آک؟ یا رتبه کتابخانه‌ها؟ در نگاه مسئولان موسسات آموزش عالی

لیزنا، سید ابراهیم عمرانی، سردبیر: این صندلی ایرانداک یک خاصیتهایی داره که آدم بخواد و نخواد چیز یاد می‌گیره. می‌دونید 46 سال کار مداوم، بالاخره دوستیها و آشنائیهایی می‌آفریند، و کار در کنسرسیوم کتابخانه‌های دانشگاهی هم از سال 1369 تا کنون باز دوستان و آشنایانی دانشگاهی برایم به ارمغان آورده که به همه این دوستان و روابط فی مابین که همه احترامی است دو سویه افتخار می‌کنم. واقعیت اینه که به من زنگ می‌زنند و در حوزه اطلاعات علمی و ارتباطات علمی سوال می‌کنند و شاید فکر می کنند که چون من در ایرانداک هستم، حتما باید اینها را بدانم، و من بدون خضوع و خشوع دروغین باید عرض کنم پاسخ بیشتر سوالهایشان را بلد نیستم و چیزی درباره‌اش نمی‌دانم. ولی وقتی می‌پرسند، باید بگم صبر کنید برم ببینم و بپرسم و بهتون بگم، و خوشبختانه اینجا هر کدوم از این بچه‌ها یک بخش از دانشهای من هستند و می توانم بپرسم و در حد درک خودم به دوستان پاسخ بدهم. حالا گاهی موضوع عام است و گاهی موضوع مشخصا به ایرانداک مربوط است، مثل این دفعه که حضورتان شرح خواهم داد.

در دو سه هفته گذشته سه نفر از همین آشنایان به من زنگ زدند که آقا شما چرا رتبه کتابخانه ما را اینجوری دادید؟ یاد داستان همشهری‌ام افتادم که در باغ وحش کنار آبگیر کروکودیلها  از او پرسیدند که آقا شما تو شهرتون به اینا چی می‌گین و همشهری ما خجولانه پاسخ داد، ما  غلط بکنیم به اینا چیزی بگیم. بنده هم در جواب این دوستی که می گفت چرا شما نمره ما رو اینجوری دادین  با اجازه‌تون همین عبارت را بکار بردم که آقا ما غلط بکنیم به شما رتبه بدهیم. باید برم از بچه های ایرانداک بپرسم که آیا ایرانداک به شما رتبه‌ای داده است که مورد اعتراض شما واقع شده؟ 

تا جاییکه شنیده بودم در آک ایرانداک در این مرحله فقط آمار می‌دهند. ببیند اسمش آکِ ه، اگر خوب نگاه کنید باند رولش بازم نشده، آک. آک سرنام دو کلمه آمار و کتابخانه‌ها. این سامانه فقط آمار می‌دهد و ارزیابی نمی‌کند و سنجش نمی‌کند. با اینهمه رفتم سراغ خانم بیرامی گرامی صاحب اصلی آک و گفتم خانوم یک خورده بنده را آموزش بدید که دوستان می‌پرسند بلد باشم پاسخ بدم و کمکی باشم و البته قول مصاحبه هم گرفته‌ام که در روزهای آینده یک مصاحبه هم با ایشان انجام بدیم که این مساله روشنتر شود.

از سوالات دیگری که طرح شده این است که آقا این رتبه بندی (من می‌گویم آمار)، مبنایش چیست؟ این را هم پرسیدم، و خانم بیرامی ما با مهربانی فرمودند NISO Z39.7 2013 اولش کمی جا زدم که مهربانی ایرانی این بانوی صد در صد ایرانی و  استاندارد ملی امریکایی؟ ولی واقعا ایشان خیلی مهربانند، حتی وقتی از استانداردهای ملی امریکا استفاده می‌کنند. و من تازه فهمیدم که این استاندارد،با ترجمه خودشان در سایت ایرانداک بارگذاری شده و می توانید بروید و بردارید.

من استاندارد را ورق زدم و یک بار از ابتدا تا انتهایش را مرور کردم. استاندارد دقیقی است خیلی نزدیک به آخرین استاندارد کتابخانه های دانشگاهی و فرمودند که ما از این استاندارد، در پرسشنامه خودمان، آن را که با نظر متخصصان به صلاح بود برگزیدیم و نسخه‌ای ایرانی برای کتابخانه‌ها ارسال کرده‌ایم.

و اما بعد، ز تعارف کم کنیم بریم سراغ اصل مطلب:

روی سخنم به شما آقایان و خانمها، روسای موسسات آموزش عالی است. اول بیائید به این سوال پاسخ بدهیم، سوالی است که خیلی مهم است  بارها طرح شده و من هنوز جواب شسته و رفته و درستی برای آن نیافته‌ام.

آیا می خواهیم با معیارهایی فراملی هم سنجیده شویم یا نه؟

البته که اولش فحش می‌دیم به غرب و غربی بازی ولی بعدش اگر کمتر از ISI چاپ و منتشر شود ، اصلا قبولمان ندارید.  مدیران عزیز و گرامی موسسات آموزش عالی، ما همه جا خودمان را با معیارهای بین المللی می‌سنجیم، برای اینکه می‌خواهیم در جامعه جهانی زنده باشیم می خواهیم از فراز مرزهایمان ببینند که داریم زندگی و کار می کنیم، داریم در شرایط تحریم تلاش می‌کنیم (یک دقیقه بازیهای جناحی و سیاسی را فراموش کنید، که می دانم جزء موانع تحقیقمان محسوب می‌شوند) . این را می‌خواهید ببینند یا نه؟ می‌خواهید بدانند که کار واقعی هم دارد می‌شود. من از منتقدان نظام رتبه بندی دانشگاهی با تعداد مقاله و این روشها هستم و آمار درستی ندارم ولی همینطوری می گویم که بیش از سه چهارم مقاله ها از گونة "مقاله های ارتقاءخیز" هستند که گونه ای از مقاله‌ی دانشگاهیان است که فقط برای ارتقاء و افزایش حقوق سالیانه تولید می شوند. ولی اینطور فکر می کنم که بخشی از مقاله‌ها جدی هستند، برخی از دانشها به اجبار جدی هستند، حتی اگر بگوئید حاصلی در عمل ندارند،‌ولی ارتقاء علمی کشور هستند.

اخیرا عده ای عکسی از راکتور اتمی امارات توی وادیهای پیامکی و پیام رسانی ارسال می‌کنند که بیائید و ببینید که امارات در همین دورانی که ما داریم برای مایحتاج اولیه می‌جنگیم، راکتور اتمی‌اش آماده بهر‌ه برداری شد. والله من از این همه خفت خنده‌ام می‌گیرد، از این همه حقارت نمی‌دانم به کجا پناه ببرم؟ کشوری را که شک نداریم سه هزار سال کشور مانده با یک ایستگاه ترانزیت کالاهای جهانی زیر نظر دولت فخیمه بایدن یا ترامپ یا، ... مقایسه می‌کنید؟ بچه‌های ما روی دانش هسته ای دارند کار می کنند که تبعاتش درگیر شدن چندین دانش دیگر است که باید آنها رشد کنند تا زیرساختهای این یکی فراهم شود، و این اتفاق دارد می‌افتد، حتی اگر به من بگوئید هنوز خیلی فاصله داریم. و ایستگاه ترانزیتی نامبرده،  مثل سایر ایالتهای ارباب بزرگشان، خواهش می‌کنند که بیائید نفت بهتون می‌دیم و شما برای ما راکتور نصب کنید. حال شما مدیران محترم  آیا می‌خواهید دیده شود که واقعا در کنار همه شعارها دانش هم داریم؟ آیا وظیفه داریم اینها را به گوش دنیا برسانیم (التبه با رعایت نکات امنیتی داستان)، خوب اگر قرار است این کار را بکنیم، لزوما باید با همان شکلی که فراملیها انتظار دارند فرمهایشان را ورود اطلاعات کنیم.

الآن در تقریبا همه دانشگاهها گروههایی برای نظامهای رتبه بندی درست شده که تفاوت بین تایمز هایر و شانگهای و وبولوژی را خوب می‌دانند بلد شده اند با این سایت و ابزارهای سنجش به خوبی کار کنند و پرسشنامه‌های هر یک از آنها را زیر رو کنند و در همان فرمت پاسخ دهند که درست دیده شوند و رتبه بهتری کسب کنند، تا وقتی نتایج هر یک از این رتبه بندیها منتشر می شود، ببینند که در جای بهتری در میان سایر کشوررها ایستاده‌اند.

آک (سامانه آمار کتابخانه‌ها) دارد برای شما همین کار را می‌کند. می خواهد که دیده شوید. آک دارد در مرحله اول کار آمار کتابخانه‌های شما را به فرمت استاندارد در می‌آورد، هنوز هیچ رتبه بندی در کار نیست. هنوز هیچ مقایسه‌ای در کار نیست. در این مرحله آک دارد کاری کمی انجام می‌دهد نه کیفی. من امیدوارم که با تداوم آمارهای کتابخانه‌ها ظرف چند سال آینده بتوان به مرحله تحلیل و فراتحلیل رسید. همین حالا هم برخی تحلیلها امکان پذیر است ولی با جمع شدن آمارها، حتما تحلیلهای بهتری می توان به دست داد.  

مدیران گرامی موسسات آموزش عالی، برای شما چند جمله از  مقدمه استانداردهایی برای کتابخانه‌ها در موسسات آموزش عالی (تدوین و منتشر شده در کمیسیون نظام اطلاع رسانی علم و فناوری ، 1395) نقل می‌کنم که خواهش می کنم به آن دقت کنید: " استانداردهای جدید بر ورودیها Input و خروجیها Output  تاکید دارد ولی در ارزیابی، برآیند (حاصل) Outcome و نتایج ناشی از فعالیتها و خدمات کتابخانه به عنوان ملاک اصلی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این استاندارد بر اولویتهای موسسه مادر (دانشگاه / پژوهشگاه) به عنوان یک کل تاکید دارد و سنجش کتابخانه، نه به عنوان نهادی مستقل در دل دانشگاه بلکه به عنوان بخشی از فرایند آموزشی و پژوهشی دانشگاه انجام می‌شود." عزیزان در همه سنجشهای جهانی موسسات آموزش عالی هم کتابخانه به عنوان یک رکن است. خیلی می‌شنویم که کتابخانه دیگر دوره اش سر آمده، لیکن کتابخانه مدرن، کتابخانه ایست ترکیبی از فضایی مجازی و مجموعه‌های چاپی. در همه سنجشها آمارها را می‌خواهند. دیده ام که آمار را در فرمها پر می کنند و در دسترس می‌گذارند، ولی همانطور که نمی آیند از شما بپرسند که چند تا مقاله داری و خودشان می‌روند از Web of Sciemce  و Scopus و  Google Scholar و ... برمی دارند، آمارهای کتابخانه ها را هم می‌روند و از جایی که به فرمت خودشان داده‌‌ها را در اختیار می‌گذارد برمی‌دارند. پس به جای موآخذه کتابداران بیائید و آمارهایتان را در جایی که داده های آماری با فرمت استاندارد تولید می‌کنند بگذارید.

آمار واقعی، آمار همه اجزاء سیستم است و نه فقط نوشتن آمار یک قسمت از کار که فکر می ‌کنید برجسته تر است:

روزی روزگاری از سال 1375 تا 1386 در شورای هماهنگی کتابخانه های دانشگاه تهران، برای ارزیابی کتابخانه های دانشگاهی، آمدیم  بر پایه استاندارد انجمن کتابخانه های دانشگاهی و پژوهشی امریکا، نیمچه استانداردی با همان شاکله و با ارقامی بومی شده طراحی کردیم و کتابخانه‌ها را ارزیابی می‌کردیم. یک روز شکایت رئیس کتابخانه دامپزشکی از سوی معاون پژوهشی دانشگاه به عنوان دبیر شورای هماهنگی دستم رسید که آقا جواب بده. دیدم ایشان گلایه کرده اند که  چرا با اینهمه تلاش کتابداران من و تزریق بودجه باز من اول نشده ام؟ من پرسشنامه ایشان را بردم تا معاون پژوهشی خود ببینند که ایشان در دو بخش خوب عمل کرده اند ولی هنوز در چندین بخش باید بیشتر کار کنند. به بنده فرمان داده شد خودت پاسخش را بنویس و من نوشتم: جناب استاد بزرگ دامپزشکی عزیز. اگر امشب در مردآباد کرج که دانشگاه تهران کلینیک دامپزشکی دارد روستایی زحمتکشی، گاوش را برای زایمان به کلینیک شما بیاورد و شما در آن کلینیک دامپزشک نمونه و پرستاران نمونه داشته باشید، ولی اتوکلاو برای استریل کردن چاقوها و وسایل جراحی نداشته باشید و گاو بنده خدا در اثر عفونت از  دست برود، آیا با وجود ساختمان خوب و دامپزشک نمونه و پرستاران و دستیاران زحمتکش و نمونه، می توانیم به کلینیک بگوئیم نمونه؟

آقایان مدیران، همه استانداردهای جدید، یک مجموعه دانشگاهی را یک کل می‌بینند، شما نمی توانید رتبه 100% بیاورید در جائیکه کتابخانه یا کلینیک یا آزمایشگاه موسسه شما لنگ می‌زند. همانطور که عرض کردم استاندارد یک کل را در بوته می‌گذارد و ارزیابی و سنجش می کند، نه یک بخش را. کتابخانه هم یک کل یکپارچه است که در استاندارد دانشگاهی 9 بخش دارد و در آک 5 بخش. باید همه آن 5 بخش پاسخ داده شود، و اگر روزی هم سنجشی باشد باید همه بخشهای استاندارد در نظر گرفته شود نه فقط مجموعه یا فقط نیروی انسانی، یا بودجه، همه 5 بخش باید کار خودشان را درست انجام داده باشند.

 دوستانی که به من زنگ زده اند، بسیار متنوع هستند، یکی می گوید مجموعه طرحهای پژوهشی ما بی‌نظیر است و همه ثروت موسسه ما همین مجموعه است. و اینها در هیچ جای دیگر پیدا نمی شود. خوب این طرحهای پژوهشی مبتنی بر چه مجموعه‌ای و پایگاهی دارند تحقیق می‌شوند؟ با چه زیرساختهایی دارید این کار را می کنید؟ چقدر بودجه برای زیر ساخت و مجموعه و نیروی انسانی مصرف می‌کنید؟   دوست دیگرم می‌گوید، شما بیائید یک روز اینجا بایستید و ببینید دانشجویان ما روی زمین می‌نشینند از بس که جا کم داریم . خوب این را در جذابیت خدمات شما فرض کنم، شما نمره خدماتتان بیست شده، ولی چرا سالن کم دارید؟ چرا زیر ساخت؟ چرا؟ و چرا؟ عزیز دیگری می گوید ما رتبه‌‌مان عجیب است که یک نیست، ما بزرگترین مجموعه خطی را داریم و دوست دیگری می گوید ما هم استانداردهای آی تریپل ای را داریم و از همه جا به ما مراجعه می‌کنند؟

خوب برگردم به حرف قبلی:

آک ارزیابی نمی کند، سنجش نمی کند و فعلا دارد کمیت‌های شما را به فرمت استاندارد در‌می‌آورد که دست کم شما خودتان را بتوانید با دیگران مقایسه کنید. آک به هیچ‌وجه در این مرحله مدعی تحلیل نیست. دوستان می گویند در موسسه مدیران به ما می گویند چرا رتبه‌تان کم شده است و ما نمی دانیم چه جوابی بدهیم؟ خوب بفرمائید که این آمار خام است و ما باید خودمان تحلیل کنیم. ما اگر دانشگاه سطح اول هستیم، آمارهای هر 13 دانشگاه سطح یک را از جدول استخراج کنیم و خودمان را با هم مقایسه کنیم. و اگر موسسه پژوهشی بزرگ هستیم، با هم و اگر موسسه پژوهشی کوچک هستیم با هم . اعداد این جدول در واقع فقط مرتب شده در هر ستون به ترتیب عددی است و شما اگر دقت کنید هر موسسه ای در یک جا قوی تر است و در یک جا ضعیف‌تر. در مجموعه خوب است و در نیروی انسانی ضعیف و بالعکس.

نکته مهم دیگر آمار درست و صحیح است:

وقتی در سالهای 92 و 93 روی استاندارد کتابخانه های دانشگاهی کار می کردیم، به غیر از تجربه های بومی، و استاندارد قبلی که سرکار خانم تعاونی کار کرده بودند، به عنوان پایه و شاکله، باز هم از استاندارد کتابخانه های دانشگاهی / پژوهشی انجمن کتابخانه های دانشگاهی / پژوهشی امریکا استفاده کردیم. و برخوردیم به آمار و شاخص عملکردهای مرتبط با آن و شیوه‌های ارزیابی. در کمیسیون نظام اطلاع رسانی با نظر جمعی از استادان از جمله آقایان دکتر حری و دکتر خسروی به این نتیجه رسیدیم که در آن تاریخ روی آخرین استاندارد کار نکنیم، و آن امکان پذیر نیست. و ما با یک ویرایش قبل برگشتیم، گرچه ترجمه استاندارد نوین را در کتاب گذاشتیم تا اگر کسی خواست استفاده کند، ولی استاندارد خودمان را اندکی عقب بردیم، چون همه‌اش مبتنی بر آمار دقیق و ارزیابیهای کیفی دقیق بود. به فرض می بایست در بدو ورود دانشجویان سنجشهایی انجام می شد و در هر سال سنجشها تکرار می شد و مقایسه می شد تا بتوانیم تاثیر کتابخانه بر رشد دانشجو را بسنجیم. باید آمارهای چندین سال مجموعه را می‌داشتیم تا بتوانیم مجموعه را ارزیابی کنیم. باید آمارهای یکایک دوره‌هایی را که کتابداران دیده اند را باید می‌داشتیم تا بتوانیم نیروی انسانی را در مجموعه ارزیابی کنیم و همینطور در شاخص بودجه و غیره.

آک بر پایه NISO 39.7 2013  است که پیوند (Link) آن را در بالا تقدیم کردیم. بروید و ببینید ارائه آمار نیروی انسانی چگونه استاندارد شده؟ ارائه آمار مجموعه و بودجه و غیره هم به همین ترتیب، و اگر می‌خواهید در سالهای بعد دچار تناقض نشوید، حتما آمارها را با دقت بدهید. پرسشنامه ها باید صادقانه  و دقیق تکمیل شوند، چون سال آینده باید ادامه این روند ثبت شود و بدانیم که از این پس آمارهایمان ثبت می‌شود و نمی توانیم با اعداد بازی کنیم، چون بعد از دو تا سه سال، عدد بازی به تناقض می‌رسد و مغایرتها بیرون می‌زند و اصلا صورت خوبی نخواهد داشت. من این تجربه را در 12 سال ارزیابی کتابخانه‌های دانشگاه تهران داشتم، و مطمئن هستم تناقضها در سالهای بعد بیرون می‌زند و اسباب شرمندگی آیندگان می‌شود، چون ما که بازنشست شده و رفته‌ایم و می‌مانند دوستان آینده که با این آمارهای ساختگی چه کنند.       

مشارکت همه دانشگاهها و پژوهشگاهها در آک

هنوز همه دانشگاهها و موسات آموزش عالی در آک مشارکت نکرده اند. و به پرسشنامه ارسالی پاسخ نداده‌اند. بسیار مایلم که بدانم علت چیست؟ نگران چه هستید؟ آمار درستی ندارید؟ خوب پروژه ای تعریف کنید و بررسی کنید تا  آمار درست استخراج شود. مطمئن باشید خیلی به درد موسسه خودتان خواهد خورد و مهمتر از آن این است که می توانید خود را با دو سه موسسه همطراز خود، ‌مقایسه کنید. می توانید گروههای کاری بین موسسات تشکیل دهید تا هر یک در بخشهای ضعیفتر خود از سایرین کمک بگیرد و در بخشهایی که قویتر هستید، به دیگران کمک کنید تا آمارها دقیق‌تر شوند و در کارها از آنها استفاده شود.

سخن پایانی

به هر حال به یاد داشته باشید که آنچه به عنوان گزارش آمار کتابخانه‌ها  به دستتان رسیده است آمار خام است و به هیچ‌وجه هیچگونه نرمال سازی ندارد. با سخنگویان آک که امروز صحبت کردم، اینطور شنیدم که ایرانداک امیدوار است در آینده بتواند کار نرمال سازی انجام دهد و تحلیلهای خوبی تقدیم کتابخانه ها و موسسات کند. و اگر می خواهید که آمارهایتان توسط موسسات اعتبار سنجی دیده و استفاده شود، زودتر به آک بپیوندید و آمارتان را بر پایه یک استاندارد معتبر به دنیا عرضه کنید.   

عمرانی، سیدابراهیم.« می خواهیم دقیق و درست دیده شویم ؛آک ؟ یا رتبه کتابخانه‌ها؟ در نگاه مسئولان موسسات آموزش عالی ». سخن هفته لیزنا، شماره 517، 17 آذر ۱۳۹۹