سومین پیش‌نشست مشترک کمیته‌های کتابخانه‌های تخصصی و برنامه‌ریزی و بهبود مستمر برگزار شد

به گزارش لیزنا، سومین پیش‌نشست مشترک کمیته‌های کتابخانه‌های تخصصی و برنامه‌ریزی و بهبود مستمر انجمن علمی کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران، از مجموعه پیش‌نشست‌های کنگره ششم متخصصان علوم اطلاعات، روز چهارشنبه 8 اردیبهشت 1400 با موضوع «راهبردهای تدوین استاندارد کتابخانه‌ها، مراکز اسناد و آرشیوهای تخصصی ایران» با تأکید بر تحول دیجیتال، با حضور فرامرز مسعودی، مشاور پروژه کتابخانه و آرشیو دیجیتال شرکت ملی فولاد ایران و مدیر طرح استاندارد، به‌عنوان دبیر پیش‌نشست، دکتر میترا صمیعی عضو هیأت‌علمی دانشگاه علامه طباطبائی و رئیس کارگروه «حفاظت و نگهداری» طرح استاندارد، ابراهیم عمرانی، دبیر شورای تأمین منابع علمی وزارت عتف رئیس کارگروه «سازماندهی» طرح استاندارد و امیر ریسمانباف رئیس مرکز اطلاع‌رسانی و کتابخانه تخصصی سازمان آب و برق خوزستان و رئیس کارگروه «خدمات» طرح استاندارد، به‌صورت مجازی در بستر ادوب کانکت  انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران برگزار شد.

در ابتدا فرامرز مسعودی، دبیر پیش‌نشست با اشاره به موضوع کنگره ششم یعنی تحول دیجیتال و تأثیرات آن بر فرایندهای کتابخانه‌ها، مراکز اسناد و آرشیوها گفت: طبق بحث‌هایی که در کمیته راهبری طرح تدوین استاندارد کتابخانه‌ها و آرشیوهای تخصصی ایران داشتیم تصمیم گرفته شد دو نشست اصلی ما در کنگره ششم و پیش‌نشست‌های آن، به راهبردهای تدوین این استاندارد اختصاص یابد. در راستای همین تصمیم، در پیش‌نشست سوم نیز همانند دو پیش‌نشست برگزارشده قبلی، این راهبردها، با تأکید بر تحول دیجیتال مطرح و بررسی خواهند شد.

مسعودی، مدیر طرح استاندارد کتابخانه‌ها و آرشیوهای تخصصی در ادامه افزود: در این پیش‌نشست، ۳ محور باقیمانده طرح استاندارد توسط رؤسای کارگروه‌های مربوط مطرح و بررسی می‌شوند.

در بخش بعدی پیش‌نشست، دکتر میترا صمیعی رئیس کارگروه «فرایندهای حفاظت و نگهداری» طرح استاندارد، با تأکید بر ضرورت تدوین استانداردهای حفاظت و نگهداری با توجه به تحولات به وجود آمده گفت: در تدوین استاندارد باید همگرایی و یکپارچگی میان کتابخانه و آرشیو در نظر گرفته شود و استاندارد به‌گونه‌ای تدوین شود که هم مفاهیم و مبانی کتابخانه در آن لحاظ شده باشد و هم مسائل و فرایندهای آرشیو.

وی در مقایسه میان وضعیت حال و گذشته حفاظت و نگهداری در کتابخانه‌ها، مراکز اسناد و آرشیوها گفت: عمده‌ترین تغییر را باید در گذار از دوره منابع کاغذی و چاپی به دوره منابع و محتواهای دیجیتال جستجو کرد که مکانیسم‌ها و راهبردهای حفاظت و نگهداری آن‌ها به‌کلی متفاوت هستند. وی افزود در حالی که کتابخانه‌ها و آرشیوها همچنان با منابع چاپی و کاغذی و حفاظت از آن‌ها سروکار دارند، نگهداری محتواها و قالب‌های دیجیتال را هم باید در نظر داشته باشند، زیرا ماهیت و بسترهای محتواهای دیجیتال، مثلاً در پیوندها یا یوآرال‌ها یا شبکه‌های مجازی ممکن است در زمان کوتاهی از دسترس خارج شوند. دکتر صمیعی چالش مهم حفاظت دیجیتال را تأثیرپذیری زیاد آن از فناوری‌های اطلاعاتی دانست و گفت می‌دانیم که این فناوری‌ها در معرض تغییر، پیشرفت و روزآمدی سریع و دائم هستند.

رئیس کارگروه استاندارد حفاظت و نگهداری طرح استاندارد در ادامه، موضوع دیجیتال پریزرویشن را فرایندی مدیریتی برشمرد که مسئله اعتماد و امنیت در آن نقش اساسی دارد. وی اضافه کرد: حفاظت دیجیتال دو وجه اصلی دارد؛ یکی نگهداری و ذخیره‌سازی منابع دیجیتال است که در جاهایی مثل واسپارگاه‌ها صورت می‌گیرد و دیگری مسئله قابلیت دسترس‌پذیر کردن این منابع در بلندمدت و برای استفاده در آینده است. وی در تشریح این دو وجه حفاظت دیجیتال گفت در تدوین استاندارد باید دید چه سیستم‌ها، چه مدل‌های داده‌ای و چه الگوریتم‌هایی را باید مدنظر قرار داده و استفاده کرد. به بیان دیگر، لازم است راهبردهای مختلف در زمینه حفاظت دیجیتال را بدانیم و مزایا و معایب هریک از آن‌ها را به‌درستی شناسایی کنیم. وی در این زمینه به استانداردی مانند سیستم یا سامانه اطلاعاتی آرشیو باز یا اوپن آرکایو اینفورمیشن سیستم (OAIS) اشاره کرد که یک استاندارد بین‌المللی است و به سفارش ناسا تهیه شده و توجه زیادی به نگهداری بلندمدت منابع دیجیتال دارد و هم برای کتابخانه‌ها و هم آرشیوها کاربرد دارد و از امنیت بالایی نیز برخوردار است.

رئیس کمیته تی سی ۴۶ سازمان ملی استاندارد دربارۀ راهبردهای حفاظت و نگهداری دیجیتال گفت: لازم است کتابخانه‌ها و آرشیوها برای حفاظت دیجیتال منابع خود حتماً راهبرد داشته باشند که از دل آن راهبرد بتوانند خط‌مشی‌ها، چارچوب‌ها و فرایندهای حفاظت را استخراج و به کار ببندند. وی اضافه کرد در این زمینه دو راهبرد اصلی وجود دارد که یکی از آن‌ها متکی بر محیط فناورانه برای حفاظت بلندمدت است و دیگری راهبرد استفاده از قالب‌ها و فرمت‌های استاندارد جدید است که متکی بر پایش و رصد فناوری‌ها است. دکتر صمیعی در تشریح این راهبرد گفت در این راهبرد دو رویکرد اینفورمیشن پکیجینگ و اینفورمیشن میگریشن یا مهاجرت داده وجود دارد که هریک مزایا و معایب خود را دارد.

دکتر صمیعی در بخش پایانی صحبت‌های خود دربارۀ شناخت وضع موجود کتابخانه‌ها و آرشیوها که استانداردهای تدوینی از جمله استاندارد کتابخانه‌ها و آرشیوهای تخصصی ایران باید به آن توجه جدی داشته باشند گفت: متأسفانه ما در ایران هنوز سیاست و استراتژی مشخص و منسجمی برای حفاظت دیجیتال نداریم. وی اضافه کرد حتی فراتر از آن، درحالی‌که استانداردهای فراداده‌ای تحول زیادی یافته و به‌روز شده‌اند ما همچنان در فرمت مارک باقی مانده‌ایم و نتوانسته‌ایم استانداردهای توصیفی جدید فراداده‌ای را حتی در کتابخانه ملی اجرا کنیم چه برسد به کتابخانه‌های تخصصی یا دیگر انواع کتابخانه‌ها. وی افزود این در حالی است که در جایی مثل کتابخانه کنگره امریکا دو پروژه مهم و ملی پلنت (Planet) و نشنال دیجیتال اینفورمیشن اینفرستراکچر اند پریزرویشن پروگرام NDIIPP) در زمینه حفاظت دیجیتال تعریف و پیش برده است و این موضوع محدود به کتابخانه کنگره هم نیست. وی در این زمینه تأکید کرد اگرچه استاندارد تدوینی حتماً باید به وضعیت موجود و قابلیت‌های کتابخانه‌ها و آرشیوها در ایران توجه داشته باشد اما باید نگاهی نیز به آینده و تحولات جدید داشته باشد.

در بخش سوم پیش‌نشست امیر ریسمانباف رئیس کارگروه «خدمات» طرح استاندارد مطالب خود را با نگاهی به وضعیت کتابخانه‌های تخصصی در ایران آغاز کرد. وی با مقایسه کتابخانه‌های تخصصی و عمومی، مشکلات و چالش‌های کتابخانه‌ها و کتابداران تخصصی را عمیق‌تر و حادتر ارزیابی کرد و گفت: کتابخانه‌های عمومی کم‌وبیش از پشتیبانی ادارات کل استانی، شوراهای اداری استان‌ها، و حتی خیرین و انجمن‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد بهره‌مندند و به عنوان نمونه، به‌صورت ادواری، کتابدارانی به استخدام این نهادها در می‌آیند. این در حالی است که بسیاری از کتابخانه‌های تخصصی در کشور در دهه پیش به دلایلی از جمله رکود اقتصادی و صنعتی در ایران، تعطیل شده و یا با کم‌ترین امکانات در آستانه تعطیلی هستند.

رئیس مرکز اطلاع‌رسانی و کتابخانه تخصصی سازمان آب و برق خوزستان یکی دیگر از چالش‌های کتابخانه‌های تخصصی در کشور را ناکارآمدی نظام آموزش کتابداری در ایران دانست و افزود: کتابداران تخصصی درحالی‌که با بالاترین سطح مخاطبان حرفه از نظر تخصص و پیچیدگی نیازهای اطلاعاتی مواجه هستند، به دلیل ضعف دانش موضوعی در حوزه‌هایی که به ارائه خدمت می‌پردازند و ناآشنایی با ترمینولوژی خدمت‌گیرندگان، درگیر چالش‌های مضاعفی هستند.

وی با اشاره به لزوم یکپارچگی نهاد کتابخانه‌های تخصصی با راهبردها، فرایندها و برنامه‌های گوناگون سازمان‌های مادر، گفت: کتابخانه تخصصی و کتابداران تخصصی باید در فرایندها و زیر سیستم‌های سازمان مثل پروژه‌های پژوهشی، مستندسازی‌ها، تاریخ شفاهی و مانند آن درگیر شوند و سطح خود و کتابخانه را ارتقاء داده و ضرورت و سودمندی کار خود را به مدیران سازمان نشان دهند، در حالی که کتابداران تخصصی به دلیل ضعف مهارتی، ضعف‌ها و موانع نرم‌افزاری و ناشناخته ماندن این حرفه برای بسیاری از مدیران سازمانی، درگیر چالش‌هایی هستند که همگی در مجموع، کار این سنخ از کتابداران را با سطح بالایی از مشکلات و چالش‌ها عجین ساخته است.

امیر ریسمانباف، ورود انجمن به مسائل کتابخانه‌های تخصصی کشور و از جمله تدوین استاندارد در این زمینه را لازم ولی ناکافی خواند و در پایان پیشنهاد کرد که انجمن در اولین گام دست به ایجاد بانکی اطلاعاتی از کتابخانه‌های تخصصی کشور (فعال و تعطیل شده) بزند و شرایط آن‌ها را مستمراً رصد و آسیب‌شناسی کند.

در بخش بعدی پیش‌نشست، ابراهیم عمرانی، رئیس کارگروه سازماندهی در طرح استاندارد، صحبت‌های خود را با اشاره به صحبت‌های دیگر شرکت‌کنندگان در پیش‌نشست و سابقه تأسیس دوره کارشناسی کتابداری در دانشگاه تهران آغاز کرد و گفت که وی هم با ادامه جذب و تربیت دانشجو در مقطع کارشناسی مخالف است.

وی در ادامه و بحث در خصوص موضوع استاندارد سازماندهی در کتابخانه‌های تخصصی و چالش‌های آن گفت: کتابخانه‌های تخصصی آن‌قدر گوناگون و درعین‌حال پراکنده و جدا از هم هستند که تدوین یک استاندارد واحد برای همه کتابخانه‌های تخصصی کاری دشوار است و اگر جنبه‌ای از استاندارد برای یک کتابخانه تخصصی سودمند باشد ممکن است برای کتابخانه تخصصی دیگر غیرمفید باشد

وی مسئله بعدی در تدوین استاندارد کتابخانه‌های تخصصی ایران را ارتباط این استاندارد با موضوع مدیریت دانش دانست و گفت: همان‌طور که در جلسات کمیته راهبری طرح استاندارد هم گفتم، با درنظرگرفتن یک بند یا محور برای مدیریت دانش در استاندارد کتابخانه‌های تخصصی موافق نیستم، بلکه آنچه را که در این زمینه لازم می‌دانم نگاه مدیریت دانشی در تدوین استاندارد است. آقای عمرانی در توضیح این موضوع اشاره کردند که اگر با دید مدیریت دانشی و مهندسی محتوا (Knowledge Engineering) به موضوع استاندارد سازماندهی نگاه شود، کتابخانه تخصصی با اسناد سازمانی سروکار دارد و وقتی‌که مثلاً سازمان آب و برق خوزستان نامه‌ای به شورای سیلاب ریاست جمهوری ارسال می‌کند این نامه یک سند سازمانی و تخصصی محسوب می‌شود و استاندارد کتابخانه تخصصی از نگاه مدیریت دانش باید این سند سازمانی و کل دانش سازمان را سازماندهی کرده و به سامان برساند و از این منظر می‌تواند متفاوت با مثلاً کتابخانه دانشگاهی باشد که مأموریت آموزشی و پژوهشی دارد.

ابراهیم عمرانی در بخش بعدی به برخی شبهات در خصوص استاندارد سازماندهی در کتابخانه‌های تخصصی پرداخت و گفت: بعضی ممکن است تصور کنند یا انتظار داشته باشند که ما در استاندارد سازماندهی یک استاندارد خاص مثل مودز (MODS)، ای‌ای‌دی (EAD)، دوبلین کور (Dublin Core)، آردی‌ای (RDA) یا مانند آن را مطرح و مشخص کنیم، درحالی‌که ما در استاندارد سازماندهی باید کلیات را مطرح کنیم و اینکه کتابخانه‌ها ترغیب شوند که از یک استاندارد ملی، بین‌المللی یا منطقه‌ای برای سازماندهی منابع خود استفاده کنند و این سازماندهی به‌گونه‌ای باشد که اثربخشی لازم را برای سازمان داشته باشد. جزئیات را احتمالاً با شاخص‌های عملکردی باید پیش برد.

وی در پایان، دربارۀ پیشرفت کار تخصصی استاندارد سازماندهی گفت: ما تمام منابع و متونی که در این زمینه داشتیم و یا از طرف دبیرخانه طرح برای ما ارسال شده بود را بررسی کردیم و از اسفندماه که کار را با یک گروه زبده آغاز کردیم تا حالا ۱۰ تا ۱۱ جلسه تخصصی داشته‌ایم، موارد را یادداشت کرده‌ایم که نتیجه کار تا الان منجر شده به تهیه یک پروپوزال در زمینۀ استاندارد سازماندهی در کتابخانه تخصصی که آن را برای افراد کارگروه فرستاده‌ایم.

علاقه مندان برای مشاهده فیلم ضبط شده نشست به لینک مراجعه کنند.

گزارش :فرامرز مسعودی، دبیر پیش‌نشست مشترک کمیته‌های کتابخانه‌های تخصصی و برنامه‌ریزی و بهبود مستمر