بهترین ایده کتابخانه سبز: اپلیکیشن چک لیست کتابخانه سبز

(لیزنا: باشگاه اطلاعات سبز): زمستان سال گذشته، مسابقه‌ای تحت عنوان بهترین ایده کتابخانه سبز، توسط نهاد کتابخانه‌های عمومی استان همدان در بین کتابداران این استان برگزار شد. با استقبال و مشارکت کتابداران استان همدان، 22 ایده از کتابداران کتابخانه‌های شهرهای مختلف استان، برای این مسابقه ارسال گردید که درنهایت پس از داوری انجام‌گرفته سه ایده برتر این مسابقه انتخاب شد. لیزنا در مجموعه یادداشت‌هایی در ستون اطلاعات سبز، به معرفی سه ایده برتر این مسابقه خواهد پرداخت. سومین ایده برتر این مسابقه در یادداشتی با عنوان افتتاح باشگاه حامیان محیط‌زیست و همیاران انرژی پاک معرفی شد. در این یادداشت نیز به معرفی دومین ایده برتر این مسابقه با عنوان اپلیکیشن چک‌لیست کتابخانه سبز (ایجاد چک‌لیست الگو بهینه و مدیریت مصرف کتابخانه عمومی) خواهیم پرداخت.

بیان مسئله (بیان اهمیت، ضرورت و کاربرد ایده بر اساس نیازسنجی‌های انجام‌شده):

کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی با فراهم آوری اطلاعات، پردازش، سازمان‌دهی و نیز اشاعه اطلاعات نقش بسیار مهمی در رسیدن به توسعه پایدار[1] ایفا می‌کنند و با استفاده از فناوری‌های جدید ارتباطی همواره تلاش می‌کنند تا اطلاعات مناسب را در زمان و مکان مناسب در اختیار نیازمندان به اطلاعات و عموم مردم قرار دهند. درواقع کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعاتی یکی از ارکان اساسی توسعه پایدار محسوب می­شوند و در این راستا دائم در حال تحول و دگرگونی برای پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی و ایجاد جامعه پویا و پایدار هستند (مطلبی، 1388. ص 3)

مدیریت پایدار[2] دربردارنده جنبه­های متعددی ازجمله سازگاری ساختمان و تجهیزات کتابخانه با معیارهای توسعه پایدار، ارائه خدمات حامی محیط‌زیست، برنامه‌ریزی برای آگاهی اقشار جامعه در خصوص حفظ محیط‌زیست، ایجاد انگیزه و تعهد در کتابداران برای مشارکت در برنامه‌های حامی محیط‌زیست، ارائه اطلاعات سبز، توجه به چرخه مناسب منابع طبیعی و اجرای برنامه‌ها و طرح‌های حفظ منابع طبیعی مانند رقومی سازی منابع، مشارکت و فعالیت در برنامه‌های ملی و بین‌المللی حفاظت از محیط‌زیست و رعایت و کسب استانداردها و شاخص‌های معتبر حوزه محیط‌زیست.(قربانی، 1396)

در قرن حاضر کتابخانه‌ها بیش‌ازپیش از ارزش‌های سبز بودن آگاه شده‌اند و برای توسعه فعالیت‌هایشان در مسیر پایداری اقدام کرده‌اند. (کاریوجا[3]، 2013 نقل‌شده در قربانی، 1396). بر اساس دیدگاه مارکوم[4] (2009) رویکرد کتابخانه سبز[5] بر مصرف بهینه و صحیح انرژی، کاهش اثرات و مضرات زیست‌محیطی، از بین بردن سموم و مواد شیمیایی و بازیافتی تأکید دارد که می‌تواند ساختمان‌ها و محیط سالم‌تری را فراهم نماید.

کتابخانه‌های عمومی در داخل ایران با توجه گستردگی خدمات که برای تمامی اقشار جامعه دارد می‌تواند هم در حوزه فرهنگ‌سازی و هم در حوزه عمل در راستای استفاده بهینه مصرف به‌عنوان الگو در بین دیگر دستگاه‌های فرهنگی کشور قرار گیرد.

یکی از مهم‌ترین روش‌های توسعه‌سازمانی ارزیابی مستمر درون‌سازمانی، بررسی و پایش آن است. به‌طور مثال نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در سال‌های اخیر با استفاده از نرم‌افزار سپهر اقدام به ارزیابی مستمر تمامی کتابخانه‌های خود از سطوح کتابخانه‌ای، شهرستانی، استانی و در برخی موارد کشوری نموده است که نسبت به دوره‌های قبل سبب رشد و توسعه کیفی و کمی خدمات و فعالیت کتابخانه‌ها شده است در این پروژه برنامه‌ها، فعالیت‌ها و بخش‌های مختلف کتابخانه‌ها در سه سطح کتابدار، کتابخانه و مدیریت مورد ارزیابی قرار می‌گیرد که نقاط قوت و ضعف هر سطح در پایان ارزیابی با نمره دهی مشخص می شود.

حال اگر ما بتوانیم با ایجاد یک چک‌لیست با محوریت ساختمان، تجهیزات و انرژی وضعیت کتابخانه‌ها را به‌صورت دوره‌ای و مستمر توسط خود کتابدار مورد ارزیابی قرار دهیم می‌توانیم به یک سطح مطلوبی از لحاظ مصرف انرژی و نیرو، افزایش عمر تجهیزات و ساختمان کتابخانه، رفع و تعمیر به‌موقع مشکلات سخت‌افزاری ساختمان و تجهیزات برسیم. درواقع می‌توان اظهار داشت چک‌لیست کتابخانه سبز به‌نوعی می‌تواند شعار پیشگیری قبل از درمان را حوزه‌های تجهیزات و سخت‌افزاری کتابخانه‌ها ایفا نماید.

ایجاد چک‌لیست کتابخانه سبز با محوریت الگو بهینه مصرف کتابخانه عمومی در موضوعات زیست‌محیطی و استفاده بهینه مصرف در کتابخانه‌های عمومی می‌تواند ایده مناسبی جهت رسیدن به هدف کتابخانه سبز باشد.

در این چک‌لیست می‌توان زمان بازدید و ارزیابی از بخش‌ها و برنامه‌های مختلف کتابخانه را مشخص نمود که توسط خود کتابدار و مسئول کتابخانه انجام می‌گیرد. این چک‌لیست با توجه به نیاز می‌تواند به‌صورت روزانه، هفتگی، ماهانه، شش‌ماهه و حتی سالانه با توجه موارد مطرح‌شده در آن مورداستفاده قرار گیرد.

بسیاری از تجهیزات، وسایل مصرفی انرژی، گرمایش، سرمایش، ساختمان کتابخانه و غیره با بازدید و بررسی دوره‌ای کتابدار و مسئول کتابخانه که به‌صورت روزانه در محل کتابخانه حضور دارند باعث افزایش عمر و راندمان آن‌ها شده و در صورت مشاهده مشکل جزئی می‌توان مشکل را با یک سرویس‌دهی کم‌هزینه از بحرانی که ممکن است در آینده برای ساختمان و تجهیزات کتابخانه ایجاد گردد رفع نمود. به‌طور مثال امروزه بسیاری از تجهیزات و ملزومات انرژی دارای ضمانت‌نامه بوده و اگر به‌صورت صحیح و سالم نصب و مورداستفاده قرار بگیرند شامل خدمات پس از فروش نیز می‌باشند. حال اگر عمر آن‌ها به پایان برسد یا دارای مشکل باشند با شناسایی به‌موقع مشکل می‌توان از خدمات پس از فروش آن‌ها استفاده نمود. در برخی موارد تمامی لامپ‌های کم‌مصرف و LED که در کتابخانه‌ها استفاده می‌شوند و در زمان خرابی دارای ضمانت می‌باشند می‌توان با بررسی به‌موقع و دقیق بدون پرداخت هزینه خرید نسبت به تعویض آن‌ها توسط فروشگاه اقدام نمود.

روش اجرا:

اجرای طرح چک‌لیست کتابخانه سبز نیازمند آموزش و فرهنگ‌سازی کامل به کتابداران و مسئولین کتابخانه‌ها می‌باشد. تا با درک و ایجاد انگیزه و تعهد بیشتر نسبت به اجرای دقیق طرح موجبات رسیدن به اهداف موردنظر را فراهم نمایند.

چک‌لیست کتابخانه سبز دارای شاخص اصلی، شاخص فرعی و گویه ها است. با توجه به بررسی‌های انجام‌شده و تجربیات در سطح کتابخانه‌های عمومی و حوزه اداری شهرستان اسدآباد برخی از شاخص‌های اصلی چک‌لیست کتابخانه سبز را می‌توان به‌صورت زیر برشمرد:

1.چک‌لیست انرژِی: هدف کاهش و بهبود مصرف انرژی، شامل:

*پایش مصرف انرژی (مثال بررسی کنتور برق ماهی یک‌بار)

*جلوگیری از اتلاف انرژی (مثال بررسی وسایل گرمایشی کتابخانه حداقل دو هفته یک‌بار)

*بازیابی انرژی (مثال بازيابي حرارت تولیدشده توسط واحدهاي سرما ساز به‌منظور گرم كردن آب)

*سیستم روشنایی (مثال كاهش روشنايي عمومي در طي روز و اطمينان از این‌که چراغ‌های بيروني تنها در شب روشن است)

*تجهیزات برقی اداری: (مثال خاموش كردن وسايل زماني كه استفاده‌ای از آن‌ها نمی‌شود)

*فرهنگ‌سازی: (مثال ایجاد فرهنگ خاموش کردن و کم‌مصرف کردن در بین کارکنان و مراجعین)

2.چک‌لیست آب: هدف کاهش و بهبود مصرف آب، شامل:

*پایش مصرف آب (مثال بررسی کنتور آب ماهی یک‌بار)

*جلوگیری از اتلاف آب (مثال بررسی لوله‌ها و شیر آب به‌صورت دوره ای-تاكيد و آموزش)

*سرویس بهداشتی (مثال بررسی شیرهای آب سرویس بهداشتی)

*فضای سبز/ باغچه: (مثال بررسی زمان آبیاری در صبح زود یا غروب به علت تبخیر آب در تابستان)

3.چک‌لیست پسماند: هدف کاهش پسماند، استفاده مجدد و بازیافت پسماند.

*کاهش زباله: (مثال استفاده از وسایل قابل تعویض بجای دورریختنی)

*تفکیک زباله: (مثال تفکیک زباله‌های تر، پلاستیکی، کاغذ)

4.چک‌لیست خرید: هدف مصرف بهتر، خرید سبزتر

*عمومی: (مثال خرید محصولات دارای نشان سبز- استفاده بهینه از تجهیزات مازاد)

5.چک‌لیست تدارکات و انبارگردانی: هدف وارسی ذخایر، مدیریت و کنترل.

*مدیریت انبار: مثال: (سازمان‌دهی سیستماتیک انبار- بررسي بسته‌بندی‌ها ازلحاظ این‌که طي ذخیره‌سازی آسیب‌ندیده باشند)

6.چک‌لیست کاغذ: هدف کاهش و بهبود مصرف کاغذ

*شناسایی میزان مصرف کاغذ: (مثال بررسی مصرف کاغذ به‌صورت ماهانه در واحدها)

*بهبود سیستم مصرف کاغذ: مثال استفاده از پاورپوینت در جلسات به‌جای پرینت کاغذی- استفاده از گزینه چا از دو طرف کاغذ در دستگاه کپی و پرینتر)

*اقدامات فرهنگ‌سازی: (مثال تبلیغ در تابلو اعلانات جهت مزایای کاهش مصرف کاغذ)

7.چک‌لیست حمل‌ونقل: هدف استفاده مؤثر از وسایل نقلیه، کاهش مصرف انرژی و آلودگی هوا

*مدیریت حمل‌ونقل: (مثال حذف مأموریت‌های غیرضروری)

8.چک‌لیست صدا: هدف سلامت کارکنان و اعضا و ایجاد فضای سکون در کتابخانه‌ها

*جلوگیری از ایجاد صداهای مزاحم: (مثال کاهش صدا در سطوح مختلف عملیاتی و اداری- تنظیم صدای زنگ تلفن‌ها بر روی صدای پایین)

9.چک‌لیست فضای داخل کتابخانه: هدف سازمان‌دهی و بهبود منابع و تجهیزات

*مخزن: (مثال بررسی وضعیت مخزن و منابع کتابخانه به‌صورت روزانه)

*سالن مطالعه (مثال بررسی وضعیت میزهای مطالعه و صندلی‌ها به‌صورت روزانه)

*بخش مرجع: (مثال بررسی کتاب‌های مرجع و چینش آن‌ها به‌صورت روزانه)

در راستای فرهنگ کتابخانه بدون کاغذ و استفاده از تکنولوژی‌های نوین می‌توان با ایجاد اپلیکیشن[6] کتابخانه سبز ویژه موبایل و ویندوز از چاپ کاغذ چک‌لیست پرهیز نمود. کتابدار با نصب اپلیکیشن چک‌لیست کتابخانه سبز بر روی گوشی تلفن همراه خود می‌تواند به‌راحتی به بررسی شاخص‌های کتابخانه خود در کمترین زمان ممکن بپردازد. یکی از دیگر مزیت‌های ایجاد اپلیکیشن گزارش‌گیری دقیق اطلاعات واردشده است.

هزینه اجرای ایده:

جهت طراحی و برنامه این اپلیکیشن می‌توان با ایجاد یک طرح پژوهشی از تجربیات حوزه‌های کتابداران کتابخانه، رئیس شهرستان، امور کتابخانه‌ها، اداری و مالی، فناوری اطلاعات، عمرانی، مکانیک، تأسیسات، امور عمومی بهره جست و با هزینه تقریبی 500 هزار تومان اقدام نمود.

منابع:

1-    قربانی، محبوبه؛ باب‌الحوائجی، فهیمه؛ و نوشین فرد، فاطمه (1396). شناخت مدیریت پایدار برای کتابخانه سبز. مطالعات ملی کتابداری و سازمان‌دهی اطلاعات، 29 (1)، 47- 67.

2-    مطلبی، داریوش (1388). سخن سردبیر: کتابخانه‌ها در خدمت توسعه پایدار، اطلاع‌رسانی و کتابداری. کتاب ماه کلیات، 146، 2-3.