریم پاسخ دهیم. به سراغ کتاب‌هایی هم رفته‌ایم که با استقبال خوبی روبه‌رو بودند نه صرف اینکه پرفروش بودن ملاک است ولی مردمی که کتاب را خوانده‌اند با آن همزادپنداری کرده‌اند و این می‌‌تواند شاخص مهمی باشد.

وی با ارائه مثالی موضوع کتاب را روشن‌تر کرد و گفت: در سال 2011 یک رسوایی برای شرکت وکسواگن آلمانی اتفاق افتاد. در این رسوایی مشخص شد که این شرکت دستگاه الکترونیکی در ماشین‌ها جاسازی کرده‌اند که باعث کمتر نشان دادن میزان آلایندگی آنها می‌شود. در اروپا این امر باعث بخشش مالیاتی و گران شدن خودروها می‌شود. حال با اینکه این اتفاق در آلمان رخ داد ما نمی‌گوییم آلمانی‌ها دروغگو هستند ولی اگر همین اتفاق در ایران‌خودرو می‌افتاد، شاید طور دیگری برداشت می‌کردیم.

امیر ادامه داد: سوال اینجاست که ما اگر توسعه پیدا نمی‌کنیم آیا این به دلیل ایرانی بودن ماست؟ چینی‌ها هم قبل از دهه 50 به عنوان تنبل و کسانی که نمی‌توانند کار جمعی انجام دهند شناخته می‌شدند ولی در دهه‌های اخیر رشد چشمگیری در اقتصاد داشته‌اند. آیا برای توسعه کشور نیاز به تغییر در خلقیات یک ملت است؟ اینها سوال‌هایی است که منجر به چاپ این مجموعه شده است؟

نویسنده کتاب «ره افسانه زندن» در ادامه صحبت‌هایش به روش شرق‌شناسی ادوارد سعید اشاره کرد و از بهره گرفتن از این مکتب در کتاب گفت: در شرق‌شناسی ادوارد سعید در واقع یک نگاه را می‌سازد؛ نگاهی که غربی‌ها از انسان شرقی درست کرده‌اند. این شرقی نمی‌تواند کار گروهی انجام دهد، توسعه یافته نیست و در اداره امور کشور خود ناتوان است لذا نیازمند قدرت غربی برای اداره کشور خود است.

وی افزود: در این نگاه عده‌ای معتقدند که برای نگاه به خویش، نیاز به دیگری داریم. پس اگر شرق‌شناسی داریم در عین حال ما در حال ساختن نگاهی اجمالی به غرب نیز هستیم.

امیر در پایان صحبت‌هایش عنوان کرد: این راهی که پیش گرقته‌ایم مانند کار سعید ایجاد یک تصویر جدید است و ما نیاز به روش‌شناسی داریم. این کار از جمال‌زاده شروع شد و بعد بازرگان هم کتابی نوشت که همانند کار جمال‌زاده بود.

محمدرضا جوادی یگانه، جامعه شناس و عضوی از پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات درباره پیدایش این مجموعه گفت: ما برای رسیدن به یک ایده از منش ملی به انبوهی از داده‌ها و تحلیل نیاز داریم. طرح پرسشنامه جواب نمی‌دهد. در گذشته هم انجام شده است. این راه تنها با آزمون و خطا شکل می‌گیرد. مجموعه داده‌ها به جایی می‌رسد که ما می‌توانیم بگوییم آیا یک شخصیت شایعی به عنوان ایرانی داریم یا خیر.

وی درباره داده‌های کنونی از این تصویر توضیح داد: ایرانی که اکنون ترسیم می‌شود هم خودشیفته است و هم خود را سرکوب می‌کند. در کارهایی که در گذشته توسط ایران‌شناسان در این زمینه انجام شده هویت ایرانی لوتی-درویش و در عین حال بازاری-سیاست‌مدار شناخته شده است .

پروژه‌های ملی ما شکست خورده‌اند

ابراهیم توفیق، جامعه‌شناس در سخنانش روش پیش گرفته شده برای شکل‌گیری دانش خلقیات و منش ایرانی را مورد نقد قرار داد و گفت: علم یک وضعیت پیش‌فرض نیست. عوامل مختلفی بر روی روند شکل‌گیری یک علم تاثیر می‌گذارند. علم از دیدگاه‌ها و گرایش‌هایی تاثیر می‌گیرد که اساسا پیدایش‌ آنها ربطی به علم ندارد.

وی با توجه به حوادث و آشوب‌های چند روز اخیر در کشور گفت: امروز سوالی که پیش می‌آید این است که جامعه ایران از آغاز مدرنیزاسیون تا امروز به چه اندازه از وضعیت ایلی-عشایری-خویشاوندی فاصله گرفته است؟ جواب آن این است که هنوز این اتفاق نیافتاده است. هنوز آن فردی در جامعه که بتوان پروژ‌ه‌های ملی را به واسطه او واقعی کرد شکل نگرفته است.

توفیق افزود: اگر امروز در جامعه می‌بینیم که عده‌ای این‌چنین می‌کنند نشان می‌دهد که پرسش ملی ما به عنوان یک جامعه شکست خورده است. ما مدام همان اشتباه‌ها را تکرار می‌کنیم. در زلزله کرمانشاه و پیش از در بم هم دیدیم که رفتار ما در این مواقع به چه شکلی بود.

وی درباره مدرنیزاسیون و شکل‌گیری انسان مدرن ایرانی توضیح داد: بعد از مشروطه و زمانی که رضا پهلوی سعی داشت مدرنیزاسیون را پیاده کند متوجه شدیم که نیاز به توسعه انسانی داریم. تا قبل از آن در ایران تنها توسعه سرزمین و ایجاد کشوری متحد انجام شد. برای توسعه صنعتی نیاز به مهندسی اجتماعی داشتیم و از همانجا بود که دولت-ملت ایران شکل گرفت.

این جامعه‌شناس درباه خلقیات نویسی اظهار داشت: زمانی ما به خلقیات نویسی روی آوردیم که این پروژه‌ها با شکست روبرو شدند. همان زمانی که جمال‌زاده و بعد بازرگان این نوع نوشته‌ها را شروع کردند. در واقع این نوع نوشته‌ها نشان از تامل برای پیدا کردن عامل شکست است. تا یک جایی عده‌ای معتقد بودند که این شکست‌ها دلایل خارجی دارند ولی ما شروع کردیم راجع به خودمان گفتگو کردن.

ما به یک پژوهشگاه مستقل ملی نیاز داریم

از دیگر سخنرانان این جلسه مقصور فراستخواه، جامعه‌شناس بود. وی با استقبال از این مجموعه کتاب درباره راه شکل‌گیری علمی تازه سخن گفت. فراستخواه همچنین ابراز امیدواری کرد که مرکزی مستقل برای پروژه‌های پژوهشی ملی ایجاد شود.

وی گفت: در علم شناخت ایرانی ما همچنان در مراحل اولیه آن و در حال گفتمان هستیم. ما نیاز به اطلاعات بزرگ یا big data  داریم. این امکان از طریق سازمان‌دهی اطلاعات و منطبق کردن داده‌های مختلف صورت می‌گیرد. ما به یک شبکه ملی مستقل که در آن پژوهشگران بتوانند با یکدیگر گفتگو کنند نیاز داریم.

فراستخواه درباره مبحث خلقیات ایرانی گفت: این مسئله به مسئله ایران ربط دارد. منش ملی به نظر من خودش یک متغیر مستقل است و تابع دیگر متغیرها نیست. ما می‌توانیم با مطالعه ملت‌های مختلف دریابیم که ملت‌ها با تغییر در حاکمیت و رهبرانشان در خلقیاتشان نیز تغییر کرده‌اند. در ایران ما بیشتر مسئولین و دولت را نقد می‌کنیم ولی اینجا نقد از مردم انجام می‌شود تا ریشه برخی از مسائلی که باعث عدم توسعه است پیدا شود.