اولین عنصر محوری در انتخاب موضوع، استاد راهنماست

به گزارش لیزنا، کتابخانه مرکزی دانشگاه قم به مناسبت هفته پژوهش سلسله کارگاه‌هایی را  برگزار کرد که دومین کارگاه آن با عنوان « کارگاه انتخاب موضوع و بیان مساله در پژوهش‌های علمی» با سخنرانی امیرعلی فوکردی عضو هیأت علمی دانشگاه قم در روز دوشنبه ۲۱ آذرماه ۱۴۰۱ به صورت مجازی برگزار شد.

دکتر احسانی مدیر پژوهش دانشگاه قم گفت: برگزاری این دوره‌ها که مقدمات تشکیل جلسات بسیار هدفمند برای پژوهشگران دانشگاه‌های مختلف کشور هست؛ برای آینده دانشجویان تحصیلات تکمیلی تاثیرگذار خواهد بود و هفته پژوهش بهانه‌ای برای برگزاری این نوع کارگاه‌ها و نهادینه‌کردن فرهنگ پژوهش در کشور هست که این فرهنگ باید ادامه‌دار باشد و این نشست‌ها در ماه‌های آینده به طور متوالی در کشور برگزار شود که یکی از راه‌های ایجاد انگیزه در بین پژوهشگران بویژه دانشجویان دوره‌های تحصیلات تکمیلی توامندسازی‌ آن‌ها و برگزاری همین کارگاه‌ها است.

مدیر پژوهش دانشگاه قم  افزود: در حوزه آموزش و پژوهش چالش‌هایی وجود دارد که آموزش مهم‌تر است یا پژوهش؟ در پاسخ به این سوال بعضا از پارادایم‌های کمی‌گرایی استفاده شده که بعضی جاها با شکست مواجه شده‌ایم و این آموزش داده نشده که اگر در پژوهش شکست خوردیم چه باید بکنیم! مسیری که دانشجویان باید طی می‌کردند واقعاً یاد نگرفته بودند و چون آموزش کافی ندیده بودند نمی‌توانستند انتخاب موضوع و بیان مساله در پژوهش داشته باشند. بعضی مواقع پژوهش جدی گرفته شده است ولی بدون آموزش کافی نیست. قطع به یقین برگزاری این کارگاه‌ها می‌تواند آن خلاها را پر کند و دانشجو خلاقانه بنویسند، خلاقانه فکر کنند و هدفمند پژوهش انجام دهند.

در ادامه نشست امیرعلی فوکردی عضو هیات علمی گروه مدیریت صنعتی دانشگاه قم گفت: معمولاً پژوهشگران ما بویژه پژوهشگرانی که برای اولین بار می‌خواهند یک کار پژوهشی علمی را تجربه کنند سوالات متنوع و متعددی در ذهن دارند که موضوع پژوهش خودم را چگونه انتخاب کنم؟ یا چگونه موضوع پژوهش خودم را پیدا کنم یا چگونه عنوان پژوهش خودم را انتخاب کنم؟ از کجا باید شروع کنم؟ چگونه اولین گام پژوهش را به یکی از پیچیده‌ترین گام‌های پژوهش تبدیل کنم؟ در این فرایند نقش دانشجو و استاد راهنما چیست؟

وی ادامه داد: اساساً پیداکردن یک موضوع برای پژوهش کار پیچیده‌ای است، این فرایند یک فرایند دانشی و مبتنی بر تجربه و زمان‌بر هست؛ چون کسب دانش نیاز به زمان دارد. علاوه بر دانشی و مبتنی بر تجربه بودن، پیداکردن موضوع و تعریف عنوان پژوهش یک فرایند مبتنی بر شانس هم هست مثل ماهیگیری که قلاب خودش را در دریا می‌اندازد و مدت‌ها منتظر صید ماهی می‌ماند؛ علاوه بر دانش و تجربه ماهیگیر، شانس هم چاشنی کار می‌شود. البته باید گفت شانس به سراغ کسانی می‌آید که اهل عمل باشند.

موضوع پژوهش و عنوان پژوهش

وی در ادامه سخنرانی خود به تبیین فرق بین «موضوع پژوهش» (Research Topic) و «عنوان پژوهش»  (Research Title) پرداخت و بین این دو مفهوم تمایز قائل شد و گفت: پژوهشگر باید از موضوع پژوهش به یک عنوان پژوهش برسد که معمولاً ریسک‌های زیادی را انجام می‌دهد.

دکتر فوکردی عنوان کرد که که در یکی دو سال اخیر نرم‌افزارهای مشابهت یابی بکار گرفته می‌شوند تا محققان جوان را از افتادن در دام سرقت علمی نگه دارد و این گونه ارزیابی‌ها هم برای دانشجو بسیار کمک می‌کند و هم برای استاد راهنما در هدایت یک کار اصیل کمک می‌کند.  

عضو هیات علمی گروه مدیریت دانشگاه قم، در تبیین مراحل انجام پژوهش، انتخاب عنوان مناسب را نقطه شروع پژوهش معرفی کرد و گفت:  برای رسیدن به عنوان چهارچوب محیطی که محقق در آن زندگی می‌کند اولین نقطه هست و چه بسا علایق شخصی، رشته تحصیلی، سوابق کاری، مهارت‌ها و نقاط قوت فرد برای محقق کمک کند که موضوع پژوهش خود را انتخاب نماید. البته این ویژگی‌های فردی لزوماً نمی‌تواند منجر به پیداکردن یک موضوع پژوهش خوب بشود و پژوهشگر باید از یک دانش حداقلی هم برخوردار باشد. این دانش حداقلی که به نوعی دانش عمومی هست فقط با خواندن کتاب‌های درسی بدست نمی‌آید ممکن است با نگاه کردن به برنامه‌ها و مستندهای تلویزیونی، سخنرانی‌ها، شنیدن اخبار یا حتی مطالعه منابع عمومی به این دانش موضوعی دست پیدا کرد. علاوه بر دانش موضوعی یا عمومی، «مواجه با مسائل» بعضا به محقق در انتخاب موضوعش کمک می‌کند. سه عامل مهم: استاد راهنما، اینترنت و اولویت‌های پژوهشی سازمان‌ها نیز از عوامل موثیر در انتخاب موضوع پژوهش بشمار می‌روند. سخنران تاکید کردند که اساساً مشکلات و مسائل 4 شکل دارند:

 شکاف‌ها

فرصت‌ها؛ مشکلات می‌توانند در قالب فرصت‌ها ظاهر بشوند که همان فاصله بین وضع موجود و وضع مطلوب هست.

تهدیدها؛ تهدیدها ممکن است سازمان‌ها را از وضع مطلوب به وضع نامطلوب برساند. پس گاهی باید تهدیدها را بپذیریم چرا که روش‌های مختلفی برای پاسخ به تهدیدها وجود دارد.

خروج از بحران؛ وقتی دامنه تهدیدها گسترده می‌شود، سازمان نیاز دارد که محققین و پژوهشگران به آن‌ها کمک نمایند تا از بحران خارج شوند.

نقش استاد راهنما در انتخاب موضوع

وی در بیان نقش استاد راهنما در انتخاب موضوع گفت:  اولین عنصر محوری در انتخاب موضوع، استاد راهنما هست. اما لازم است قبل از هر چیز به این سوال پاسخ بگوییم که نقش استاد راهنما چیست؟ آیا استاد راهنما باید عنوان پژوهش را به دانشجو پیشنهاد کند؟

در واقع استاد راهنما نقش تسهیل‌گر را دارد؛ اگر او به دانشجو عنوان پژوهش را پیشنهاد نماید و دانشجو بپذیرد با این‌کار ریسک‌های زیادی متوجه او خواهد بود؛ ممکن است در آینده و در ادامه روند کار تحقیق، نتواند با این عنوان ارتباط برقرار کند. کار پژوهش باید با علاقه شروع شود و اگر پژوهشگر علاقه‌مند نباشد،کار بیهوده و غیرهدفمند خواهد بود، ممکن است استاد راهنما ممکن است بر روی موضوع پژوهش دقت‌های لازم را نداشته و ممکن است بعداً دانشجو در تهیه اطلاعات مورد نیاز برای انجام آن پژوهش با مشکلاتی مواجه شود و نتواند پیشینه‌های غنی پیدا کند.

وی دومین عنصر محوری در انتخاب پژوهش و به تبع آن عنوان پژوهش را اینترنت معرفی کرد و گفت: محقق باید با بهره‌گیری از اینترنت بتواند موضوع پژوهش خود را انتخاب نماید. وی پیشنهاد کرد که ممکن است پژوهشگر در گوگل با جستجوی مفاهیم زیر:

*Trending research Topics in…

*Trendy Topics in…

*Top 10 research in…

*New Trends in…

با موضوعات پیشنهادی مناسبی رو به رو گردد

دکتر فوکردی بهره‌گیری از امکانات ResearchGate  را هم یکی دیگر از امکانات اینترنت در انتخاب موضوع پژوهش معرفی کرد و گفت: ریسرچ گِیت پایگاهی است که محقق می‌تواند در آنجا سوال‌هایی را از سایر محققان بپرسد و پاسخ‌های آنها را دریافت نماید.

دکتر فوکردی رصد نویسندگان پیشرو در حوزه مورد نظر را در پایگاه اسنادی scopus) یکی دیگر از راه‌های انتخاب موضوع معرفی کرد. وی گفت:  این پایگاه همانند یک دریاست که همه پایگاه‌های علمی عمومی مانند: اشپرینگر، ابسکو و... در آن وجود دارند و از طریق گزارش‌های آن می‌توان به نویسندگان پیشرو در نوشتن مقاله دست یافت. علاوه بر آن با

• رصد دانشگاه‌های پیشرو در حوزه مورد نظر در پایگاه اسنادی Scopus
• رصد ژورنال‌های معتبر در حوزه مورد نظر در سرویس‌های رتبه‌بندی Scimago و Ft50.com) مجلات معتبر رشته مورد نظر خود را مطالعه کرد. این پایگاه‌ها تمام ژورنال‌های اروپا و آمریکا را Ranking می‌کنند
• استفاده از امکانات پایگاه دانش لینک (daneshlink.ir)؛ اساتید، پژوهشگران و دانشجویان می‌توانند از طریق خدمات کتابخانه‌ای دانشگاه محل تحصیل خود به صورت رایگان از این پایگاه‌ها استفاده کنند و امکان دسترسی رایگان به پایگاه‌های اسنادی مختلف مثل Springer، Scopus، ProQuest، WOS و سایر پایگاه‌های اسنادی را داشته باشند.

در ادامه امیرعلی فوکردی سومین عنصر محوری در انتخاب موضوع را استفاده از اولویت‌های پژوهشی سازمان‌ها معرفی کرده و گفت: همه ساله از طرف سازمان‌ها زمینه‌های موضوعی به عنوان اولویت‌های پژوهشی مطرح می‌شوند و این هنر پژوهشگر است که آنچه را سازمان‌ها می‌خواهند به آنچه که قرار است در دانشگاه به یک عنوان پزوهشی تبدیل شود را بهم ربط بدهد. دانشجویان می‌توانند با جستجوی کلیدواژه‌های «اولویت‌های پژوهشی»؛ «فراخوان اولویت‌های پژوهشی» در سرویس گوگل با اولویت‌های پژوهشی سازمان‌ها آشنا شوند. امروزه سامانه‌های متعددی برای معرفی اولویت‌های پژوهش بوجود آمدند که از آن جمله می‌توان به: 

• سامانه ساتع (Sate.atf.gov.ir) سامانه تقاضا و عرضه پژوهش و فناوری راه اندازی شده از سوی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، و سامانه «نان» طراحی شده از سوی پایگاه استنادی جهان اسلام اشاره کرد. پایگاه‌ اطلاع‌رسانی نیازها و اولویت‌های پژوهشی (مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، سامانه ارتباط با صنعت یا صفحه فرصت‌های پژوهشی دانشگاه‌ها و یا صفحات اینترنتی سازمان‌ها، وزارتخانه‌ها و شرکت‌ها از نمونه دیگر این سامانه‌ها هستند.

دکتر فوکردی در ادامه به بیان نقش عوامل موثر در انتخاب موضوع اشاره کرد و یاآور شد که بهتر است دانشجویان دانشجویان به ۴ عامل زیر توجه داشته باشند:

-انتخاب موضوع بر اساس علاقه؛ که یک رکن اساسی برای پژوهشگر می‌باشد و یک بعد فردی هست.

-انتخاب موضوع بر اساس پیشینه غنی؛ پیشینه پژوهشی غنی برای یک پژوهشگر تازه‌کار نقش حیاتی دارد. پژوهشگر باید دقت کند موضوعی را انتخاب کند که بتواند به داده‌ها و اطلاعات مناسب دسترسی داشته باشد.

-توجه به نوآوری در موضوع انتخابی؛ مدل‌های مختلفی برای ارزیابی یک کار پژوهشی در سراسر دنیا وجود دارد که در اکثر این مدل‌ها بحث اورجینال‌بودن و نوآوریِ کار، اولویت دارد و 60 الی 70 درصد نمره‌های ارزیابی را به خودش اختصاص می‌دهد.

در ادامه وی نحوه مواجه پژوهشگران با مشکلات را به چهار حالت بیان کرد:

مشکلات قدیمی با راه‌حل قدیمی حل شود.

مشکلات جدید با راه‌حل قدیمی حل شود.

مشکلات قدیمی با راه‌حل جدید حل شود.

مشکلات جدید با راه‌حل جدید حل شود؛ حد اعلای نوآوری در این حالت است.

وی در ادامه بحث به بیان چگونگی نوشتن مقدمه و بیان مساله پژوهش پرداخت و یادآور شد:  نخستین بخش از پروپوزال بیان مساله هست همپوشانی بالایی با مطالب مقدمه دارد. فوکردی عنوان کرد که یکی از متداول‌ترین مدل‌های نگارش مقدمه مقاله، مدل CARS ( Creating A Research Space ) خلق یک فضای تحقیق معرفی کرد و خاطر نشان ساخت که اگر مدل CARS را بلد باشیم می‌توانیم مقدمه‌های خیلی حرفه‌ای برای مقاله‌های خودمان بنویسیم وی چارچوب کلی مدل CARS را در سه حرکت بیان می‌کند:

حرکت اول، ترسیم قلمرو پژوهش

حرکت دوم، ترسیم یک موقعیت بکر

حرکت سوم، تصرف یک موقعیت بکر

در هرکدام از این حرکت‌ها یکسری گام‌ها وجود دارد که بعضی از این گام‌ها را می‌توان باهم و یا از یک گام به تنهایی استفاده کرد.

وی  در ادامه سخنرانی خود به نحوه نوشتن «اهمیت و ضرورت پژوهش» پرداخت و یادآور شد که مدل CARS، «ضرورت» را از «اهمیت» جدا می‌کند ولی این دو اصطلاح در عرف کنار هم آمده‌اند.

ضرورت از سه جنبه نظری، کاربردی و قانونی تعریف شده است.

جنله نظری: شکاف دانشی در پیشینه است.

جنبه کاربردی: چالش پیش روی یا ضعف دانشی ذی نفعان است.

جنبه قانونی: اسناد بالادستی است.

بهتر است با نگاه دقیق‌تر به اصطلاح «اهمیت و ضرورت پژوهش» از اصطلاح «اهمیت مساله و ضرورت پژوهش» استفاده شود؛ چون اهمیت، صفت مساله هست نه صفت پژوهش؛ بلکه ضرورت، صفت پژوهش است. با اهمیت بودن، ارزشمندبودن، در مرکز توجه بودن، همه این اصطلاح‌ها یعنی مهم‌بودن. چیزی که در مدل CARS هم بهش پرداخته شده است. برای مثال:

*شواهدی دال بر جلب توجه فزاینده پژوهشگران به مساله پژوهش

*آمار و ارقام درباره پیامدهای نامطلوب اجتماعی، اقتصادی، انسانی، فرهنگی، محیط زیستی که بواسطه حل نشدن مساله پژوهش، پیامدهای نامطلوب رخ می‌دهد که نشان‌دهنده اهمیت آن مساله است بخصوص که از اعداد و ارقام استفاده شود.

مهم‌ بودن شرط لازم برای پژوهش هست ولی شرط کافی نیست. شرط کافی این هست که پژوهش کردن، ضرورت هم داشته باشد. لذا ضرورت، زمانی برای پژوهش موضوعیت پیدا می‌کند که وجود نداشته باشد؛ چون نیست ضرورت دارد که من انجام بدهم و این باعث می‌شود جایگاه پژوهش خود را شناسایی کرده و ادعای نوآوری در پژوهش خود داشته باشیم.

وی در پایان گفت:  که اهمیت (شرط لازم) و ضرورت (شرط کافی)  است. مهم‌بودن یک امر نسبی است اما باید بین مهم‌بودن و ضرورت‌داشتن تمایز قائل شد.

گزارش : ریحانه صباغی، دانشجوی کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه قم