چه کنیم تا مقالاتمان بیشتر دیده شوند؟

لیزنا؛ مریم صراف‌زاده[1]، عضو هیأت علمی گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه تهران: انتشار علمی از فعالیت‌های اصلی دانشگاهیان و پژوهشگران است و در دهه های اخیر اهمیتی دو چندان یافته است، چرا که سنجش علمی هر کشور بستگی به کمیت و کیفیت مقالات علمی تولید شده در آن کشور دارد. دولت‌ها سیاستهایی را تبیین می‌کنند تا شرایط انتشار هر چه بیشتر مقالات علمی را فراهم آورند. برای اعضای هیأت علمی، تعداد آثار و میزان استناد به آنها به عنوان معیارهای کلیدی سنجش بهره وری علمی افراد در نظر گرفته می‌شوند. استخدام، ارتقا و گرنت، همگی بستگی به کمیت و کیفیت تولیدات علمی افراد دارد. معیار سنجش اعتبار علمی دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی نیز کمیت و کیفیت تولیدات علمی آنهاست که در نظامهای رتبه بندی دانشگاه‌ها در نظر گرفته می‌شود.

این در حالی است که امروزه انتشار مقاله پایان راهی نیست؛ بلکه آغاز راهی است برای دیده شدن و خوانده شدن مقالات. در دنیای رقابتی امروز و با حجم فزاینده انتشارات علمی، پژوهشگر باید برای هر چه بیشتر دیده شدن مقالات خود و افزایش تأثیر پژوهشی آنها تلاش کند؛ چرا که پژوهش‌ها باید خوانده شوند تا در عمل مورد استفاده قرار بگیرند؛ استناد دریافت کنند و اعتبار علمی پژوهشگر و دانشگاه یا مرکز پژوهشی محل خدمت وی را ارتقا دهند. اهمیت دیده شدن پژوهش‌ها و مقالات تا آنجاست که شعار "بنویس یا بمیر[2]" به "دیده شو یا ناپدید شو[3]" تبدیل شده است.

آمارها نشان می‌دهند که گرچه ایران از نظر تولیدات علمی در رتبه خوبی قرار دارد اما از نظر دریافت استناد به آن تولیدات علمی، رتبه خوبی نداریم. یک دلیل آن می‌تواند عدم اهتمام پژوهشگران ایرانی به ارتقای رؤیت‌پذیری آثار خود باشد. البته این مشکلی است که خاص ایران نیست. در دنیا چالش‌هایی بر سر راه دیده‌ شدن و کاربردی شدن پژوهش‌ها وجود دارد. به طوری که معمولا نتایج پژوهش‌ها در عمل مورد استفاده قرار نمی‌گیرند یا این کار با کندی بسیار انجام می‌شود. شاهد آن، اینکه 17 سال طول می‌کشد تا فقط 14 درصد از نتایج پژوهش‌های پزشکی در فرایند درمان مورد استفاده واقع شوند و 43 درصد مقالات آی.اس.آی هرگز استناد دریافت نمی‌کنند.

حجم مقالات منتشره در دنیای امروز به حدی است که پژوهشگران فرصت مرور همه مجلات حوزه تخصصی خود را ندارند و بنابراین بسیاری از مقالات از تیررس مخاطبان بالقوه خود دور می‌ماند. علاوه بر آن، هزینه گزاف دسترسی به مقالات نشریات علمی که به حبس علم توسط ناشران تجاری انجامیده است، مانع دسترسی به مقالات علمی شده است. پژوهشگران نتایج پژوهش‌های خود را منتشر می‌کنند تا خوانده شده و در معرض نقد و داوری دیگران قرار بگیرد. عدم دسترسی به مقالات بخصوص در کشورهایی که استطاعت مالی برای اشتراک پایگاه‌های اطلاعاتی وجود ندارد مانع جدی برای خوانده شدن آنهاست. در شبکه های اجتماعی علمی می‌توان تمام متن مقالات منتشر شده را البته با اجازه ناشر به صورت دسترسی آزاد در اختیار همگان قرار داد. وقتی مقالات به‌صورت رایگان در اختیار دیگر افراد قرار بگیرد، باعث خوانده شدن بیشتر، دانلود و استناد بیشتر میشود که در نتیجه باعث افزایش رتبه علمی نویسندگان آنها میشود. پژوهش‌های متعددی نشان داده‌اند که حضور پژوهشگران در وب اجتماعی به افزایش خوانش و استناد به آثار آنان منجر شده است. نتیجه پژوهشی نشان داده است که متخصصان سلامت روان مقاله ای را که به رایگان در دسترس است دو برابر بیشتر احتمال دارد بخوانند. نتیجه پژوهش مشابه دیگری نشان داده است مقالاتی که به صورت دسترسی آزاد منتشر می شوند سه برابر بیشتر از مقالات غیر دسترسی آزاد استناد می‌گیرند. همچنین ضریب دسترسی به مقالات از طریق موتورهای جستجو با به اشتراک گذاشتن فایل تمام متن مقالات منتشر شده به صورت دسترسی آزاد افزایش می‌یابد. نتایج پژوهشی (جمالی و نبوی، 2015) نشان داده است که ده درصد از لینک به تمام متن مقالات در گوگل اسکالر که یک موتور کاوش علمی است مربوط به ریسرچ گیت بوده‌اند.

عدم دسترسی به مقالات علمی را می‌توان یکی از موانع دیده‌شدن آنها دانست. بیشتر مقالات علمی-پژوهشی معمولا آزادانه در دسترس نیستند. به دلیل افزایش سرسام‏ آور قیمت مجله‏ های علمی، دسترسی به آن‏ها فقط محدود به افرادی شده است که محل کار یا تحصیل آن‏ها استطاعت مالی اشتراک مجله‏ های مذکور را دارد. ناشران تجاری، نشر مجله ‏های علمی را در اختیار گرفته ‏اند و هر ساله قیمت آن‏ها را افزایش می‏ دهند.

انتشار مقاله به‌صورت دسترسی آزاد می‌تواند راه‌حلی برای در دسترس قرار گرفتن و دیده شدن مقالات باشد. کشور ما همواره از عدم دسترسی به مقالات علمی به دلیل تحریم و عدم استطاعت مالی در اشتراک پایگاه‌های اطلاعاتی رنج برده است و بنابراین دسترسی آزاد به مقالات علمی برای پژوهشگران ایران یک موهبت بزرگ است. ترویج دسترسی آزاد در میان اعضای هیأت علمی دانشگاه‌های ایران باید جدی گرفته شود. تشویق اعضای هیأت علمی به انتشار مقاله در نشریات دسترسی آزاد  و یا بارگذاری مقالاتی که در نشریات غیردسترسی آزاد منتشر شده است در  شبکه های اجتماعی علمی[4] مخازن دیجیتالی[5]  و وبگاه‌های شخصی باعث خوانش و استناد بیشتر به مقالات آنان می‌شود و دسترسی به مقاله‌ای که پژوهشگر با بودجه دولتی تهیه کرده‌است را برای هموطنان امکانپذیر می‌کند. کتابداران کتابخانه‌های دانشگاهی در کشورهای توسعه یافته دنیا پژوهشگران خود را تشویق به انتشار به صورت دسترسی آزاد می‌کنند. حتی گاه نویسندگان ملزم می‌شوند که مقاله‏ های خود را به صورت دسترسی آزاد منتشر کنند، در واقع، در این حالت انتشار به صورت دسترسی آزاد یک اجبار و نه یک انتخاب محسوب می‏شود و آن وقتی است که مقاله، حاصل یک طرح پژوهشی است که بودجه آن را یک مرکز یا سازمان حامی مالی پژوهش‏ها تأمین کرده است. مراکز حامی مالی پژوهش‏ها (ازمعروف‏ترین آن‏ها Welcome Trust است) برای گسترش دانش بشر و بهبود زندگی انسان‏ها هزینه می‏کنند. با دسترسی آزاد این اطمینان ایجاد می‏ شود که نتایج پژوهشی که مراکز حامی مالی پژوهش‏ها بودجه آن را تأمین کرده ‏اند، توسط همگان مورد استفاده قرار می‏گیرد و بدین ترتیب بازگشت سرمایه افزایش می‏ یابد. اغلب سازمان‏هایی که بودجه ‏های پژوهشی را تأمین می‏ کنند، یکی از شرایط اعطای بودجه را انتشار به صورت دسترسی آزاد تمام تولیدات علمی مستخرج از طرح پژوهشی اعلام کرده و نویسندگان را ملزم می‏کنند که مقاله‏ های‏شان را در یک مخزن دسترسی آزاد قابل دسترس سازند.

روش‌ها و ابزارهای رایگانی برای افزایش رؤیت‌پذیری مقالات و در نتیجه جذب استناد بیشتر و ارتقای تأثیر پژوهشی وجود دارند. از جمله: داشتن وب‌سایت شخصی،  نوشتن درباره مقالات در وبلاگ‌ شخصی، تولید محتوا در ویکی‌پدیا و استناد به مقالات خود، حضور در شبکه‌های اجتماعی علمی (نظیر ریسرچ‌گیت[6]، آکادمیا[7]، مندلی[8]، لینکدین) و عمومی (نظیر فیس‌بوک و توییتر) و پروفایل‌های پژوهشی (نظیر گوگل اسکالر و ارکید)، دسترس‌پذیر کردن  مقالات از طریق بارگذاری آنها در وب‌سایت‌ها و سامانه‌های به اشتراک‌گذاری مقالات (نظیر کوداس[9])، انتشار مقالات به صورت دسترسی آزاد، به اشتراک‌گذاری خلاصه‌ای از مقاله در سامانه‌هایی نظیر اسلایدشیر[10]، به اشتراک‌گذاری داده‌های پژوهشی در سامانه‌هایی نظیر فیگشیر[11]، تهیه و انتشار چکیده‌ای از مقاله به صورت ویدئویی، پادکست، اینفوگرافی و ...

اما پژوهش‌ها نشان می‌دهد که پژوهشگران ایرانی استفاده چندانی از امکانات فوق ندارند. دلایل متعددی برای این امر برشمرد: ناآگاهی پژوهشگران از اهمیت رؤیت‌پذیری آثار، کمبود وقت، عدم آشنایی با ابزارهای موجود ارتباط علمی، عدم مهارت در استفاده از ابزارها و فناوری‌ها و ...

در سالهای اخیر کتابخانه‌های دانشگاهی مهم‌ترین مراکز آموزش و مشاوره به اعضای هیأت علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی در عرصه ارتباطات علمی بوده‌ و حتی پست کتابدار حامی ارتباطات علمی در کتابخانه‌های دانشگاهی به این منظور ایجاد شده است. دانشگاه‌های کشورهای پیشرفته دنیا، اهتمام بسیاری را صرف آموزش پژوهشگران به استفاده از وب اجتماعی برای ارتقای رؤیت‌پذیری آثار کرده‌اند. وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاه‌های خارجی خبر از کارگاه‌‌های آموزشی حضوری و آنلاین متعددی می‌دهد که در راستای این امر هستند. کافی است سری به سایت لیب گاید کامیونیتی[12] که یک بانک اطلاعاتی از راهنماهای آموزشی کتابخانه‌هاست بزنید و عبارت ریسرچ ویزیبیلیتی[13] را کاوش کنید تا انواع راهنمای تهیه شده در این موضوع را ببینید.

پژوهشگران ایرانی نیز، دانش و مهارتهایی نیاز دارند تا با حضور مؤثر در وب و به اشتراک‌گذاری آثار خود به خوانش بیشتر و ارتقای رتبه علمی خود کمک کنند؛ از طریق ارتباطات علمی بین‌المللی زمینه‌ها و فرصت‌های همکاریهای علمی ایجاد کنند و شاخص‌های علم سنجی نظیر اچ-ایندکس و ضریب تأثیر و پایگاه‌های استنادی نظیر کلریویت آنالیتیکس و اسکوپوس را بشناسند. آنچه اهمیت این موضوع را بیشتر نشان می‌دهد شاخص آلتمتریکس است که رتبه مقالات را نه‌تنها بر اساس تعداد استناد به آنها، بلکه بر اساس دیده شدن، دانلود شدن، لایک شدن و به طور کلی حضور مقاله در وب اجتماعی می‌سنجد.

شایسته است که کتابداران شاغل در دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی دانش و مهارت‌های خود را در عرصه رؤیت‌پذیری پژوهش‌ها ارتقا داده و آموزش پژوهشگران و اعضای هیأت علمی را در دستور کار خود قرار دهند. برخی کتابداران دانشگاهی ایران اقدامات ارزشمندی را در این زمینه انجام داده‌اند از جمله کتابداران دانشگاه فردوسی مشهد،  دانشگاه‌ علوم پزشکی ایران، دانشگاه شهید بهشتی، دانشگاه علوم پزشکی کرمان، دانشگاه صنعتی شریف و ... که می‌تواند الگویی برای سایر کتابداران باشد.

کمبود وقت چالشی است که همه اعضای هیأت علمی با آن درگیر هستند و با توجه به مشاهدات شخصی، می‌توان آن را یکی از دلایل عدم حضور پژوهشگران در وب اجتماعی دانست. برای غلبه بر این چالش می‌توان از کتابداران و حرفه‌مندان علم اطلاعات کمک گرفت و کار به اشتراک‌گذاری و ارتقای رؤیت‌پذیری آثار علمی را با همکاری  آنان انجام داد. این امر خود می‌تواند یک فرصت شغلی برای دانشجویان و فارغ‌التحصیلان این رشته ایجاد کند.

صراف زاده، مریم. « یادداشتی به مناسبت هفته دسترسی آزاد؛ چه کنیم تا مقالاتمان بیشتر دیده شوند؟ ». سخن هفته لیزنا، شماره 510، 28 مهر ۱۳۹۹

 --------------------------------------------------------------------------

فهرست منابع

Morris, Z. S., Wooding, S., & Grant, J. (2011). The answer is 17 years, what is the question: understanding time lags in translational research. Journal of the Royal Society of Medicine, 104(12), 510-520.

آل‌ابراهیم، نادر (1398) افزایش رویت پذیری و ضریب تاثیر مقالات؛ کارگاه آموزشی برگزار شده برای اعضای هیأت علمی دانشگاه تهران.

صراف زاده، مریم و نرگس شیخ (1397). "ارتباطات علمی در فضای مجازی؛ ضرورت حضور پژوهشگران در وب اجتماعی." شناسه 6، 15-16  1-11.

---------------------------------------------------------------------

^[1]این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید

^[2]Publish or perish

^[3] Visible or vanish

^[4] البته با رعایت اجازه‌نامه‌ها و موافقتنامه‌های ناشران باید متن کامل مقالات را بارگذاری نمود. برخی ناشران به نویسنده اجازه می دهند که پی دی اف نهایی مقاله  را بارگذاری کند؛ برخی نسخه قبل  و برخی بعد از داوری مقاله را اجازه می‌دهند و برخی به هیچ نسخه‌ای از مقاله اجازه بارگذاری نمی‌دهند. برای بررسی اجازه ناشر می‌توان نام ناشر یا نشریه‌ای که مقاله مدنظر در آن منتشر شده است را در وب‌سایت Sherpa Romeo: http://www.sherpa.ac.uk/romeo/index.php جستجو کرد تا مشخص شود که آیا نویسنده مجاز است مقاله خود را در وب‌سایت شخصی یا شبکه‌های اجتماعی بارگذاری کند.  شرپا رومئو یک بانک اطلاعاتی از سیاست های حق مولف ناشران و اطلاعاتی درباره خود آرشیوی است

^[5] مخزن دیجیتالی یا واسپارگاه در واقع یک پایگاه اطلاعاتی علمی است که مقاله‏ ها و پایان‏ نامه ‏ها و سایر برون‏دادهای پژوهشی را نگهداری می‏کند و دسترسی به آن‏ها برای همه آزاد و رایگان است. به عبارت دیگر، مخازن دیجیتالی ابزارهای گردآوری و نمایش منابع دسترسی آزاد هستند.

^[6] ResearchGate

^[7] Academia.edu

^[8] Mendeley

^[9] kudos

^[10] Slideshare

^[11] Figshare

^[12] https://community.libguides.com/

^[13] Research visibility