داخلی
»مطالب کتابداری
»کتابخانه و کتابداری
گسترۀ عوامل برون‌حوزه‌ای موثر بر نشر و مطالعۀ آن
یادداشت اختصاصی برای لیزنا: ایجاد تغییر در کم‌وکیف اجرای برخی از فعالیت‌های درون‌حوزه‌ای مرتبط با نشر بیشتر به تجربه و دانش متخصصان نشر و ناشران و سرمایۀ مالی متناسب با آن نیاز دارد. بسیاری از زیرساخت‌های آن نیز موجود است و با سرعت به مراتب بیشتری می‌توان بیشتر عوامل و شرایط درون‌حوزه‌ای را متناسب با تقاضای جامعه برای اطلاعات کم و زیاد کرد. اما آنچه که توان مالی و فنی و تحرک عوامل گوناگون درون‌حوزه‌ای را بیشتر می‌کند، تحریک تقاضا برای اطلاعات است. بدون تحریک تقاضا (یعنی عاملی بیرونی) و تنها با اصلاح فرایندهای درون‌حوزه‌ای نمی‌توان انتظار افزایش آنچنانی شمارگان را داشت. البته پاسخ به این سوال هم مهم است که با اصلاح فرایندهای درون‌حوزه‌ای از جمله افزایش کیفیت محتوا (از طریق داوری و ویرایش)، تبلیغات، بازاریابی و شبکۀ پخش تا چه حد می‌توان انتظار افزایش تقاضا را داشت. برای مثال با انتشار محتوای خوب و باکیفیت در حوزه‌های تخصصی و علمی و عرضۀ آن در همۀ فروشگاه‌ها تا چه حد می‌توان به تقاضای جامعه افزود؟ آیا می‌توان کتابهای علمی و تخصصی را در همۀ فروشگاه‌ها عرضه کرد و یا عرضۀ آنها به سازوکاری متفاوت از کتابهای ادبی و عمومی نیاز دارد؟ این سازوکار تا چه حد به عوامل برون‌حوزه‌ای مرتبط است؟ (ناگفته نماند که ناشران می‌توانند با روش‌هایی مثل داوری و ویرایش، موجب افزایش کیفیت محتوا شوند اما کیفیت تولید محتوا بیشتر یک عامل برون‌حوزه‌ای است.) آیا کیفیت پایین محتوا در داخل کشور عامل ایجاد مشکلات موجود در عرصۀ کتاب و کتابخوانی و در نتیجه چالش‌های موجود ناشران ایرانی است. اگر چنین فرضیه‌ای درست باشد باید جامعۀ کتابخوان کشور، مطالعۀ محتواهایی غیرایرانی را جایگزین محتواهای ایرانی نماید و یا در هر حال، مطالعه محتوای باکیفیت (چه فارسی و غیرفارسی) باید رونق داشته باشد و بلکه باید بتوانیم از این گزاره استفاده کنیم که جامعۀ ایران اهل مطالعه است و مطالعه یک رفتار اجتماعی فراگیر است. که شواهد و آمار حوزه‌های گوناگون این را نشان نمی‌دهد!
به همان نسبت که مسائل درون‌حوزه‌ای نشر تا حد زیادی محدود است، مسائل برون‌حوزه‌ای مرتبط با نشر به وسعت کل اجتماع است. بر این اساس، هر فرد و نهاد ملی یعنی همۀ جامعه و بلکه همۀ افراد و نهادهای جهانی، مخاطبان بالقوۀ نشر کشور هستند؛ حتا خود ناشران. شاید تصور شود در حال حاضر وضعیت نشر کشور به‌گونه‌ای است که ناشران کشور نمی‌توانند به درستی محصولات خود را به جامعۀ ایرانی عرضه کنند چه رسد به مخاطبان خارجی. اینکه چگونه همۀ اینها می‌توانند مخاطبان نشر کشور باشند (چه جوامع فارسی‌زبان خارجی و چه زبان‌های محلی غیرفارسی - از جمله کردی و عربی و ترکی - و چه کشورها و زبان‌هایی که هم‌اکنون برای شناخت و استفاده از ادبیات و علوم جهانی هزینه می‌کنند) باید بخشی از مطالعه و برنامۀ ملی کشور باشد. البته به این نکتۀ بسیار مهم باید اشاره کرد که هر رفتار/ عمل یا کنش اجتماعی هم بر دیگران تاثیر دارد و هم از آنها تاثیر می‌پذیرد؛ این تاثیر می‌تواند آگاهانه یا ناآگاهانه و نیز خواسته و ناخواسته باشد. درست است که نشر کشور در حال حاضر تاثیر چندانی بر بازارهای جهانی ندارد اما اینگونه نیست که از عوامل جهانی، چه از جهت فنی و چه اجتماعی تاثیر نپذیرد. تاثیرپذیری نشر ایران از عوامل خارجی شاید کمتر از عوامل داخلی نباشد. اگر قرار باشد مشکلات نشر کشور به شکل ریشه‌ای حل شود باید به چالش‌ها و مسائل جهانی و نحوۀ برخورد با آنها هم اندیشید: از سیاست‌ها و راهبردها و برنامه‌های ملی برای ارتباط با کشورهای دیگر به‌منظور انتقال علوم و فنون تا مسائل و چالش‌های فنی و حقوقی مرتبط با انتقال علوم و فنون و تعامل با کشورها. نشانه‌ها، شواهد و وضعیت فنی و حقوقی موجود حاکی از آن است که در آیندۀ نه‌چندان دور به دلیل بی‌توجهی به برخی از مسائل کلان ملی و جهانی (هم از نظر فنی و هم حقوقی و اجتماعی) بسیاری از نابسامانی‌های موجود در نشر کشور تشدید می‌شود و بازار داخلی ناشران ایرانی نیز ضربه بیشتری خواهد خورد. برای نمونه کافی است اشاره گردد که اگر در حال حاضر فردی ایرانی یا غیرایرانی تمام محتوای فارسی موجود در کشور را در سایتی مستقر در خارج از کشور منتشر و عرضه کند تقریبا هیچ اقدام حقوقی علیه وی ممکن نخواهد بود. پیشرفت‌های فنی در حوزۀ فناوا موانع فنی و حتا مالی و حقوقی نشر غیرمجاز محتوای ایران در خارج از کشور را نیز تقریبا حذف کرده است. به عبارت دیگر، موجب تسهیل عرضۀ محتوای ناشران ایرانی از طریق سایت‌هایی شده است که ظاهرا در خارج از کشور مستقرند؛ احتمالا بیشتر اطلاعات رایگان عرضه خواهد شد، زیرا درآمدشان عمدتا از محل درج آگهی خواهد بود. حتا اگر درآمدی نباشد هزینه‌های قابل‌توجهی وجود ندارد که مانع کار شود: شاید یک رقابت سیاسی یا اقتصادی، کینه‌جویی، ناآگاهی، کسب شهرت، مقابله به مثل و هر انگیزۀ فردی و اجتماعی دیگر توسط افرادی معدود و حتا انگشت‌شمار شرایطی ایجاد کند که قربانی آن نظام ارتباط علمی، صنعت نشر و به عبارت دیگر، کل جامعۀ علمی و نخبگان کشورند. ملاحظه می‌کنید که دامنۀ عوامل برون‌حوزه‌ای تا چه حد می‌تواند با تاثیرات پیچیده‌ای که از همدیگر می‌پذیرند گسترش یابد و چیزی به‌ظاهر نامرتبط با نشر موجب ایجاد تغییراتی در یک چرخه شود که به نوبۀ خود بر نشر تاثیری مخرب و ناخواسته می‌گذارد.
تاثیرپذیری نشر از همۀ افراد و نهادها در سطح ملی و جهانی و حتا تاثیرپذیری آن از عوامل فنی و حقوقی و اجتماعی سبب می‌شود تا تقریبا همۀ حوزه‌های علمی به نحوی بتوانند در مطالعۀ عوامل موثر بر نشر، مستقیم یا غیرمستقیم کمک کنند؛ حوزه‌هایی چون: جامعه‌شناسی علم، آموزش و پرورش، کتابخانه و کتابداری، مطالعات ترجمه، علم اطلاعات، آموزش عالی، فلسفه علم، تاریخ علم، مدیریت اطلاعات، مدیریت دانش، مدیریت سازمان‌ها، علوم رایانه، علوم ارتباطات، اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، شبکه‌های بانکی و پستی، شبکۀ حمل و نقل و ارتباطات، نظام‌های پژوهشی و ارتباط علمی، جامعه‌شناسی آموزش و پرورش، روان‌شناسی شناختی، روان‌شناسی رفتار، علوم شناختی، عصب‌شناسی آگاهی، روان‌شناسی یادگیری، زیست‌شناسی یادگیری، زیست‌شناسی آگاهی، فیزیک آگاهی و غیره. همۀ این حوزه‌ها یافته‌هایی دارند که بر مسائل مرتبط با نشر و تاثیرگذار بر آن قابل استفاده است.
سوالات زیر همگی به همین حوزه‌ها مربوط است: در چه شرایطی یک جامعه یا فرد خاص بهتر و بیشتر مطالعه می‌کند؟ عوامل اجتماعی و روانی موثر بر مطالعه و نشر؟ رابطه نشر و هر کدام از محصولات آن با توسعه ملی؟ فرایند مطالعه و فعالیت‌های شناختی چگونه است؟ مطالعه چه تاثیری بر شبکه عصبی فرد می‌گذارد و چگونه می‌توان آن را تقویت کرد؟ عوامل مزاحم شناختی و ایجاد عادت به مطالعه کدامند؟ آگاهی چیست و چگونه کسب می‌شود؟ حافظه بلندمدت و کوتاه‌مدت کدام است و مطالعه و فعالیت‌های شناختی چه تاثیری بر آن می‌گذارند؟ یک مطالعۀ خوب باید چه شرایط فیزیکی، زیستی، روانی، اجتماعی و فرهنگی داشته باشد؟ تاثیر کتاب بر آموزش و پژوهش؟ نقش کتاب در انتقال علم و فرهنگ؟ ترجمه و نشر؟ تاثیر کتاب و ترجمه محتوا بر فرهنگ و اجتماع؟ تاثیر اینترنت و شبکه‌های مختلف بر اطلاعات و نشر؟ رابطه متقابل نشر و آموزش؟ و صدها سوال دیگر.
سال‌هاست که این سوالات در مرکز توجه دانشمندان حوزه‌های مختلف جهان است و نتایج جالب توجهی نیز کسب شده است. انتقال این دسته از یافته‌ها و تجربه‌های جهانی و استفاده از آنها در توسعه کشور از جمله نشر حکایتی جالب توجه است: هم شناسایی و انتقال این بخش از یافته‌ها و تجربه‌های مثبت و منفی ملی و جهانی و کم‌وکیف استفاده از آنها مطرح است و نیز مطالعۀ برخی از چالش‌های تازۀ مرتبط با نشر که نیازمند پژوهش بیشتر است؛ بخصوص مسائل و رویکردهای تازه‌ای که بر توسعه نشر کشور تاثیرگذارند. بالطبع یافته‌ها و تجربه‌های جهانی زمانی مورد توجه سیاستگزاران، محققان و مدیران کشور قرار خواهد گرفت که مطالعه و حل مسائل ملی نشر نیز در مرکز توجه باشد. وگرنه انتقال و ترجمۀ صرف، مشکلی را حل نخواهد کرد؛ گو این که در حال حاضر نیز اطلاعات و دانش باارزش زیادی چه در سطح ملی (و حاصل تلاش محققان و مدیران و نویسندگان ایرانی) و چه در سطح جهانی (و محصول تلاش مترجمان) دربارۀ نشر و مسائل گوناگون علمی و فنی منتشر شده است اما عملا استفاده‌ای از آنها نمی‌شود. آگاهی از یافته‌ها و تجربه‌های ملی و جهانی یک طرف، و استفاده عملی از آنها در بهبود ساختار نهادهای اجتماعی و ایجاد رفتارهای اجتماعی مناسب، سمت دیگر. تنها آگاهی از آنها کافی نیست. بسیاری از ما می‌دانیم و آگاهیم که اطلاعات، نقش مهمی در توسعۀ کشور دارد، به اطلاعات مورد نیاز نیز دسترسی داریم، حتا اغلب مهارت‌ها و فناوری‌های لازم را نیز داریم. اما کمتر از آنها استفاده می‌کنیم، و بلکه برخلاف یافته‌ها و تجربه‌های جهانی و حتا ملی و فردی عمل می‌کنیم؟! به عبارت دیگر، آگاهیِ صرف دربارۀ یک چیز به عمل مناسب ختم نمی‌شود. چرا بسیاری از آگاهی‌ها به رفتار مناسب ختم نمی‌شود؟ چگونه می‌توانیم برخی از رفتارهای شناختی مانند مطالعه و استفاده از اطلاعات را در خود و جامعه نهادینه کنیم؟ شاید در جامعه ایرانی بیش از هر چیزی با چنین مشکلی مواجه هستیم که یاد نگرفته‌ایم و نمی‌توانیم دانش و آگاهی خود را به عمل و رفتاری اجتماعی تبدیل کنیم. برخی از این مشکلات مرتبط با رفتارهای شناختی و معرفتی باید با روش‌های جامعه‌شناسانه مطالعه شود. زیرا یکی از موضوعات اساسی جامعه‌شناسی، مطالعه آن دسته از رفتارهای اجتماعی است که با توقعات اجتماعی فاصله دارد. و برخی دیگر به روش‌های مرسوم در علم اقتصاد و زیست‌شناسی و و بسیاری از حوزه‌های دیگر. تلفیق این مطالعات و تبدیل آنها به قواعدی برای رفتار و آموزش جامعه یکی از پیچیده‌ترین کارهایی است که به همکاری درازمدت و دائمی دانشمندان حوزه‌های گوناگون نیاز دارد.
*ناشر، مدرس و محقق حوزۀ کتاب، نشر و کتابداری
۱. از توهین به افراد، قومیت‌ها و نژاد‌ها خودداری کرده و از تمسخر دیگران بپرهیزید و از اتهام‌زنی به دیگران خودداری نمائید.
۲.از آنجا که پیام‌ها با نام شما منتشر خواهد شد، بهتر است با ارسال نام واقعی و ایمیل خود لیزنا را در شکل دهی بهتر بحث یاری نمایید.
۳. از به کار بردن نام افراد (حقیقی یا حقوقی)، سازمان‌ها، نهادهای عمومی و خصوصی خودداری فرمائید.
۴. از ارسال پیام های تکراری که دیگر مخاطبان آن را ارسال کرده اند خودداری نمائید.
۵. حتی الامکان از ارسال مطالب با زبانی غیر از فارسی خودداری نمائید.