مجلات موازی؛ راه حلی برای نشر علمی یا ترفندی جدید از سوی ناشران تجاری

 لیزنا، ابراهیم عمرانی، سردبیر: آنجلا کوچران خود را ناشر همکار و مدیر بخش مجلات انجمن عمران امریکا معرفی می کند که 31 عنوان از بهترین مجلات حوزه مهندسی عمران را منتشر می کنند.  کوچران سخن خود را این گونه آغاز می کند: "به مجله های دورگه (هیبریدی) وقتی به عنوان دروازه ورود به دسترسی آزاد کامل  نگاه کنیم، یا به طور گسترده ای موفقیت آمیز محسوب می شوند و یا شکستی کامل".

مجله دورگه مجله ای است که نویسندگان می‌توانند تصمیم بگیرند مقاله‌شان را در آن بصورت دسترسی آزاد منتشر کنند، که  به طور معمول با پرداخت “هزینه پردازش مقاله” ( [1](APC توسط مولف همراه خواهد بود و مقاله رایگان در دسترس خواننده قرار خواهد گرفت، یا اینکه وجهی نمی پردازند و خوانندگان مقاله برای استفاده از مقاله باید حق اشتراک  بپردازند.

اگر هدف دسترسی آزاد دورگه (هیبرید)،  برای آسان کردن مسیر مجله به دسترسی آزاد کامل جهانی بوده، این هدف، حداقل تا کنون، پس از دو دهه تلاش شکست خورده است. چنانکه مجلات دسترسی آزاد از 2.1% در سال 2012 به 2.2% در سال 2016 رشد داشته، حال آنکه مجلات دورگه در همین دوره از 36.2% به 45% افزایش پیدا کرده اند، در صورتیکه در ابتدا و در برابر فشار جنبش دسترسی آزاد، این مجلات به عنوان راه حل آرامِ رفتن به دسترسی آزاد کامل عنوان شدند و قرار بود مجلات ابتدا هر دو وجه را داشته باشند، ‌هم حق اشتراک و هم دسترسی آزاد و ناشران وعده دادند و تحلیلگران پیش بینی می‌کردند این مجلات  پس از طی مدت کوتاهی دسترسی آزاد کامل شوند. ولی آمار چیز دیگری می‌گوید. تعداد مجلات ارائه شده هیبرید از 2000 عنوان در سال 2009 به 10000 عنوان در سال 2016  رسید و تعداد مقالات از 8،000 به 45،000 افزایش یافت.

کوچران استدلال می‌کند که باید از مدل های مختلف حمایت کرد تا بتوانند پایداری را تامین کنند، همانطور که جوامع تحقیقاتی مختلف با ابزارها و رسانه های مختلف نیازهای گوناگون خود را تامین می کنند، باید مدلهای مختلف پشتیبانی شوند، و نتیجه می گیرد که ادامه وجود مجلات هیبریدی یکی از عناصر توازن در نشر علمی کنونی دنیا است، به ویژه برای جوامع تحقیقاتی که از طریق سازمان‌های دولتی یا سازمان های بشردوستانه به طور وسیع پشتیبانی نمی شوند.

پلانS  که در ائتلاف S  (cOALITION S) در دست پیشبرد است، در یادداشت سخن هفته قبل معرفی شد و 10 اصل ورود به این ائتلاف و برنامه آن را مشاهده کردید. اصول 9 و 10  بر تحریم مجلات دورگه که هم دسترسی آزاد و هم غیر آن را در یک مجله گرد هم می‌آورند تاکید می‌کند. در حالی که به نظر کوچران نیاز به یک دوره گذار از گذار داریم که این اصطلاح بر مبنای تعریف قدیمی مجلات هیبریدی است  که به عنوان مجلات دوره گذار به دسترسی آزاد تعریف شده بودند.

میزان نگرانی حذف شدن مجلات دورگه بستگی به عوامل زیادی برای ناشران یا مجلات دارد. بزرگترین عامل این است که چه تعداد مقالات یک مجله در حال حاضر از سازمان هایی می‌رسد که به ائتلاف S  پیوسته و اسناد آن را امضا کرده اند. یک ناشر که تنها تعداد انگشت شماری از نویسندگان مقالاتش از سازمانهای سرمایه گذار شرکت کننده در ائتلافS  کمک دریافت کرده‌اند، ممکن است تصمیم بگیرد از خیر این نویسندگان هر چند مهم بگذرد، تا شروع به انتشار یک مجله جدید دسترسی آزاد نماید یا مجله غیر دسترسی آزاد خود را  که امید کمی برای جذب کافی مقالات دسترسی آزاد دارد به سمت دسترسی آزاد کامل ببرد.

پیشنهاد کوچران ایجاد مجلات موازی [2] است. مجلات موازی  مجلات علمی جدیدی هستند که مجلات موجود را تنها با هدف رسیدن به  دسترسی آزاد کامل با دو شکل در دسترس قرار می‌دهند. این مجلات می‌توانند در دو بخش منتشر شوند. دو بخش با یک خط مشی و با یک هیات تحریریه، ‌ولی یکی با حق اشتراک و دیگری دسترسی آزاد کامل. هر مولفی دوست داشت در این و هر کس مایل بود با پرداخت وجهی، در آن یک، مقاله اش را منتشر کند. این نشریات شماره  ISSN مستقل خواهند داشت. و همانطور که گفته شد هر دو قسمت A و B  این دو مجله دوقلو همان هیئت تحریریه، همان اهداف و دامنه و همان سیاست های داوری مقاله و شاید یک سرمقاله را دارند و حتی شاید در یک روز منتشر شوند. نویسندگان مقاله‌های خود را از طریق یک سیستم مشترک برای همطراز‌خوانی و داوری ارائه می‌دهند. پس از پذیرش، نویسنده می‌تواند انتخاب کند مقاله را در عنوان اصلی (مجله دورگه) یا  در بخش دسترسی آزاد کامل منتشر کند. انجمن ریاضی آمریكا نسخه كامل دسترسی آزادtransaction  های خود را از سال 2014 بصورت موازی منتشر كرده است و Elsevier  چندین مجله خود را با این شیوه راه‌اندازی کرده است، یکی از آنها Water Research X است، که همان هیئت تحریریه را دارد و موضوعش همان محدوده تحقیقات آب است، و در حال حاضر مجله Hydrology X با همان مدل، و با همان فرآیند ارسال و داوری منتشر می‌شود که عنوان اصلی و هر دو دارای ISSN های مختلف هستند.

کوچران مزایای چندی برای این نوع مجلات بر می‌شمارد و این در حالیست که بسیاری این نوع مجلات را شکل دیگری از همان مجلات هیبریدی یا دو رگه می‌شمارند و باور ندارند که این مجلات کمکی به اهداف دسترسی آزاد بکنند،‌ هدفی که مبنای آن جلوگیری از دریافت مضاعف[3] توسط ناشران و پرداخت مضاعف توسط موسسات است، یک بار یک موسسه هزینه تحقیق مقاله را بپردازد و یک بار برای اینکه مقاله در دسترس پژوهشگران همان دانشگاه قرار بگیرد پول بدهد.

البته با توجه به مقررات وب آو ساینس مساله نمایه استنادی این مجلات هم مطرح است که در سال اول به هر دو ضریب تاثیر (IF) یکسان خواهد داد و از پایان سال دوم، شروع به مجزا کردن آن دو خواهد کرد و شاید آنجا تفاوتهای دو مجله مشخص شوند. سیاستهای وب آوساینس و یا گوگل اسکالر در مورد دو مجله تفاوتی نخواهد کرد،‌ میزان استناد، این دو مجله را از هم متمایز خواهد کرد و وب آو ساینس هرگز به معدل این دو مجله ضریب تاثیر نخواهد داد،‌ هر مجله با یک ISSN مشخص یک ضریب تاثیر مجزا خواهد داشت. اسکوپوس را در این مثال وارد نکردم، چون این پایگاه متعلق به بزرگترین ناشران بین المللی یعنی الزویر است و طبیعی است که سیاستهای ناشر را تبعیت خواهد کرد.

مارگارت ای دلسی رئیس "ائتلاف ملی دانشگاهیان مستقل"[4] که خود از برجستگان این حوزه است در یادداشتی بر نظر خانم کوچران می‌نویسد، طرح‌کنندگان مجلات موازی (منظور خانم کوچران) در یادداشت خود مزایای زیادی برای این مجلات برمی‌شمارند،‌ لیکن هنوز چگونگی وضعیت ضریب تاثیر و شاخصهای ارزش گذاری و شماره گذاری DOI  مشخص نمی‌کنند و برای آن راه حلی نمی‌دهند، من بر این باورم که اگر این کار به شکل وسیع پا بگیرد، احتمالا یک آشوب دیگر  به آشوبهای نشر علمی اضافه می‌شود.

خروئن بوسمن از دانشگاه اوترخت می‌نویسد: در مورد مجلات موازی این سوالات را بصورت باز طرح می کنم که آیا نویسندگان و داوران واقعا مجله موازی را با کیفیت و اعتبار مجله اصلی ارزیابی خواهند کرد؟ همچنین مشخص نیست که آیا مجله اصلی دورگه باقی خواهد ماند یا به سیستم حق اشتراکی و پولی بازگردانده می‌شود. خروئن می گوید من خبر دارم Elsevier در حال برنامه ریزی برای ایجاد مجله‌های موازی با تعدادی از مجلات خود است. یکی دیگر از چیزهایی که نمی دانیم به کجا خواهد رسید مساله مبلغ "هزینه پردازش مقاله" است که برای مولفانی که در آینده مجبور به پرداخت آن می شوند بسیار مهم است. این احتمال هست که قیمتها (3000 تا 6000 دلار در حال حاضر) در سطح فعلی باقی نمانند. آیا نتیجه این خواهد بود که هزینه پردازش مقاله در مجله B پایین تر از مجله A باشد تا مجله B  خود را با  Plan S سازگار سازد؟ آیا مجله دسترسی آزاد دورگه پس از مدتی تبدیل به مجله A خواهد شد؟ در نهایت علم سنجها می‌خواهند این تجربه را بررسی کنند تا به مزیتهای استفاده از سطوح استنادها در دسترسی آزاد پی ببرند.

سوالات بسیار زیاد است و افراد بسیاری از ماه نوامبر تا کنون در این مورد نظرات خود را منتشر کرده‌اند، لیکن آقای اسمیت،‌ کمیسر اتحادیه اروپا و معمار پلان اس و مارک شیلتز مدیر Science Europe که اداره کننده ائتلاف S است در مصاحبه ای مشترک با سایت معروف For Better Science مجلات موازی را شکل جدیدتری از همان مجلات دورگه (هیبریدی) می دانند[5] و در آخرین یادداشت که در صفحه اصلی ائتلاف S  منتشر شد، در  یادداشتی، این مجلات را نیز در کنار مجلات دورگه (هیبریدی) نام برده و اشاره می‌کنند اخیرا ناشران نوع جدیدی را به نام مجلات موازی مطرح می‌کنند،‌ که چیزی جز همان مجلات دورگه (هیبریدی) نیستند و این مجلات هم در تحریم ائتلاف S  خواهند بود.

باید دید در ماههای آینده این ائتلاف به کجا خواهد رسید،‌ و آیا دسترسی آزاد به مجلات به شیوه‌ای که در Plan S گفته می‌شود،‌ به اجرای نهایی خواهد رسید؟ و  مهمترین سوال این خواهد بود که مولفان ایرانی و دانشگاههای ایران در شرایط احتمالا تازه چه خواهند کرد؟ از هم اکنون باید شرایط را با دقت زیر نظر گرفت و بررسی کرد تا در آغاز سال 2020 به ناگاه دچار شوک نشویم.   

 عمرانی، سید ابراهیم. «مجلات موازی؛ راه حلی برای نشر علمی یا ترفندی جدید از سوی ناشران تجاری». سخن هفته لیزنا، شماره 24،۴۲3 دی ۱۳۹۷.