آنچه از «سووشون» آموختم

لیزنا، یزدان منصوریان، دانشیار دانشگاه خوارزمی: سووشون نخستین رمان سیمین دانشور و مشهورترین اثر اوست. این کتاب همزمان متنی تاریخی، اجتماعی، سیاسی و نمادین محسوب می‌شود و به دلیل همین وجوه چندگانه، داشتن نثری شاعرانه و ساختاری استوار از اهمیتی ویژه در ادبیات داستانی معاصر برخوردار است. محمد علی سپانلو درکتاب «نویسندگان پیشرو ایران» می‌نویسد: «سووشون در سلوک رمان اجتماعی ایران منزل مهمی محسوب می‌شود. گذشته از توفیقی که نزد خوانندگان یافته، این اولین اثر کامل، در نوع (ژانر) رمان فارسی است»[1] (سپانلو 179-178: 1381). سووشون تا امروز بارها تجدید چاپ شده و یکی از پرفروش‌ترین رمان‌های ایرانی است. اگر شمارگان ترجمه‌های آن در سایر زبان‌ها را که گویا تا امروز به هفده زبان رسیده، به این آمار بیافزاییم احتمالاً پرخواننده‌ترین رمان فارسی در جهان خواهد بود. هوشنگ گلشیری در کتاب «جدال نقش با نقاش» سووشون را با انتشار چهارصد هزار نسخه تا آن زمان پرتیراژترین رمان فارسی می‌داند (گلشیری، 11: 1376) که با توجه به گذشت حدود دو دهه از اعلام این آمار باید تا امروز شمارگان آن از نیم میلیون گذشته باشد.

البته تیراژ به تنهایی معیار ارزشمندی آن نیست و به گواه آثاری که دربارهء سووشون منتشر شده ویژگی‌های مهمتری آن را ممتاز ساخته است. بدیهی است که نه من تخصصی در شناخت تمام این ویژگی‌ها دارم و نه این یادداشت مجالی برای پرداختن به همهء این وجوه در اختیار دارد. بلکه فقط می‌خواهم در مقام یک کتابدار و دلبستهء اقلیم ادبیات آموخته‌هایم را در این زمینه با شما در میان بگذارم. زیرا بر این باورم که ما کتابداران موظفیم آثار ارزشمند فرهنگ و هنر کشورمان را بشناسیم و در معرفی آنها به جامعه بکوشیم.

سووشون داستان پرماجرایی از کشمکش مردم جنوب ایران با نیروهای متفقین و حاکمان دست نشانده آنها در زمان جنگ جهانی دوم است که در قالب روایت مردی به نام یوسف و همسرش زری نقل می‌شود. یوسف که انسانی آزاده و بی‌پرواست در مقابل فشار حاکم وقت و نیروهای اشغالگر می‌ایستد و حاضر نمی‌شود آذوقه‌ای که در زمین‌ او تولید می‌شود به آنان بفروشد. بلکه این محصول را در اختیار کشاورزان و اهالی شهر قرار می‌دهد و به رغم تمام هشدارها از پیامدهای این تصمیم نمی‌هراسد. زری که عاشق شوهر، خانه و خانواده‌اش است می‌کوشد یوسف را از این مقاومت منصرف کند تا از گزند دشمنان در امان باشند. اما یوسف که به درستی هدفی که برگزیده اطمینان دارد، از رفتن در این مسیر نمی‌هراسد و سرانجام جانش را برای تحقق آرمانش فدا می‌کند. در سوگ یوسف تحولی شگرف در روح و روان زری رخ می‌دهد. او بر تمام ترسها و تردیدهایی که در این مدت گریبانش را گرفته بود غلبه می‌کند و شجاعت از دسته رفته‌اش را دوباره باز می‌یابد. بازتاب این رخداد در شهر نیز بسیار گسترده است و شوری در شیراز به پا می‌شود. حاکم وقت برای مهار این موج خروشان مانع تشییع جنازه یوسف می‌شود، اما نمی‌تواند مهر او را از قبل مردم بزداید. سرانجام خانوادهء یوسف پیکرش را شبانه به خاک می‌سپارند و گرچه داستان به پایان می‌رسد، اما خواننده به خوبی می‌داند که این پایان آغازی برای تحولاتی است که متاثر از این ماجرای حماسی رخ خواهند داد.

همانطور که گفته شد، سووشون همزمان رمانی معاصر، تاریخی، اجتماعی، حماسی و رمزی (نمادین) است. بنابراین، به اعتبار بستر زمانی رخدادهای آن که مربوط به تابستان 1320 است هنوز معاصر محسوب می‌شود و به اعتبار پرداختن به وقایع آن روزگار اثری تاریخی است. از سوی دیگر چون نویسنده راوی آشفتگی‌های سیاسی و مصائب اجتماعی مردم در پی اشغال شمال و جنوب کشور به دست نیروهای متفقین است، وجوه سیاسی و اجتماعی آن نیز اهمیت دارد. اما در این میان جنبه‌های رمزی و نمادین این اثر نیز بسیار پررنگ است. خانم دانشور در نگارش این رمان از چند منبع الهام‌بخش اسطوره‌ای و تاریخی بهره برده است و به اثر خود وجهی نمادین بخشیده است. سوگ سیاووش، قیام عاشورا و کودتای 28 مرداد سه منبع اصلی در خلق وجوه نمادین این اثر محسوب می‌شود که نویسنده در بخشهای مختلف داستان با اشاره به این رخدادها به حوادث داستان معنا می‌بخشد.

ویژگی‌های ممتاز این اثر باعث شده که طی 47 سالی که از انتشار آن می‌گذرد (نخستین انتشار آن تیرماه 1348 بوده است) متن سووشون مبنای مطالعات بسیار در حوزه ادبیات، نشانه‌شناسی و مطالعات تطبیقی بوده است. دکتر فرهنگ ارشاد در پیشگفتار کتاب «کندوکاوی در جامعه‌شناسی ادبیات» می‌نویسد: «راز ماندگاری رمان‌های معروف جهان توصیف ظرایف اجتماعی و کشاکش‌های گروهی و فردی است که با بیانی اثربخش نمایان شده است» (ارشاد، 9 :1391) و به نظرم سووشون از این امتیاز برخوردار است. زیرا متن آن سرشار از کشمکش‌های میان شخصیت‌ها و توصیف رخدادهاست که با پیوندهای فراوان با عناصر فرهنگی ایران و دلالت‌های رمزگونه همراه شده است. در نتیجه متنی پدید آمده که می‌توان آن را از منظرهای مختلف بررسی کرد. با یک جستجوی ساده در پایگاه مقالات می‌بیند که دهها مقاله و پژوهش مستقل دربارهء سووشون منتشر شده است که هر یک به وجهی از آن می‌پردازند که من فقط به گزیده‌ای اشاره می‌کنم تا ببینیم یک اثر ادبی چگونه می‌تواند مولد جریانی پژوهشی برای شناسایی و کشف بسیاری از واقعیت‌های فرهنگی و اجتماعی باشد.

هوشنگ گلشیری در کتاب «جدال نقش با نقاش در آثار سیمین دانشور (از آتش خاموش تا سووشون) به تفصیل به معرفی این اثر پرداخته و در بخشی از آن می‌نویسد: «سووشون (به فتح سین) به اعتبارهایی هم رمان تاریخی است، هم سیاسی. افزون بر این دو، همانطور که خواهد آمد، صورت بیانی رمان رمزی (allegorical) است. یعنی صرف نظر از قصد آگاه یا ناآگاه نویسنده، به استناد متن موجود دارای دو معنای قریب و بعید است که در نظر اول و در زمان انتشار همان معنای قریب دیده می‌شود، اما خوانندهء آزموده معنای بعیدی نیز می‌توانست ببیند، با این تذکر مهم که با پدیدار شدن معنای بعید، معنای قریب فراموش نمی‌شود.» (گلشیری، 77 :1376).

حیدری و همکاران (1390) بر این باورند که ماندگاری سووشون در ابتدا مدیون ایفای نقش شخصیت‌های آن است که نبض اصلی روایت را در دست دارند و به این نتیجه می‌رسند که: «تا جایی که بیراه نخواهد بود اگر بگوییم این رمان، رمان شخصیت است چرا که کنشها در این رمان در خدمت معرفی و به دنبال آن، نمایش سیر تعالی یکی از همین شخصیتها است». دکتر عسگری حسنکلو نیز در کتاب «جامعه‌شناسی رمان فارسی» بر این نکته تاکید دارد و در توصیف شخصیت قهرمان داستان می‌نویسد: «زری شخصیتی واقعی در رمان فارسی است، به این معنا که صاحب زندگی‌نامهء شخصی، خاستگاه، خانواده و اطرافیانی است که همگی شخصیت فعلی او را ساخته‌اند. در عین حال، این شخصیت برای خواننده شخصیتی صمیمی است که اعمال، کردار و جهان‌بینی‌اش نیز کاملاً باورکردنی به نظر می‌رسد». (عسگری، 234 :1394).

دهقانیان و مریدی (1391) با تکیه بر نشانه‌شناسی رنگها به بررسی مفهوم مرگ و زندگی در سووشون پرداخته‌اند و دریافتند که: «در رمان سووشون 2679 بار به عنصر رنگ (دلالت ضمنی و لغوی) توجه شده است که 14 درصد از آن مربوط به رنگ سیاه و 86 درصد شامل دیگر رنگ‌های اصلی و فرعی است. میزان کاربرد رنگ سیاه در سووشون با 452 بار تکرار در جایگاه اول قرار دارد و اغلب بازگوکنندة مفهوم نمادین مرگ و زندگی است».

کافی و عامری (1393) با بررسی باورها و عناصر عامه در سووشون به تحلیل انواع این باورها در قالب توتم، تابو، خرافه و غیره پرداخته‌اند. قبادی (1383) درون‌مایه‌های سووشون را از منظر مکتب‌های ادبی و گفتمان‌های اجتماعی مطالعه کرده است. اردلانی (1387) به کمک آراء روایت‌شناسانی همچون تزوتان تودوروف (Tzvetan Todorov) و ژرار ژنت (Gerard Genette) به عامل زمان در این رمان پرداخته و به این نتیجه می‌رسد که عنصر زمان در این اثر بسیار مهم است. تمام داستان در هشتاد روز (دهم خرداد تا سی مرداد 1320) رخ می‌دهد که شامل هفت روایت مهم به شکل بسامد مکرر و نقل‌هاي چندین باره و از چشم اندازها و کانونهاي روایت متفاوت گزارش شده‌اند.

سخن پایانی

سووشون اثری در ستایش شجاعت، آزادی و آزادگی است که با نثری صمیمی، روان و شاعرانه و در قالب روایتی تاریخی در ادبیات ما ماندگار شده است. با خواندن این کتاب با بخشی از تاریخ معاصر ایران آشنا می‌شویم و با مصائب مردم رنج کشیده در روزهای دشواری که سپری کرده‌اند حسی از همدلی و همدردی را تجربه خواهیم کرد. به دنیای ذهنی شخصیت‌های داستان وارد می‌شویم که هر یک نماینده گروهی از آدمهای جامعه هستند و از این رهگذر نه فقط آنان که خویشتن خویش را بیشتر می‌شناسیم. از توصیفهای دقیق و موشکافانهء نویسنده چگونه نوشتن را می‌آموزیم و از تماشای تصاویری که از باغها، گلها و خانه‌های قدیمی شیراز ترسیم کرده است لذت می‌بریم. دهها اصطلاح از فرهنگ بومی شیراز یاد می‌گیریم و در باغهای آن دیار در حالی قدم می‌زنیم که رایحهء نسترن، بیدمشک، تارونه و ده‌ها گیاه بومی دیگر فضا را پر کرده است. عطرهای دلپذیری که قرن‌هاست خانه‌های ما را معطر کرده‌اند و بخشی از حافظه جمعی ما را می‌سازند. ضمناً اگر شما هم خاطره‌ای از خواندن سووشون دارید در صورت تمایل در بخش نظرخواهی بنویسید. با سپاسی بی‌پایان.

منابع

اردلانی، شمس الحاجیه (1378) عامل زمان در رمان سووشون. ادبيات عرفاني و اسطوره شناختي، دوره 4، ش. 10، ص. 18-1.

ارشاد، فرهنگ (1391) کندوکاوی در جامعه‌شناسی ادبیات. تهران: نشر آگه.

حیدری جامع بزرگی، فهیمه؛ اولیایی نیا، هلن و نصر اصفهانی، محمدرضا (1390) تحلیل عوامل کنشی در رمان سووشون بر مبنای الگوی کنشگران گرماس. نقد زبان و ادبیات خارجی. دوره3، ش. 6، ص. 87-65.

دهقانیان، جواد و مریدی، زینب (1391) بررسی مفهوم مرگ و زندگی در رمان سووشون بر پایه نشانه‌شناسی رنگ سیاه. ادبیات پارسی معاصر، دوره 2، ش. 1، ص. 88-65.

سپانلو، محمد علی (1381) نویسندگان پیشرو ایران: مروری بر قصه‌نویسی، رمان‌نویسی، نمایشنامه نویسی و نقد ادبی. تهران: انتشارات آگاه، چاپ ششم.

قبادی (1383) تحلیل درون‌مایه‌های سووشون از نظر مکتب‌های ادبی و گفتمان‌های اجتماعی. دو فصلنامه پژوهش زبان و ادبیات فارسی، دوره جدید، ش. 3، ص. 54-41.

عسگری حسنکلو، عسگر (1394) جامعه شناسی رمان فارسی. تهران: انتشارات نگاه.

کافی، غلامرضا، عامری، زهره (1393) باورها و عناصر ادبیات عامه در رمان سووشون. دو فصلنامه فرهنگ و ادبیات عامه. دوره 2، ش. 4، ص. 26-1.

گلشیری، هوشنگ (1376)جدال نقش با نقاش در آثار سیمین دانشور (از آنش خاموش تا سووشون). تهران: نیلوفر.

منصوریان، یزدان. «آنچه از «سووشون» آموختم». سخن هفته لیزنا، شماره ۲۹6. 4 مرداد ۱۳۹۵