علم نباید پشت دیوار های پرداخت حق اشتراک محبوس بماند/ اخباری از دسترسی آزاد رادیکال

 لیزنا، ابراهیم عمرانی، سردبیر: نیچر نیوز می‌گوید S اولِ علم «Science»  است، S اول ِسرعت «Speed» است، S اولِ راه حل «Solution» است، و S اول شوک «Shock» است و همه اینها جمع می‌شوند تا بشوند پلان S . تیتر روزنامه نیچز نیوز می‌گوید که طرح دسترسی آزاد رادیکال می‌تواند طلسم نشر مجلات با پرداخت حق اشتراک را بشکند و دسترسی آزاد را به واقعیت تبدیل و دست کم نزدیک کند.

و  فکر می‌کنم باید یک   Sدیگر هم اضافه کنیم: رابرت جان اسمیتس (Robert John Smits) کمیسر اتحادیه اروپا و نماینده ویژه کمیسیون اروپا در دسترسی آزاد است. کسی که تلاش کرده و می‌کند تا بطور جدی به وعده‌های قبلی اتحادیه اروپا مبنی بر دسترسی آزاد در 2020 جامه عمل بپوشاند. اسمیتس در 4 سپتامبر 2018 "پلان S" در حوزه دسترسی آزاد را و با موافقت کمیسیون اروپا و کمک موسسهScience Europe  را راه‌اندازی کرد.

بنا به پیشنهاد اسمیتس و پذیرش کمیسیون اروپا، سیاستگزاران و سرمایه گذاران  پژوهشی از فرانسه، انگلستان، هلند و 9 کشور دیگر اروپایی (از هر کشور اروپایی، به نمایندگی، موسساتی که مسئولیت سرمایه‌گذاری‌های علمی در آن کشورها را دارند) و یک بنیاد امریکایی، در اقدامی  رادیکال در حوزه دسترسی آزاد  گروهی کاری را تشکیل داده‌اند که اگر بتوانند اهداف پیش‌بینی شده را به انجام برسانند، می‌توانند چهره نشر علمی جهان را طی دو سال تغییر دهند، که البته اخبار آن، به تنهایی موجب اعتراض شدید ناشران شده است.

این 16 موسسه، که مجموعا  7.6 میلیارد یورو در سال برای پژوهش در این 11 کشور هزینه می‌کنند، می‌گویند تصمیم دارند که از 2020 بودجه لازم برای چاپ فوری آثار علمی دانشمندان خود را تامین کنند تا پژوهشگران بتوانند نتایج تحقیق خود را سریع و رایگان منتشر نمایند (پلان S). مقالات باید یک مجوز نشر آزاد داشته باشند که اجازه بدهد هر کسی بتواند آن را پیاده‌سازی، ترجمه و هر گونه استفاده مجدد از آن را انجام دهد.

"علم نباید پشت دیوار پرداخت حق اشتراک محبوس بماند" شعاری است که در  سند منتشرهScience Europe  با عنوان ”پلان S" در 4 سپتامبر 2018 منتشر شد، سندی که برای شرکت کنندگانش تعهدی به همراه داشته و برای ترغیب سایر کشورها به مشارکت در این کار نیاز به تلاش بیشتری دارند.

این طرح بر 10 اصل استوار است و اصل  کلیدی این است که تا سال 2020، تحقیقاتی که از طریق کمک های دولتی تامین می‌شود باید در نشریات یا واسپارگاه‌های دسترسی آزاد منتشر شود. این ده اصل عبارتند از:

1-   نویسندگان موظف هستند از طریق یکی از مجوزهای حقوقی رسمی دسترسی آزاد مانند Creative Common کپی‌رایت مقاله‌های خود را بگیرند.

2-   اعضای ائتلاف باید معیارها و ملزومات قوی و قابل دفاعی برای مجلات و واسپارگاه‌های دسترسی آزاد ایجاد کنند.

3-   همچنین باید انگیزه‌هایی برای تولید مجله‌ها و واسپارگاه‌های دسترسی آزاد ایجاد کنند (البته در صورتیکه هنوز در زمینه یا رشته  خاصی ایجاد نشده و موجود نیست)

4-   هزینه‌های نشر باید توسط سرمایه‌گذاران/ سیاستگذاران یا دانشگاه ها پوشش داده شود نه محققان منفرد.

5-   هزینه‌های انتشار چنین نشریات باید استاندارد و محدود باشد

6-   دانشگاه‌ها، سازمان‌های تحقیقاتی و کتابخانه‌ها باید خط مشی‌ها و راهبردهای خود را هماهنگ کنند.

7-   دسترسی آزاد کردن کتاب ها و تک‌نگاشت ها را می‌توان به بعد از سال 2020 موکول نمود.

8-   آرشیوها و واسپارگاه‌ها به علت اهمیتشان باید معرفی و اعلام شوند.

9-   مجلات دورگه یا هیبرید (نیمه دسترسسی آزاد و نیمه تجاری)، با اصل کلیدی پلان S تطابق ندارند.

10-  اعضای ائتلاف باید مجلات را زیر نظر داشته باشند و آنها را که با این اصول توافق ندارند تحریم کنند.  (اینجا یک S دیگر هم اضافه می شود، ‌S اولِ تحریم (Sanctions

و اما سازمان‌هایی که پشت پلان S ایستاده‌اند و در رسیدن به دسترسی آزاد از این حرکت پشتیبانی می‌کنند عبارتند از:

کمیسیون اروپا European Commission (شامل شورای پژوهش اروپایی European Research Council)

اطریش: موسسه علوم اطریش (Austrian Science Fund)

فنلاند: آکادمی فنلاند (Academy of Finland)

فرانسه: سازمان ملی تحقیقات (Agence Nationale de la Recherche)

ایرلند: بنیاد علوم ایرلند (Science Foundation Ireland)  

ایتالیا: موسسه ملی فیزیک هسته ای (Istituto Nazionale di Fisica Nucleare)

لوگزامبرگ: بنیاد پژوهش‌های ملی لوگزامبورگ (Luxembourger National Research Fund)

هلند: سازمان پژوهش‌های علمی هلند (Netherlands Organisation for Scientific Research) 

نروژ: شورای پژوهش نروژ (Research Council of Norway)

لهستان: مرکز ملی علوم (National Science Centre)

اسلوونی: موسسه پژوهش اسلوونی

سوئد: شورای پژوهشی برای توسعه پایدار سوئد (Swedish Research Council for Sustainable Development)با همراهی شورای پژوهشی برای بهداشت، رفاه و بهزیستن (Swedish Research Council for Health, Working Life and Welfare) و موسسه بانکی/ بیمه ای جوبیلیو سوئد

بریتانیا: ولکام تراست: تحقیق و نو آوری بریتانیا (United Kingdom Research and Innovation  Wellcome Trust)

و از ایالات متحده امریکا: بنیاد بیل و ملینا گیتس (Gates Foundation).

اسمیتس (Smits) می‌گوید که او از سیاست دسترسی آزاد بنیاد بیل و ملیندا گیتس الهام گرفته است، موسسه خیریه‌ای جهانی در حوزه بهداشت  که مرکز آن در شهر سیاتل، در ایالت واشنگتن، و خواستار انتشار دسترسی آزاد فوری است . اسمیت تلاش بسیاری می‌کند که تا پایان ۲۰۱۹ این پروژه اجرایی شود، ‌هر چند ناشران به شدت مقاومت خواهند کرد. 

و  موسساتی از دیگر کشورهای اروپایی که به عضویت این گروه کاری در نیامده اند ولی از آن حمایت کرده اند مانند

بنیاد پژوهش آلمان (Deutsche Forschungsgemeinschaft)     

بنیاد ملی علوم سوئیس (Swiss National Science Foundation (SNSF))

بنیاد علم و فناوری پرتقال (Portuguese Foundation for Science and Technology)

انجمن کتابخانه‌های پژوهشی اروپا (Ligue des Bibliothèques Européennes de Recherche )               

انجمن دانشگاه‌های پژوهشی اروپا (League of European Research Universities)

و چند انجمن دیگر از سایر کشورهای اروپا و یک انجمن بزرگ از چین که به شدت از پلان S پشتیبانی کرده است. بنیان ملی علوم طبیعی چین (National Natural Science Foundation of China (NSFC))

سال گذشته 2018، اختلاف شدید بین دانشگاه‌های آلمانی و الزویر موجب قطع دسترسی این دانشگاه ها به SD و اسکوپوس شد. این اختلاف از انجا ناشی شد که سیاستگذاران دانشگاهی آلمان خواستار انتشار دسترسی آزاد مقالات اساتید خود که مقاله شان در مجلات شرکت الزویر منتشر شده بود، شدند و الزویر از این خواسته امتناع کرد. اکنون این نوع رادیکال دسترسی آزاد، استادانی را که از بودجه های دولتی در تحقیقاتشان استفاده کرده‌اند، مجاز نمی‌داند که حتی در مجلات دورگه مقاله منتشر کنند. پلان S به شدت با مجلات هیبرید یا همان دورگه مخالف است و آن را فریبی از سوی ناشران و گریز آنان از دسترسی دادن به مجلات می‌داند.

در نمودار بالا به خوبی دیده می‌شود که از زمانی که دسترسی آزاد جدی شد و اتحادیه اروپا در چهار سال پیش شعار 2020 را  سرداد، نشریه‌های دورگه (نیمی دسترسی آزاد و نیمی با پرداخت وجه از طرف مولف) که مخفیگاهی برای شرکت‌های بزرگ انتشاراتی بوده، رشد کرده‌اند. شعار دورگه ها خیلی ساده است. ما مجله دسترسی آزاد هستیم به شرط آنکه مولف هزینه نشر را بپردازد و اگر نپردازد،‌ خودمان می‌پردازیم و دیگر برای دسترسی به آن باید مجله یا مقاله را بخرید.

همان زمان در یکی از یادداشت‌ها هزینه‌های نشر در امریکا و اروپا را که از ناشران دولتی، ‌غیر انتفاعی و خصوصی محاسبه شده بود،‌ جمع آوری و منتشر کردیم که خوب به یاد دارم، هزینه انتشار یک مقاله یک چهارم هزینه‌ای بود که ناشران بزرگ از مولفان می‌خواستند و اغلب مولفان از عهده پرداخت آن بر‌نمی‌آمدند و باز دست به دامان دانشگاه‌ها می‌شدند که بتوانند مقاله‌شان را در مجله دلخواهشان منتشر کنند.

ناشران این بار نیز زبان به اعتراض گشوده‌اند و دقیقا همان دلایلی را که قبلا و در تمام ده سال گذشته نیز می‌گفتند عنوان می‌کنند،‌ دلایلی که مبنایی جز حفظ ساز و کاری که به نظر می‌رسد،‌ نمی‌تواند ادامه یابد، ندارد. البته ناشران امیدوارند که جانشین اسمیتس کارهای او را دنبال نکند. رابرت جان اسمیتس تا کمتر از 6 ماه دیگر ماموریتش در کمیسیون اروپا به اتمام می‌رسد، ‌و باید دید سازمان‌های سیاستگذار و سرمایه‌گذار این 12 کشور و چندین موسسه داوطلب دیگر بدون اسمیتس در 6 ماه پایانی 2019، به گونه ای عمل خواهند کرد که در ژانویه 2020 اتحادیه اروپا استادان را مجبور به انتشار مقالاتشان در مجلات دسترسی آزاد کند. این بحث ادامه خواهد داشت.

عمرانی، سید ابراهیم. «علم نباید پشت دیوار های پرداخت حق اشتراک محبوس بماند/ اخباری از دسترسی آزاد رادیکال». سخن هفته لیزنا، شماره ۱7،۴۲2 دی ۱۳۹۷.