آزادی دسترسی به اطلاعات

 لیزنا، دکتر حمیدرضا جمالی مهموئی،  عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی: از امروز سوم آبان تا نهم آبان (۲۴ تا ۳۰ اکتبر) هفته دسترسی آزاد است. مضمون هفته دسترسی آزاد امسال نیز «دسترسی آزاد در عمل»  است. از طرف دیگر مضمون کنگره دوم متخصصان علوم اطلاعات ایران نیز دسترسی آزاد به اطلاعات در حقوق شهروندی است. اگر چه این دو در ظاهر چندان به هم مرتبط نیستند، یکی به اطلاعات پژوهشی مربوط است و دیگری به اطلاعات عرصه عمومی، اما هر دو به نوعی به حق دانستن ارتباط پیدا می‌کنند.

در مورد «دسترسی آزاد» (Open Access) ظاهر امر این است که کشور ما در این خصوص وضعیت بدی ندارد. اکثر مجله‌های علمی دانشگاهی فارسی و انگلیسی که در ایران منتشر می‌شوند در وب به شکل تمام‌متن در دسترس هستند. این اتفاق خوبی است. اما وجه منفی این ماجرا آن است که این کار بدون توجه به مفهوم و جنبه‌های حقوقی دسترسی آزاد صورت می‌گیرد. اساساً بعضی از این مجله‌ها ممکن است از مفهوم دسترسی آزاد آگاه هم نباشند. بسیاری از مجله‌ها هنوز هیچ توافقنامه کپی‌رایتی ندارند که نویسنده پس از پذیرش مقاله‌اش روی سامانه مجله بخواند و تیک بزند، یا امضا و ارسال کند. لذا این دسترسی آزاد به شکلی هرج و مرج گونه شکل گرفته است که نه تنها تضمین‌کننده حقوق مادی و معنوی افراد دخیل در تولید محتوا نیست و منجر به افزایش آگاهی عمومی از این حقوق نمی‌شود، بلکه در عمل منجر به بدآموزی نسل جوانتر نیز می‌شود. حفظ و تداوم دسترسی آزاد به مجله‌ها بسیار خوب است به ویژه که دانشگاه‌ها هزینه انتشار مجله‌های علمی را از بودجه عمومی کشور پرداخت می‌کنند و خوب است که همگان به آنها دسترسی داشته باشند. اما لازم است مجله‌ها توافقنامه کپی‌رایت با نویسندگان را جدی بگیرند، در انتشار مجله نیز از لوگو و عبارت دسترسی آزاد استفاده کنند و مطالبی در مورد نوع و شکل استفاده مجاز منتشر کنند تا در فرهنگ‌سازی استفاده صحیح از محتوا نقش مؤثرتری داشته باشند.

وضعیت دسترسی آزاد در مورد مقاله‌های بین‌المللی ما ایرانیان وضعیت مطلوبی ندارد. مشارکت ما در مجله‌های دسترسی آزاد (دسترسی آزاد طلایی) تا حد زیادی به سمت مجله‌های چپاولگر یا غارتگر هدایت شده است که ناشی از آیین‌نامه‌های نادرست و نیاز و تقاضای غیر علمی برای انتشار مقاله خارجی (مثلاً برای گرفتن مجوز دفاع یا ۲ نمره پایان‌نامه) است. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که مشارکت ما در مجله‌های نامعتبر و چپاولگر کم نیست (جمالی مهموئی، جشیره‌نژادی، علیمحمدی، در درست انتشار؛ فرجی‌پور لاکه، جمالی مهموئی، ۱۳۹۴). بنا بر تجربة ده‌ها کارگاه مقاله‌نویسی که در نقاط مختلف کشور برگزار کرده‌ام می‌دانم که سطح اطلاعات و شناخت اعضای هیئت علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی ما از مجله‌های بین‌المللی و معیارهای سنجش اعتبار آنها واقعاً پایین است. اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی لازم صورت نگرفته است. اطلاعاتمان از میزان مشارکتمان در دسترسی آزاد سبز (سپردنگاه‌ها) هنوز کافی نیست و جای پژوهش بیشتر وجود دارد.

آزادی حق دسترسی به اطلاعات در عرصه عمومی نیز وضعیت خوبی ندارد. قانون «انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات»  اگر چه پس از سال‌ها فراز و نشیب دست آخر در سال ۱۳۸۷ به تصویب مجلس شورای اسلامی و در سال ۱۳۸۸ به تأیید نهایی مجمع تشخیص مصلحت نظام رسید، اما نهادهای دولتی گام چندانی برای اجرایی کردن آن برنداشته‌اند. علاوه بر این مفهوم حقوق شهروندی هنوز در کشور ما مفهومی نهادینه شده نیست و بسیاری از ما ایرانیان در برابر «حق دانستن» دیگران مقاومت می‌کنیم. اجرای این قانون، لوازمی (مثل موارد مرتبط با سازکارها و فرهنگ مدیریت اسناد، زیرساخت‌های فناوری اطلاعات، و فرهنگ خدمات مشتری سازمان‌ها) دارد که سازمان‌ها باید برای تحقق آنها برنامه‌ریزی میان‌مدت و دراز مدت داشته باشند.

در این شرایط نقش ما (حرفه‌مندان به طور عام، پژوهشگران و اعضای هیئت علمی علم اطلاعات) چیست؟ چه کاری می‌توانیم یا باید بکنیم؟ پاسخ در ارتباط نزدیکتر با جامعه نهفته است. منظور از جامعه در اینجا همه بخش‌های مختلف آن است. در اینجا چند مثال از کارهایی که می‌توانند مفید باشند ارائه می‌کنم.

کتابداران کتابخانه‌های دانشگاهی و گروه‌های علم اطلاعات می‌توانند به مجله‌ها و معاونت‌های پژوهش و آموزش دانشگاهشان مشاوره بدهند، حتی اگر از آنها خواسته نشده باشد. این توصیه‌ها گاه مفید هستند. نمونه اثرگذاری این توصیه‌ها را می‌توان در اینجا دید.

اکثر کتابخانه‌های دانشگاهی دنیا در ارائه خدمات پژوهشی فعال هستند. در ایران نیز لازم است کتابداران در این عرصه فعال‌تر شوند. اگر چه وجود کتابدار موضوعی و متولی ارتباط با گروه‌های علمی دانشگاه در کتابخانه‌های ایران جا نیافتاده است، اما در حد همین امکانات موجود می‌توان اقداماتی انجام داد. مشاوره دادن به اعضای هیئت علمی در مورد مجله‌های دسترسی آزاد، رصدکردن اثر پژوهش، ایجاد پروفایل در شبکه‌های اجتماعی علمی و غیره از جمله این خدمات است. تهیه راهنما برای این موارد و ترویج آنها در میان اعضای هئیت علمی بسیار مفید است.

گروه‌های علم اطلاعات خوب است در مورد اینکه سازمان‌های دولتی تا کنون چه اقداماتی برای اجرای قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات انجام داده‌اند یا باید بدهند پژوهش کنند. این پژوهش می‌تواند رساله و پایان‌نامه باشد، امّا برقراری پیوند با این سازمان‌ها بهتر است توسط اعضای هیئت علمی صورت گیرد نه این که دانشجو را سراغ آنها فرستاد. نمونه این پژوهش‌ها در کشورهایی مثل انگلستان زیاد انجام شده است.

کتابخانه‌های عمومی می‌توانند خدمات خود را در پیوند با سازمان‌های دولتی گسترش دهند تا کم کم زمینه اجرای قوانینی مثل دسترسی آزاد به اطلاعات نیز فراهم شود. به عنوان مثال هر سال در موعد خاصی سازمان امور مالیاتی کشور در سطح شهر در مورد پرداخت مالیات و پر کردن خود اظهارنامه مالیاتی تبلیغ می‌کند. یک کتابخانه عمومی به طور انفرادی یا سازمان متولی کتابخانه‌های عمومی یک شهر می‌توانند با روابط عمومی چنین سازمان‌هایی همکاری کنند و در کتابخانه‌های عمومی برای پر کردن این نوع اسناد دولتی، مشاوره و راهنمایی ارائه کنند. در بعضی کشورها این نوع خدمات اطلاعاتی طبق قانون جزء وظایف کتابخانه‌های عمومی هستند و کتابدارن برای این کار آموزش می‌بینند. کمتر کتابخانه عمومی در ایران هست  که مردم بتوانند برای دریافت اطلاعات درباره امور جاری و روزمره خود در ارتباط با سازمان‌های دولتی به آنها مراجعه کنند. کتابخانه‌ها می‌توانند بخشی، قفسه‌ای یا فضای اندکی را به این نوع اطلاعات اختصاص دهند و آن را ترویج کنند. برای گرفتن شناسنامه برای نوزاد تازه به دنیا آمده باید چه کار کرد؟ گرفتن گواهینامه رانندگی چه مراحلی دارد؟ ده‌ها پرسش مشابه وجود دارد که کتابخانه‌ها می‌توانند بر اساس آنها ارتباط خود با نهادهای دولتی و از طرف دیگر مردم را قوی‌تر کنند.

کنگره و به طور کلی جامعه کتابداری و اطلاع‌رسانی خوب است به تدریج، افرادی که در سازمان‌ها درگیر اموری مثل مدیریت اسناد و آرشیو و بایگانی هستند را، ولو اینکه تحصیلات مرتبط نداشته باشند، به سمت خود جذب کنند تا زمینه فرهنگ‌سازی در میان آنها و تعامل و اثرگذاری متقابل فراهم شود.

منابع

جمالی مهموئی، حمیدرضا، جشیره‌نژادی، فرنگیس، و علیمحمدی، داریوش (در دست انتشار). میزان مشارکت دانشگاهیان ایران در مجله­های ناشران متقلب در سال ۲۰۱۵، فصلنامه مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات. پذیرفته شده.

فرجی‌پور لاکه، اعظم، و جمالی مهموئی، حمید رضا (۱۳۹۴). ویژگی­های مشترک مجله­های نامعتبر و تحلیل وضعیت انتشار مقاله‌های ایرانی در آنها. تحقیقات کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاهی. ۴۹ (۳)، ۳۳۹-۳۵۳.

جمالی مهموئی، حمیدرضا. «آزادی دسترسی به اطلاعات».سخن هفته لیزنا، شماره ۳۰9، 3 آبان 1395