تربیت سیاسی در اندیشه هابز

به گزارش خبرنگار لیزنا، این کتاب دارای پنج فصل است که مترجم به سلیقه خود، فصل پنجم را حذف کرده است. کتاب تربیت سیاسی در اندیشه هابز، توسط نشر نی در سال 1395 به چاپ رسید. قیمت این کتاب 234 صفحه‌ای، 16 هزار تومان است.

جلد این کتاب توسط پرویز بیانی طراحی شده است و کتاب با قطع رقعی و جلد شومیز منتشر شده است.

کتاب «بهیموت لویاتان را آموزش می‌دهد: تربیت سیاسی در اندیشه هابز» اندیشه و آثار هابز را همچون مجموعه‌ای از آموزه‌ها و درس‌های تربیت سیاسی معرفی می‌کند که هدف آن‌ها پرهیز از جنگ و هرج و مرج و تامین نظم و آرامش سیاسی است.

در مقدمه مترجم آمده است: «نگارنده پس از ترجمه لویاتان، مهم‌ترین اثر سیاسی توماس هابز در سال 1380، رساله بهیموت، یکی دیگر از آثار سیاسی هابز را در سال 1394 ترجمه کرد. ترجمه بهیموت نگارنده را به تامل درباره ارتباط میان محتوای این دو کتاب برانگیخت.»

از نظر نویسنده ریشه فلسفه سیاسی هابز را باید، نه در تعقل انتزاعی و کلی او در باب انسان و جامعه، بلکه در احساس خشم و غضبی یافت که هابز نسبت به شرارت و ددمنشی مردم زمانه خود داشت و وی را به عرضه تصویری کلی از طبع بشر رهنمون شد. 
مترجم ادعا می‌کند، نویسنده به کنه و عمق فلسفه سیاسی هابز پی‌برده و منویات اصلی آن را کشف کرده و کتابی بی‌نظیر، پراندیشه و بی‌سابقه در هابزشناسی نوشته است. تا جایی که کم‌تر نویسنده‌ای چنین تعبیر قانع‌کننده و قرین به زندگی و زمانه هابز عرضه کرده است.

در مقدمه مترجم این کتاب بیان شده است: «تنها هابز است که به صورتی جامع و واقع بینانه درباره نهاد دولت نظر داده و به کنه دلایل ضرورت تشکیل و استمرار وجود آن پی برده است. هابز مثل ماکیاولی اما د رمقیاس عظیم‌تر و کلان‌تر، نظریه‌پرداز نظم و آرامش، در مقابل خطر هرج و مرج و بازگشت به وضع طبیعی است. در حالی که ماکیاولی می‌خواست تنها روی فکر و ذهن شهریاران و حاکمان کار کند، هابز با ذهن و طرز فکر عموم مردم سر و کار داشت و مشکل اصلی را در بی‌تربینتی مردم و ضرورت تربیت سیاسی آنها می‌دانست. مساله هابز همان مساله ابدی سیاست یعنی نظم و بی‌نظمی است؛ چرا نظم پدید آمده و چرا ممکن است از میان برود؟
مردم باید برای ایمان آوردن به حقانیت و مشروعیت وضع مدنی و دولت، آموزش و پرورش بیابند و در ترس و بی‌اعتمادی نسبت به یکدیگر و به ویژه ترس از بازگشت به وضع طبیعی، خوب آموخته شوند تا درپی جدال و مشاجره برنیایند و در سایه امن لویاتان زندگی کنند. لویاتان همچون چتر حمایت عمومی است که بدون آن زندگی خصومت‌آمیز و خشونت‌بار خواهد شد.

به نظر هابز، جنگ و نزاع در جامعه اساسا تقصیر فیلسوفان، اندیشمندان و پیامبران بوده است که بین مردم نزاع فکر ایجاد کرده اند و نزاع سیاسی نتیجه نزاع فکری است. به نظر او بدون فیلسوفان و پیامبران نظم و آرامش در جهان برقرا می‌شد. بنابراین باید برای تضمین نظم اول نزاع فکری را پایان داد.»

مترجم، هسته اصلی اندیشه هابز را مجموعه‌ای از آموزه‌ها و درس‌های او در تربیت سیاسی بیان کرده و در مقدمه نوشته است «هدف از آنها پرهیز از بازگشت به  وضع طبیعی و تامین نظم و آرامش سیاسی است. یکی از مفاهیم زیربنایی این آموزه‌ها مفهوم پایین آوردن سطح توقعات در همه سطوح است. هابز آموزهتقلیل توقعات مردم از یکدیگر را که آموزه اساسی در تربیت سیاسی است، در قالب آنچه وی «قانون طلایی سلبی» می‌خواند توضیح می‌دهد.

به‌طور کلی خلاصه آموزه‌های اصلی هابز در تربیت سیاسی مردم عبارت است از: پایین آوردن توقعات از یکدیگر و از دولت؛ شرنرساندن به دیگری و توقع خیرنداشتن از دیگران؛ ترسیدن از دیگران و از احتمال بازگشت به وضع طبیعی در مقیاسی بیش از ترس از دولت و مجازات‌های آن؛ تاکید بیش‌تر بر تکالیف و وظایف مدنی شهروندان نسبت به حقوق آنان و توجه به درس‌های تاریخ درباره وضع طبیعی و وضع مدنی.»

مترجم همچنین در مقدمه این کتاب نوشته است «طبق استدلال نویسنده، روش اصلی هاب در تربیت سیاسی مردم استفاده از تاریخ است. به‌ویژه کتاب ظاهرا تاریخی بهیموت با استفاده از تارخ جنگ‌های داخلی و انقلاب انگلستان و برخی رخدادهای تاریخی دیگر، و با کاربرد روش گفتگوی دو نفره به عنوان روش آموزش، آموزه‌های اصلی هابز در تربیت سیاسی مردم را در قابل روایت تاریخی مطرح می‌کند. از نظر هابز تنها فایده تاریخ نویسی درس گرفتن از تاریخ است. تاریخ باید به شیوه‌ای نوشته و بیان شود که آموزنده باشد. (...) به نظر هابز حتی گاه اعتقاد به خلاف حقیقت تاریخی یا بهره‌برداری از افسانه‌ها می‌تواند به حال نظم و آرامش سودمندتر از بیان حقایق تاریخی باشد. باز بهتر است تصویری تاریخی و باورنکردی از آن بدست بدهیم. تصور وضع طبیعی لازمه تربیت سیاسی است، به همان سان که تصور دوزخ لازمه تربیت دینی است، هرچند خود هابز می‌خواست ترس از دوزخ بسیار کمتر از ترس از وضع طبیعی باشد. »

مترجم در مقدمه بیان می‌کند که «در بهیموت مردم خطاب طرف هابز نیستند بلکه او درباره آن‌ها با شاگرد یا مربی آینده گفتگو می‌کند. در حقیقت در بهیموت هابز میخواهد گروهی از مربیان سیاسی پرورش دهد تا بتوانند مردم را تربیت کنند. از این رو هدف او آموزش شیوه تربیت سیاسی به مربیان سیاسی است نه آموزش فلسفه یا تاریخ به مردم. (...) لویاتان در واقع برای مردم عادی نوشته نشده است، بلکه مخاطبان ان نیز گروه کوچکی از مربیان سیاسی هستند تا نظریه آن کتاب را به عقیده‌ای ساده تبدیل کنند و به اذهان مردم القا نمایند. عامه مردم نیازی به فلسفه و تعقل و استدلال ندارند، چون تعقل نزاع و جدال بین آن‌ها ایجاد می‌کند. در نظام تربیت سیاسی هابز، رموز تربیت نزد مربیان نباید برای عامه مردم توضیح داده شود.»

همچنین در پایان مقدمه، مترجم اعلام کرده که به سه دلیل فصل پنج این کتاب را ترجمه نکرده است: «یکی اینکه این فصل درباره وضعات شکلی و غیرنظری مانند دلایل انتخاب واژه بهیموت برای عنوان کتاب و مطالب لغوی و زبان‌شناختی دیگری و نیز سبک نگارش و کاربرد شیوه گفتگو است. دوم اینکه آن فصل حاوی خلاصه مختصری از رساله بهیموت است که چون اصل رساله به فارسی ترجمه شده است و مترجم خود مباحث اصلی کتاب را در آن‌جا خلاصه کرده است، نیازی به ترجمه فصل پنجم احساس نشد. سوم اینکه برخی از مباحث فصول پیشین کتاب دوباره در آن فصل تکرار شده است. بنابراین چون هیچ مطلب نظری و فلسفی مهمی شبیه آنچه در فصل‌های دیگر کتاب عنوان می‌شود، در آن فصل نبود، از ترجمه آن صرف نظر کردم.»

آموزه اصلی در تربیت سیاسی القای ترس است

در قسمت پیشگفتار نویسنده کتاب، برای هابز مرام و مسلکی سیاسی درنظر گرفته و نوشته است: « نگارنده همواره تحت تاثیر نظرات و قوه استدلال و تخیل هابز بوده است. به ویژه « وضع طبیعی» مفهومی است که هابز ابداع کرد و دیگران آن را به کار بردند. تمایزی که جان لاک میان وضع طبیعی و وضع جنگی می‌گذاشت، به نظر نگارنده تکلف آمیز و مصنوعی بود. از سوی دیگر، مفهوم وضع طبیعی در اندیشه‌های ژان ژاک روسو رویایی و خیالی است.»

نویسنده پرسش اصلی در کتاب را درباره مرام و مسلک هابز یا تجویزهای سیاسی او اعلام کرده و نوشته است: «با وجود نوشته‌ها و تعبیرهای گسترده، درباره فلسفه سیاسی هابز، این پرسش بی‌پاسخ مانده است. خود او به ظاهر سلطنت طلب بود، زیرا به نظر او نظام‌هایی سلطنتی با ثبات‌تر بودند، اما در واقع او هوادار دولت و حاکمیت با ثبات از هر نوعی بود و به بقا و ثبات و نظم هر دولتی می‌اندیشید.»

به نظر نویسنده آموزه اصلی در تربیت سیاسی از دیدگاه هابز القای ترس است: «البته ترس و هراس بی‌مهار، ناسنجیده و بی‌اختیار مورد نظر نیست. (...) تربیت سیاسی هابز به این معنا هم آموزش معنای ترسو هم القای ترس به مردم است. (...) به نظر هابز مثال‌های تاریخی قدرت آموزشی و تربیتی بی‌نظیری دارند و از این رو او خود در سراسر آثار خیش از آن‌ها استفاده می‌کند. مهم‌ترین، پایدارترین و موثرترین مثال تاریخی او همان مثال وضع طبیعی است.»

در بخش نتیجه‌گیری این کتاب، به بررسی احیای مبحث تربیت سیاسی در نظریه‌های مربوط به مردم سالاری در جهان امروز پرداخته شده است. این بخش دیدگاه‌های جدید با دیدگاه هابز که سنت اصلی در تربیت سیاسی است، مقایسه می‌شود. همچنین اندک شمار اندیشمندان آزادی‌خواه که در فاصله دوران هابز و عصر حاضر پدید آمدند، به ویژه جان لاک و جان استوارت میل، اشاره می‌شود. نویسنده در پایان پیش‌گفتار نوشته است: «نتیجه نهایی، عرضه تعبیری متفاوت از کل فلسفه سیاسی هابز بوده است و آن اینکه بهیموت در واقع نیات اصلی هابز در نگارش لویاتان را آشکار می‌سازد.»