عدم ثبت روابط معنایی یا کتابشناختی بین نسخ خطی در ایران

به گزارش لیزنا، نشست  فهرستنگاران نسخ خطی در تاریخ چهارشنبه 22دی 1400 بعد از نماز مغرب و عشا، به همت مجمع تخصصی کتابخانه های استان قم(مکتا) و با همکاری کتابخانه آیت الله بروجردی در سالن جلسات این کتابخانه  و با حضور فهرست نگاران نسخ خطی برگزار شد.

رجبیان دبیر مکتا و مدیر کتابخانه مدرسه فیضیه ضمن خوشآمدگویی به مهمانان گفت: این جلسه که جلسه بسیار محترم و شریفی است، برنامه ای خوب، جذاب و موثر و مفید باشد و بتواند در جهت حفظ میراث اسلامی و ملی قدم هایی را بردارد و همچنین بتواند در راستای اهداف مجمع کتابخانه های تخصصی استان قم(مکتا) قدم های موثری بردارد.

وی ضمن اشاره به تاریخچه مختصری از مکتا و بیان فعالیت های این مجمع افزود: یکی از بخشهایی که در کتابخانه ها وجود دارد، بخش نسخ خطی، منابع کهن و نادر است، که متاسفانه به این بخش آنچنان که باید و شاید، از جهات مختلف مانند نگهداری، ساماندهی و خدمات دهی اهمیت لازم داده نمی شود. مهمترین افرادی که می توانند در ارتقا این بحث نقش خوب و موثری داشته باشند، آقایان فهرستنگاران نسخ خطی هستند که بیش از هر کسی در این زمینه زحمت کشیده اند و قدر این منابع را می دانند. از آنجایی که تاکنون تشکل منظمی وجود نداشته و و هر چند قدمهایی در این زمینه برداشته شده، متاسفانه به جهاتی ادامه پیدا نکرده است، مکتا بر آن است جلساتی را به صورت منظم دایر کند و اولین قدم را در این مسیر برداشته و در واقع زمینه ساز این حرکت شده است.

در این نشست آیت الله سید محمدجواد علوی بروجردی تولیت مسجد اعظم در زمینه میراث مکتوب اسلامی و ایرانی سخنذانی کرد و گفت: عظمت و هویت هر مکتب، ملت و مجموعه ای به حفظ میراث آن است و ما در مکتب شیعه میراث بسیار گرانبهایی داشته و داریم.

وی با بیان اینکه نسخ خطی باید به اشتراک گذاشته شوند، تاکید کرد: هر کدام از عزیزان فهرست نگار نسخ خطی در حفظ این میراث نقش دارند، ما مصائب بسیاری از کتاب های خطی که در داخل پستوهای خانه ها بوده است، کشیده ایم. خوشبختانه در حال حاضر این فرهنگ ترویج پیدا کرده که کتاب های خطی، میراثی ملی و جهانی است و دیگر مالکیت شخصی ندارد که در اختیار فرد باشد.

 استاد درس خارج حوزه همچنین عنوان کرد: آقای اشکوری که در این زمینه استاد هستند، فهرست نسخه های خطی آیت الله بروجردی را زحمت کشیده و شخصاً تنظیم نموده اند و همچنین این نسخه ها زیر نظر ایشان عکس برداری شده است و این نسخه های عکسی بین کتابخانه های مختلف به اشتراک گذاشته شده است.

وی در ادامه گفت: حضرت آیت الله استادی همت کرده اند و کتابخانه آیت الله بروجردی را در شرایط خاصی حفظ کرده و به این شکل کنونی درآورده اند و خود ایشان هم زحمت کشیده اند و فهرست نسخه های خطی این کتابخانه را تنظیم نموده اند.

آیت الله علوی بروجردی تصریح کرد: عزیزان همه مستحضر هستند که ارزش این کتابهای میراثی، چقدر بالاست. متاسفانه بسیاری از نسخ خطی در خانه ها و در اختیار افراد است. برخی از افراد این کتب را وقف می کنند، اما عده ای آن را وقف نمی کنند و متاسفانه در سالهای اخیر با مشکلی مواجه شده ایم و آن اینکه عده ای از خارج ایران طالب این نسخ هستند، فی الجمله اهل تشخیص هم هستند و علاوه بر آن، امکانات بیشتری هم نسبت به ما دارند. بودجه کتابخانه های ما برای خرید این کتب محدود است، اما علاوه بر عراق، امارات و قطر نیز به تازگی به فکر جمع آوری این نسخ خطی افتاده اند. متاسفانه شرایط  کشور ما از نظر پولی چندان مناسب نیست. اما برخی از کشورها مخصوصا قطر و امارات با قدرت بالاتر مالی، نسخ خطی ما را می برند و کتابخانه ها و افراد ما در کنار اینها قدرت رقابت ندارند.

استاد خارج فقه حوزه علمیه قم مطرح کر: ما از اینکه این نسخ در عتبه حیدریه، حسینیه و عباسیه باشد، مشکلی نداریم، اما سابقا تجربه شده که در زمان صدام این نسخ از کتابخانه ها جمع آوری شده و به بغداد منتقل گردید. در زمان جنگ هم حتی مقداری از این نسخه ها به خارج از عراق برده شده است.

آیت الله علوی بروجردی یادآور شد: این نسخ خطی میراث ما بوده و ما متعهد به حفظ آن هستیم. لذا باید اهتمام ویژه ای داشت، که ما توجه افراد صاحب قدرت و صاحب منصب را به این معنا کسب کنیم، که این میراث باید حفظ شود. متاسفانه در گذشته توجه لازم به این موضوع وجود نداشت، اما در حال حاضر، بزرگانی در این کار اقدام کرده اند و این دغدغه ایجاد شده است.

وی افزود: ما در یکی از سفرهای خارجی به هند، مشاهده کردیم که 25 الی 30 هزار جلد نسخه خطی در یک کتابخانه وجود داشت و بسیاری از آن ها از منابع عبقات بود، یعنی زحماتی که مرحوم صاحب عبقات برای تامین این منابع کشیده بودند، همه در آنجا جمع بود. من ملاحظه کردم که این آثار در خطر بوده و دولت هند امکان نگهداری از این آثار را ندارد. لذا به آیت الله خویی نامه ای نوشتیم و گفتیم که کتابخانه صاحب عبقات در این وضعیت است و فکری برای این اوضاع بکنیم. بسیار بعید بود که دولت هندوستان اجازه انتقال نسخ را به ما بدهد، ولی عکسبرداری از نسخه ها ممکن است. لذا ایشان دستور خریداری چندین دستگاه عکسبرداری را صادر کردند.

تولیت مسجد اعظم در ادامه گفت: شنیده ایم به تازگی مقام معظم رهبری نیز به این موضوع ورود کرده اند و برخی از نسخ را وارد و از برخی از آنها عکس برداری شده است و الان به امر حضرت آیت الله سیستانی و کتابخانه ای که آقای شهرستانی به همت آقای اشکوری برپا کرده اند، نسخه را عکسبرداری می کنند و در صورت امکان اصل نسخه را خریداری، نگهداری و حفاظت می کنند. این نسخه ها که حدود 200هزار نسخه است، قابل اشتراک گذاری نیز هستند و این قدم بسیار بزرگی است که برداشته شده است، اما کافی نیست.

آیت الله علوی بروجردی با بیان اینکه در اسپانیا و مسکو میراث گرانبهایی از ما وجود دارد، اضافه کرد: از کشورهای قفقاز و آسیای میانه بسیاری از این نسخ را به مسکو منتقل کرده اند. ما نمی توانیم آن کتاب ها را به داخل منتقل کنیم، اما می توانیم عکس برداری از این کتب را انجام دهیم.

وی گفت: در کتابخانه کنگره نسخه های منحصربه فردی از ما وجود دارد، که نیاز است عکس های این نسخ در اختیار اهل تحقیق در ایران قرار گیرد؛ ما باید بزرگان خود را از وجود این آثار مطلع کنیم، چرا که این کتب میراث فرهنگی، ملی و مکتبی ماست و ما موظف به حفظ آن ها هستیم. برخی از بزرگان، کتابخانه های خوبی دارند و از دنیا می روند، افراد باید متوجه باشند که این نسخ ارزشمند از دست نرود و به دست دلال ها نیفتند. این آثار باید به کتابخانه های عمده در داخل منتقل شود.

آیت الله علوی افزود: مرجعیت شیعه در گذشته دنبال حفظ میراث بوده و امروز هم باید این دغدغه وجود داشته باشد. به عنوان مثال مرحوم آقای بروجردی، یا مرحوم آقای سیدمصطفی خوانساری، اگر می شنیدند که عالمی در گوشه ای از ایران از دنیا رفته است، کتابخانه اش را بررسی می کردند و اگر آثار ارزشمندی داشتند، خریداری و بین کتابخانه های دیگر تقسیم می کردند. به این گونه این آثار را حفظ می کردند.

تولیت کتابخانه مسجد اعظم پیشنهاد کرد: ما نیازمند این هستیم که این جلسه گاه به گاه تکرار شود و بعد، کارگروه هایی ایجاد شوند تا ما بتوانیم این میراث مکتوب را حفظ کنیم. اگر ما حفظ نکنیم، دیگران آن ها را به تاراج می برند.

آیت الله علوی بروجردی در پایان تاکید کرد: ما به هر نحوی که ممکن است باید هیئت هایی را به کتابخانه های دنیا بفرستیم، تفحص کنند و نسخه هایی را که از آنِ ماست، شناسایی و عکس برداری کنند، به داخل کشور بیاورند و در مراکز خود نگهداری کنیم تا این نسخه ها در دسترس محققین ما قرار گیرد.

در ادامه این جلسه استاد سیداحمد اشکوری گفت: یکی از مشکلاتی که ما داریم این است که به فهرست نگاران نسخ خطی بهایی که لازم است، داده نمی شود. از فهرست نگاران از جهت اجتماعی و مالی و غیره حمایت لازم صورت نمی گیرد و من افراد فعالی در این حوزه می شناسم که وضع زندگی آن ها مرتب نیست و در درجه اول اگر بخواهیم کار مثبتی انجام بگیرد، لازم است به این عزیزان بیشتر بها داده شود.

رئیس مرکز احیای تراث اسلامی تصریح کرد: عده ای از فهرست نگاران هم به کارهای دیگر گمارده شده اند و این در حالی است که برخی از آثار هنوز فهرست نگاری نشده اند.

استاد اشکوری تصریح کرد: فهرست هایی که چاپ می شود باید چشم نواز و زیبا باشند؛ من در کارهای شخصی خود، اهمیت فراوانی برای چشم نواز بودن کار قائل هستم، چرا که در کنار محتوای خوب، ظاهر عرضه کار هم مهم است.

وی با بیان اینکه متاسفانه کتاب هایی که عرضه می شود، به دلیل مسائل مالی کشور ما، بسیار گران تمام می شود، یادآور شد: یکی از مراجع، عنوان می کردند که کتاب های ما به بلاد کفر می رود، من بیان کردم که ما اگر از نظر مالی حمایت هایی داشته باشیم، این اتفاق رخ نمی دهد.

وی افزود: کشورهای دیگر هزینه فراوانی برای جمع آوری نسخ خطی انجام می دهند، اما ما که نمی توانیم به اصل نسخه دسترسی داشته باشیم، می توانیم حداقل عکس برداری از این آثار را به طور وسیعتری در داخل کشور داشته باشیم. الان در کشور ما کتابخانه هایی وجود دارد که عموماً منابع خوبی دارند. ولی امکان عکسبرداری ندارند و متاسفانه کسی هم به فکر آنها نیست. ما بایستی از کشور خودمان شروع کنیم و کتاب هایی که در کتابخانه ها وجود دارد، عموما به طرز شایسته ای نگهداری نمی شود.

حجت الاسلام و المسلیمن اشکوری با تاکید بر اینکه برای عکس برداری در خارج از کشور باید هزینه بالایی پرداخت شود، مطرح کرد: ما در انگلستان یا ایتالیا و برخی دیگر از کشورها تعدادی عکسبرداری کردیم که هزینه بالایی دربر داشت، لذا در این شرایط باید توجه داشت که نسخه های دارای اهمیت عکس برداری شود که حتما مورد استفاده باشد، نه اینکه فقط جنبه تشریفات داشته باشد.

وی اضافه کرد: نخستین چیزی که مورد نیاز است این است که افرادی که متصدی کار می شوند، دلسوز و برای علم از خودگذشتگی داشته باشند، چرا که برخی از افراد متاسفانه بودجه بیت المال را بدون توجه به حساسیت ها صرف می کنند و کار آن ها خروجی خاصی ندارد.

وی در پایان تاکید کرد: باز هم یادآور می شوم، متاسفانه ما در کشور برای فهرستنگاران آنطور که باید اهمیت و ارزش قائل نیستیم.

در ادامه این برنامه آیت الله استادی ضمن مدیریت جلسه، از میهمانان دعوت کرد تا به صورت مختصر به معرفی خود و حوزه فعالیت شان بپردازند.

حجت الاسلام و المسلمین سید صادق اشکوری مدیر مجمع ذخائر اسلامی در سخنان کوتاهی ضمن تشکر از تشکیل این جلسه به قرائت متن کوتاهی پرداخته، گفت: به مبتکر این جلسه باید تبریک گفت که فهرستنگاران جهان اسلام را در یک قاب با بیش از شصت سال فهرستنگاری برای اولین بار در یک جا جمع کرده است، اتفاق میمونی که نبوده و بعید است تکرار شود. دستمریزاد.

سپس سیدمحمدرضا اشکوری از کارشناسان مرکز احیاء میراث اسلامی، به نکاتی که مبتلا به عرصه فهرستنگاری است اشاره کرد و گفت: فهرستنگاران سلیقه ای عمل می کنند و یکی از سلیقه ها این است که دست به عنوان سازی می زنند و این اشکال به بسیاری از فهرستنویسان وارد است. خصوصاً در مجموعه شعرها و یا جنگ های شعری که نمونه آن فهرستی است، که بنده خودم حروفچینی آن را انجام دادم. مثلاً یک بیت شعر یا یک قصیده را به عنوان یک دیوان معرفی کردند و این مایه دردسر برای مراجعه کنندگان شده است.

در این بخش از برنامه یاد مرحوم محقق بزرگ آقا عزیز طباطبایی گرامی داشته شد و سپس حجت الاسلام والمسلمین سیدمحمد طباطبایی گفت: وقتی شنیدم چنین برنامه ای با حضور دوستان اهل فهرست و کتابشناسی تشکیل می شود، خیلی خوشحال شدم، واقعاً جای چنین جلسه ای خالی بود. امیدوارم این جلسات ادامه پیدا کند. در ضمن از اقدامات و فعالیتهای این کتابخانه بخصوص پروژه تاریخ شفاهی که راه افتاده است، باعث ثبت نکاتی در تاریخ می شود که شاید، آقایان فهرستنگار ما به صورت خودنوشت یا مکتوب، ثبت نکنند، در این برنامه ثبت و نگهداری می شود. و همچنین برخی اقدامات دیگر که از جمله آن فعالیت وبسایت کتابخانه است.

از دیگر مهمانان این نشست حجت الاسلام و المسلمین ابوالفضل حافظیان از اساتید فهرستنگاری به نمایندگی از رئیس کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی و سیدمحمدحسین حکیم، از کارشناسان کتابخانه ملی حضور داشتند.

حافظیان ضمن تشکر از تشکیل این جلسه از فعالیتهای نسخه پژوهان جوان یاد کرد و گفت:  از جمله کارهای ارزشمند آقای حکیم مقدمه ای است که بر صحیفه سجادیه به خط مرحوم کفعمی نوشته اند و گفتند ایشان برخی از کتابخانه های کشور هند و ایران را فهرست کرده اند. از جمله در کتابخانه مجلس چند فهرست از ایشان چاپ شده است.

استاد حافظیان از سیدمحمدحسین حکیم به عنوان دانش پژوه آینده یاد کرد و از فعالیتهای وی در راستای نسخه پژوهی تقدیر و تشکر کرد.

سپس سیدمحمدحسین حکیم در صحبتهای خود به اهمیتی که کشورهای اروپایی به فرهنگ می دهند، اشاره کر و افزود: به عنوان مثال کشور فرانسه به این مسئله واقع بینانه نگاه می کنند و عقیده دارند که اگر نمی توانیم در عرصه های سیاسی ونظامی به اندازه قرنهای گذشته موفق باشیم همانطور که در قرون گذشته بیش از نیمی از قاره افریقا در سیطره کشور فرانسه قرار داشت، اما الان اینطور نیست. در عوض، آنان تلاش می کنند تا در عرصه فرهنگی نفوذ داشته باشند. به همین دلیل سعی می کنند نه تنها من، بلکه بسیاری از افراد شبیه من را از کشورهای مختلف جمع کنند تا به کتابخانه ملی فرانسه که 180 هزار نسخه خطی به 50 زبان دنیا دارد، مراجعه کنند و نسخه ها را بررسی و تحقیق کنند، تا در هر تحقیقی در هر گوشه ای از دنیا از نسخ کتابخانه ملی فرانسه استفاده شده باشد و به این واسطه نام کتابخانه ملی فرانسه در دنیا تکثیر شود و تعریف و تبلیغی برای کشور فرانسه باشد. در مقابل در کتابخانه های ایران حتی عکس نسخه را هم در اختیار قرار نمی دهند، چرا که ارزش نسخه محفوظ بماند! اما در اروپا دقیقاً دیدگاه ها مخالف این نظر است و معتقدند هر نسخه ای بیشتر استفاده شود، ارزش بیشتری پیدا می کند. شاید اگر از این منظر به موضوع نگاه شود، خیلی از مسائلی که برای مدیران کتابخانه ها برای تصمیم گیری برای نسخ پیش می آید، حل شود.

علی اکبر صفری، از موسسه کتابشناسی شیعه نیز در این نشست حضور داشت که به دو نکته اساسی اشاره کرد: یکی اینکه مرحوم ایرج افشار کتابچه ای دارند با عنوان40 مجموعه خصوصی که ایشان در این مجموعه حتی کتابخانه هایی که یک یا دو نسخه خطی نیز دارند را معرفی نموده اند، چه بسا موسسات و مجموعه هایی که در قم وجود دارد ولی هنوز فهرست نشده است. این نکته ای ست که باید دقت شود که آقایان از یک نسخه هم عبور نمی کردند. نکته بعدی که به کار حضرات می آید این است که اکثر علما که از دنیا می روند، یک سری از آثار ایشان چاپ می شود و برخی چاپ نمی شود. و بعضا آثار آنهایی که خانواده اهل علم ندارند، از بین می رود. که باید دقت شود و تدبیری اندیشیده شود که این قبیل آثار حفظ شود.

در ادامه نشست حجت الاسلام و المسلمین عبدالحسین جواهرکلام با بیان اینکه در زمینه تراجم و شخصیت نگاری کار می کنند، گفت:  در حال حاضر مشغول شناسایی شاگردان آیت الله حائری یزدی موسس حوزه علمیه قم هستند و تا کنون بیش از پانصد نفر از آنها را شناسایی کرده اند که قرار است در سه جلد به چاپ برسد.

وی در ادامه گفت: در خدمت آیت الله سیدحسین اسماعیل صدر در کاظمین بودم که از طریق ایشان با مجموعه ای بالغ بر سیصد نسخه آشنا شدم که بخشی از این مجموعه مربوط به آثار ملاصالح برقانی  از جمله تفسیر قرآن ایشان و بخشی دیگر از کتابهای مرحوم ملاعلی شریعتمدار استرآبادی بود و از این قبیل کتب. تنها کاری که توانستم انجام دهم اینکه از صفحات اول و آخر برخی از نسخه ها، عکسی تهیه کنم.

حجت الاسلام و المسلمین میرزاعلی سلیمانی بروجردی، از تراجم نگاران و فهرستنگاران اسناد گفت: یکی اینکه بغیر از اینکه باید نسخ جدید فهرست شود و کارهای تازه انجام شود، خیلی از فهرستهای قدیمی که در گذشته انجام شده، باید دوباره فهرست شوند. کم و کاستی ها در بسیاری از این فهرستها غوغا می کند. و یکی از کارهای اساسی که باید انجام شود، تکمیل این فهرستهاست. نکته دیگر اینکه بعضی از علما که سن بالایی دارند و دستنوشته ای دارند، متاسفانه از باب معاصریت هیچ اهمیتی به آثار و نوشته های ایشان داده نمی شود. که باید به این نکته هم توجه ویژه شود.

حجت الاسلام والمسلمین سید علی طباطبایی با بیان اینکه از دیدار دوستان و فهرستنگاران بعد از دوران سخت کرونا خرسند است  ابراز امیدواری کرد این نشست ها ادامه داشته باشد و از برکات آن بهرمند شوند.

در ادامه دکتر سیدمهدی طاهری، رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه علامه طباطبایی گفت:  آنچه در فهرستهای ما جای خالی آن حس می شود و به آن پرداخته نشده و رویکردی است که در دنیا وجود دارد، مدلها و استانداردها و کارهای زیادی روی آن انجام شده، ثبت روابط معنایی یا کتابشناختی بین نسخ است. در حال حاضر رویکرد به این گونه است که یک شبکه ارتباطی بین این منابع وجود داشته که مدلهایی مثل مدل LRM به این روابط می پردازد. رویکرد این مدل این است که معنایی که از برقراری این روابط به وجود می آید را بازنمون کنند. همانطور که فهرستهای نسخ به ویژگی های هر نسخه می پردازند، خوب است که جایگاه معنایی آن نسخه را نیز در میان نسخه های دیگر نشان دهند، بنده معتقدم که شبکه روابط بین منابع بافت ایرانی اسلامی بسیار غنی است و ما حتی می توانیم روابط بیشتری را به این حوزه اضافه کنیم.

وی افزود:  نکته دوم که ناشی از کم کاری ماست، اینکه در استانداردهای جدید به بافت نسخ ایرانی اسلامی توجه کافی نشده است. یعنی ما بازخوردهای لازم را به این استانداردها نداده ایم. در تمام دنیا در حال حاضر به این استانداردها می پردازند و بر اساس آنها منابع را توصیف می کنند. امیدوارم که با تداوم این جلسات، بتوانیم این ویژگی ها را که قطعاً به غنی سازی این استانداردها در جهان منجر می شود، پیاده سازی کنیم. البته کاری هم در این زمینه انجام شده است. در استاندارد اصلی سازماندهی کل داده ها در محیط وب و فضای مجازی است، به نام اسکیما دات اورگ (schima.org) فرانمای نسخ خطی آن را آماده کرده و مورد استقبال واقع شد و منجر به عضویت ایران در کمیته بررسی استانداردها شد و توانستیم حداقل در یکی از این استانداردها ویژگی های نسخ خطی ایرانی اسلامی که بیش از 220 ویژگی شناسایی شده و بسیار غنی است، بگنجانیم. 

سید محمد موسوی نژاد از فهرستنگاران کشور افغانستان گفت: مدت 15 سال در قم در خدمت آقایان اشکوری بودم و با سیدصادق اشکوری همکار بودم و چند سالی است که همکار آقای حافظیان در کتابخانه بزرگ آیت الله مرعشی نجفی هستم. مدت دوسال در افغانستان کارهای میدانی انجام دادم. عکسبرداری از نسخ خطی و آثار تاریخی و بیش از 25 هزار عکس از اسناد و نسخه های خطی در افغانستان تهیه کردم. پیشنهادی دارم و آن اینکه باتوجه به وجود بیش از پنج هزار طلبه در قم و چندین هزار دانشجو در سرتاسر ایران، متاسفانه یک مرکز افغانستان شناسی در ایران وجود ندارد. در حالی که در کشورهای دیگر و در کراچی پاکستان بیش از شصت مرکز افغانستان شناسی وجود دارد.

در ادامه نشست دیدارپور مدیر کتابخانه مدرسه حجتیه، گفت: اگر بتوانیم در فهرستنگاری نسخ خطی با استفاده از استاندارد مدونی که وجود دارد، یکسان سازی صورت دهیم، باعث می شود، ما آماری از نسخه های خطی و سنگی موجود، داشته باشیم و بدانیم که کدام کتابخانه، چه تعداد نسخه و چه کتابهایی دارد. در پایان ایشان از مکتا درخواست کردند در راستای این هدف اقدامات لازم را انجام دهند.

ملک لی مدیر کتابخانه تخصصی فقه و اصول  گفت: چندسالی بود که مکتا در صدد برگزاری چنین جلسه ای بود و بعلت شیوع کرونا، برگزاری این جلسه به تعویق افتاد. هدف از این جلسه این است که پژوهشگران از آخرین دستاوردهای یکدیگر مطلع شوند، یکدیگر را ببینند و برخی اشکالات یا تحقیقاتی که دارند را به اشتراک بگذارند. در راستای مطلبی که آیت الله علوی درمورد حفظ و نگهداری از کتابخانه های علمای وفات یافته فرمودند، باید عنوان کنیم که با وجود ارزشمندی بسیار زیاد این مجموعه ها، برخی از وراث این علما، مبالغ هنگفتی را برای کتابخانه پیشنهاد می دهند، لذا در ایران به هرکجا که رجوع می کنند کسی نمی پذیرد و در آخر به دست دلالان می افتد و از کشور خارج می گردد.

در ادامه جلسه حجت الاسلام والمسلمین سید علی عماد رئیس کتابخانه آیت الله گلپایگانی، گفت: به گمانم نکته مهمی که حضرت آیت الله علوی بروجردی مطرح کردند به عنوان یک آسیب جدی و کلی است که ما در عرصه کلان نسخ خطی داریم، هم در شناسایی و رهگیری آثاری که هنوز پراکنده در خانه ها و جاهای  مختلف و در مدارس علمیه  و مراکز مختلف وجود دارد و از بین می رود. من نمونه هایی دیده ام که نسخه ها آسیب جدی دیده اند و در معرض امحاء کامل هستند. همچنین بحث گردآوری و صیانت از این آثار و نشر و به اشتراک گذاری آنها بحث جدی و مهمی است.

رئیس سابق کتابخانه مجلس تصریح کرد:  به گمان من سازوکارهای ارجاعی و مردم نهاد بیشتر از نهادهای دولتی دوام دارد. «مکتا» یک نهاد خیلی محدودی است که توانسته است بیش از 4-5 سال عمر کند. «مکتب» با وجود اینکه ده کتابخانه بزرگ کشور با زمامداری کتابخانه هایی مثل کتابخانه ملی شروع شد، دوام پیدا نکرد. اگر ما سازوکاری را فراهم کنیم که به کلان قصه نگاه کنند و دغدغه مندانی یک نهاد مردمی ایجاد کنند و پای کار بایستند، خیلی مهم خواهد بود. من این ایده را بسیار مفید و مبارک می دانم و به گمانم مهمترین رهیافت ما در این جلسه پیگیری این ایده باشد، و کمیته یا کارگروهی ایجاد شود و پیش نویسی از آسیبها، بایدها، چالشها و راهبردهای حوزه نسخ خطی و میراث مکتوب ایرانی اسلامی و شیعی طراحی شود و با حمایت پیشگامان این عرصه مانند حضرت آیت الله اشکوری و حضرت آیت الله استادی، هدایت گردد. این سازوکار با همت همه دست اندرکاران این عرصه محقق خواهد شد.

= ابوالفضل عرب زاده مدیر سابق کتابخانه آیت الله گلپایگانی، ضمن تشکر از برگزاری این جلسه تاکید کردند به فرمایشات حضرت آیت الله علوی توجه بیشتری شود.

حجت الاسلام و المسلمین مختاری رئیس مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه گفت:  فهرستنگاری در سالهای قدیم و زمانی که اساتید و پیشکسوتان مشغول این کار بودند، خیلی مشکل بود و حتی کتاب الذریعه هم هنوز کامل چاپ نشده بود. در حال حاضر فهرستنگاری با توجه به پیشرفتها و تسهیلات مدرن، نسبت به سالهای گذشته خیلی آسان تر شده است و اگر ما در فهرستهای قدیم، به چند ایراد و اشکال برمی خوریم، نشان از کم کاری فهرستنگاران قدیم نیست، بلکه در قدیم منابع و امکانات به قدر کافی در دسترس نبود. الان با توجه به امکانات موجود باید فهرستهای ما نسبت به فهرستهای گذشته بهتر باشد. نکته دوم که باید به آن اشاره کرد اینکه، این مقدار که امروزه به فهرستنگاری بها داده می شود، سابقاً وجود نداشت و خود افراد باید با تلاش و بودجه خود به تهیه فهرست می پرداختند و با خواهش از دیگران آن را منتشر می کردند. بنابراین باید قدردان پیشگامان این عرصه باشیم و هر کاری را با توجه به شرایط زمانی و مکانی خود بسنجیم و بررسی کنیم.

آیت الله استادی در ادامه نشست افزود: هر محققی، فهرستنویس یا غیرفهرستنویس اگر احساس کند که حرکتی که انجام می دهد به ضرر مکتب خواهد بود، قاعده بر این است که دنبال نکند. ما محقق درون مکتبی هستیم، کار ما باید موید مکتب باشد. مثلاً اگر کتابی دیدیم که نقطه ضعفی از یکی از علمای بَیّن گذشته داشته، نباید بنویسیم و منتقل کنیم و یا اگر مطلبی را در کتابی مشابه دیدیم، با احترام از هر دو یاد کنیم. قبلاً در جای دیگری نیز گفته ام، مرحوم آقابزرگ رساله ای نوشته اند در تایید صاحب فصل الخطاب، و آن را به کاشف الغطا عرضه کردند، ایشان برخورد بدی نکردند، ولی گفتند این اثر را منتشر نکنید، و ایشان هم منتشر نکردند، من فکر می کنم که ما باید در نوشته، فهرست یا مقاله ای که منتشر می کنیم، بزرگی و بزرگواری این علما را نشان دهیم، فهرستهای ما بخصوص کتب شیعی و علمای شیعه باید با بزرگی و بزرگواری و حمل به صحت خیلی کامل انجام شود.

در پایان جلسه و به عنوان حسن ختام آیت الله علوی بروجردی گفت: بنده پیشنهاد می کنم که این جلسات به عنوان جلسات انس هر از گاهی تکرار شود و هویتی تحت این عنوان بوجود بیاید که این هویت بتواند در حفظ میراث اثر گذار باشد و نشریه ای هم پی ریزی شود که انظار بزرگان و عزیزان که مطرح می کنند، برای استفاده دیگران هم عرضه شود و انشاالله امیدواریم که رونق بگیرد و هویتی در این مسیر شکل گیرد.

در این نشست محمدعلی صالحی، حجت الاسلام والمسلمین میرمحمود موسوی، محمد اوسطی و محمدحسین امینی، که هر سه در حال حاضر در کتابخانه آیت الله مرعشی مشغول به فهرستنگاری هستند. حجت الاسلام والمسلمین اندیشه، محمدی شجاعی مدیر کتابخانه دانشگاه ادیان و مذاهب، محفوظی از فهرست نویسان قم، کاتبی مدیر دانشگاه مفید، حجت الاسلام و المسلمین صادق آزرم، علیپور به نمایندگی از دکتر خواجه پیری از موسسه میکرو فیلم نور دهلی، احمد شکری از موسسه کاشف الغطا قم المقدسه، عباسی یزدی مسئول بخش خطی کتابخانه آستان مقدس، عبادی از کتابخانه فیضیه، حجت الاسلام و المسلمین اندیشه از کتابخانه آیت الله گلپایگانی، مسعود پیرانی مدیر مرکز اسناد حوزه، حجت الاسلام و المسلمین نظری رئیس مرکز اسناد آستان مقدس، سید حسن موسوی بروجردی مدیر کتابخانه علامه مجلسی، مرکز تحقیق و پژوهش میراث مکتوب شیعه در قم و موسسه دارالتراث در نجف اشرف، حجت الاسلام والمسلمین ترابی، همچنین دکتر ابوالفضل مرادی، حجت الاسلام والمسلمین واثقی، مهدی آشتیانی، کاظم استادی مقدم، داوودی پور، حجت الاسلام و المسلمین سجادی و ... از نسخه پژوهان و فعالان حوزه نشر در این نشست حضور داشتند.

خبرنگار: اعظم رستگار