«چارچوب اشتراک مقاله» Article Sharing Framework

لیزنا، سید ابراهیم عمرانی، سردبیر: در این چند سال گذشته و تاکنون ارتباطهای علمی از طریق شبکه های همکاریهای علمی و دانشگاهی بسیار گسترده شده و پژوهشگران از طریق این شبکه ها با هم در ارتباط قرار گرفته اند و استفاده از این شبکه ها بخشی از فرایند کاری ایشان شده است. سایتهای  شبکه های اجتماعی، اینک توانایی گرفتن، نمایه سازی و باز نشر حجم انبوهی از ابزارها، خدمات و اطلاعات مفید از اینترنت را دارند. در هرجای گوگل جستجو کنید، به سایت یا به خدمتی که بتواند اطلاعات شما را بازیابی کند یا به پیوندی (Link) برای دسترسی  دست پیدا می کنید و برای کسی که تحقیق می کند، ذخیره همین پیوند، می تواند راهگشا باشد و گره از کارش باز کند. صفحات اطلاعات شخصی پژوهشگران نیز خود تبدیل به پایگاهی کوچک و مفید شده که انواع و اقسام اطلاات مرتبط با حوزه کاری خود را می توانند ابتدا در آنجا جستجو می کند. با این‌همه مجموعه هایی که ما نام  "شبکه های همکاری علمی "[1] یر آن میگذاریم، اینک به کمک جامعه دانشگاهی آمده، و خود به نوعی ذخیره‌گاهی برای اطلاعات شخصی محققین نیز شده‌اند.
شبکه‌هایی مانند Academia.edu ، ResearchGate ، Mendeley ، ReadCube Papers   و دیگران این ظرفیت ذخیره سازی و نیز شخصی سازی اطلاعات را فراهم می کنند. علاوه بر این ، این ابزارها در میان محققان بسیار مورد قبول و استفاده قرار گرفته چون امکانات جستجوی بسیار خوبی نیز در این شبکه‌ها وجود دارد که کار سازماندهی ، بازیابی، استناد و به اشتراک گذاری مقالات و از این طریق، به تقویت همکاری و پیشبرد گفتمان علمی کمک می کنند.

این شبکه ها از نگاه پژوهشگران بسیار جذاب و کارگشا هستند، ولی آیا این نگاه سوی دیگری ندارد؟ اگر از سوی ناشران آثار علمی به این شبکه ها نگاه کنید، حتما می بینید که این شبکه ها می‌توانند حاشیه سود ناشران علمی دانشگاهی را تحت تاثیر قرار دهند و از سود ایشان بکاهند. آیا می دانید که همه این مقالاتی که در شبکه ها دارد جابجا می شود و از دست محققی به دست محقق دیگر می‌رسد، از نگاه حقوق مالکیت فکری و حقوق مالکیت دیجیتال بلامانع است یا خیر؟ و آیا فکر می کنید که داد و ستد مقاله در این شبکه ها هیچ منع قانونی ندارد؟ از نگاه بسیاری از ناشران این اطلاعات متعلق به ناشر است و شبکه های همکاریهای علمی دارند در فضایی خاکستری عمل می کنند و در بسیاری مواقع حقوق ناشران دیده نمی‌شود.

در چند سال اخیر که شبکه های اجتماعی یکی پس از دیگری پا به عرصه پژوهش و ارتباطهای پژوهشی گذاشته اند، به طور مرتب توسط ناشران رصد می شوند و از نظر ایشان این شبکه ها در منطقه‌ای خاکستری به سر می برند، و شفافیتی در عملکرد ایشان و پژوهشگران عضو این شبکه ها وجود ندارد. در صورتی‌که برخی از قوانین اجازه نسخه برداری را نمی دهند و باید دید که مقاله اصلی تحت چه پروتکل حقوقی[2] منتشر شده است. آیا با تعارض یا تفات قوانین روبرو نیستند؟ برای نمونه باید عرض کنم  تعارض یا دست کم تفاوت قوانین حق مولف در ایالات متحده و اروپا در مواردی باعث سردرگمی شده است.  مقاله ای که یک نویسنده امریکایی دارد و یک نویسنده اروپایی و قوانین حق مولف اروپا اجازه می دهد که این مقاله در دسترس و آزاد باشد و قوانین امریکا این اجازه را نمی‌داهد و از ناشر حمایت سرمایه‌دارانه جانانه می‌کند.   

اگر اشتباه نکنم در 2018 در اتحادیه اروپا ، برنامه ای برای رسیدگی به این موضوع تدارک شد و با تغییر در "دستورالعمل حق مولف اتحادیه اروپا" [3]، “دستورالعمل حق مولف دیجیتال واحد"[4] (متن رسمی در اینجا[5]) نهایی شد. این قانون جدید از ژوئن 2019 به اجرا درآمد و الزام گذاشته اند که توسط کشورهای عضو اتحادیه اروپا تا یک ماه دیگر یعنی ژوئن 2021 به عنوان یک قانون ملی ترجمه شود.

برخی از "شبکه های همکاریهای علمی"ا واجد شرایط "ارائه دهندگان خدمات اشتراک محتوای آنلاین"[6] یا OCSSP هستند که در این دستورالعمل به آنها اشاره شده ، و  در دامنه شمول این قانون (دستورالعمل) جدید هستند اگر بخواهند مسئولیت نقض قانون حق مولف جدید را رعایت کنند، مجبورند مراحل و تعهدات خاصی را رعایت کنند. به ویژه ، OCSSP  باید "بهترین تلاش را برای اطمینان از در دسترس نبودن"[7] آثار محافظت شده در قوانین حق مولف را انجام دهد. به عبارت دیگر ، ناشران برای اینکه پلتفرم ها به تعهدات خود عمل کنند ، خودشان موظفند اطلاعاتی را درباره حقوق و مجوزهای اشتراک محتوای مربوط به خودشان را ، به روشی ارائه دهند که قابل استفاده برای همه "شبکه های همکاریهای علمی" باشد خوب این ناشران هستند که داوطلبانه جلو آمده اند که ابزاری در اختیار شبکه های همکاریهای علمی و دانشگاهی قرار دهند که آن پروتکل قبل از توزیع مقاله درون شبکه علمی، یک بار کنترل کند و ببیند آیا این مقاله از نظر حق مولف در چه وضعیتی است و آیا این نسخه خاص از مقاله اجازه دارد درون شبکه از پژوهشگری برای پژوهشگر دیگر ارسال گردد؟

ناشران برای دستیابی به این مهم که بخشی به گمان من  اندک از سود ایشان را تحت تاثیر قرار داده، تیمی از سوی "انجمن بین المللی ناشران علمی" [8]، و در "کمیته اجرایی استاندارد و فناوری" [9]  خود ، "چارچوب اشتراک مقاله"[10] را ایجاد کردند. این چارچوب برای ناشران علمی مکانیسمی را تامین می کند که هر یک از "شبکه های همکاریهای دانشگاهی " به صورت عملیاتی و ماشینی - در مورد هویت PDF مقاله و سیاست های به اشتراک‌گذاری ناشر در آن روشن و شفاف باشد. با این چارچوب، شبکه ها قادر خواهند بود تا از اطلاعات به صورت خودکار و در "زمان واقعی"[11]  استفاده کنند.
"چارچوب به اشتراک گذاری مقاله" سازگارساختن  برخی از ساختارهای کنونی در زیرساخت های فنی موجود  برای برقراری ارتباط با محتوای در چارچوب سیاست های اشتراک ناشر است. این چارچوب  ترکیبی از "ویراست خاص مقاله مچله"[12]  و "شاخص‌های دسترسی و مجوز انجمن ملی استاندارد امریکا "[13]  به همراه ساختارهای شناسگر شیء دیجیتال[14] (DOI)  و ثبت گاه[15]  جدیدی از سیاست های به اشتراک گذاری است که توسط انجمن ناشران علمی  راه اندازی شده و نگهداری می‌شود[16].

برای مطابقت با الزام های ارسال نسخه با استفاده از این چارچوب ، شبکه‌ها باید دو کار انجام دهند: اول: تعیین هویت منحصر به فرد محتوای منتشر شده که قرار است به اشتراک گذاشته شود و سپس تعیین کنند که آیا سیاست اشتراک گذاری توسط ناشر برای آن محتوای منتشر شده ادعا شده است یا خیر.
برای مجلات علمی ، هویت مقاله ترکیبی از دو بخش است: اول شناسگر دیجیتالی مقاله (DOI)  و دوم نسخه خاص مقاله که تبدیل به  PDF شده است، همان "ویراست خاص مقاله مجله (JAV)".  شناسگر شیء دیجیتال (DOI) به تنهایی کافی نیست زیرا نسخه‌ها  و بهتر است بگوئیم ویراستهای خاص یک اثر ممکن است محدودیت‌های مجوز متفاوتی را که ناشر عنوان کرده است داشته باشند ، و ناشران گاهی اوقات از همان شناسگر دیچیتالی برای چندین نسخه استفاده می‌کنند. به عنوان مثال ، یک نسخه پذیرفته شده توسط مجله  ممکن است قابل اشتراک باشد ، در حالی که نسخه‌های همراه با صفحه بندی ناشر مجوز نداشته باشد یا محدودتر باشد. فراداده JAV این تمایز را مشخص می‌کند.

تعیین خط مشی به اشتراک گذاری ناشر برای نسخه "ویراست خاص مقاله مجله" (JAV)، متکی به ساختار فراداده حقوقی "شاخصهای مجوز و دسترسی انجمن ملی استاندارد امریکا Niso  در Crossref است. این ساختار ساده می تواند از نظر آزاد و رایگان بودن خواندن محتوا و همچنین استفاده از مجوز استفاده مجدد یا سیاست اشتراکی برای محتوا ، همراه با تاریخ های قابل اجرا ، ارتباط برقرار می کند. این انجمن در بهار امسال یک به روزرسانی کوچک برای "ساختار شاخصهای مجوز و دسترسی (ALI)" خود شروع کرده که در حال نهایی شدن است تا فراداده ALI اطلاعات مربوط به چارچوب به اشتراک گذاری مقاله در تگ Tag/ "ویژگی"[17] جدید "apply-to =" در برچسب فراداده <license_ref>  را پشتیبانی کند. این فراداده های اضافی ثبت‌گاهی (Registry) را شناسایی می کنند که از آن خط مشی های اشتراک گذاری تعریف شده است. و ویراست را با آن خط مشی مقابله می کنند و اجازه می دهند که مقاله در شبکه ارسال گردد یا خیر.

این "ویژگیهای" جدید که توسط  کمیته استاندارد و فناوری انجمن بین المللی  ناشران علمی(بالا) طراحی شده،  براساس تغییرات "ویراست خاص مقاله مچله" (JAV)، ، میزان محتوای به اشتراک گذاشته شده ، مخاطبان مورد نظر و اینکه آیا این با دادن این خدمت موافقت شده است را کنترل می‌کند و به شبکه علمی خاص مانند Research Gate یا دیگران  در مورد مجاز بودن انتقال مقاله پیام لازم را می‌دهد. 

این چارچوب که از سوی اتحادیه جهانی ناشران تهیه شده برای این است که "شبکه‌های همکاریهای علمی" روی سیستم عاملهای خود بارگزاری کنند و بر این باور هستند که این کار در انطباق با ملزومات "دستورالعمل حق مولف دیجیتال واحد" اروپا است و کمک می کند که شبکه‌ها برای ارزیابی حق بازپخش شیء  محتوایی در شبکه های خود برای توزیع گسترده را کنترل کنند و خلاف قانون عمل نکنند.

این کار در عین حال مانع جدیدی می شود برای دسترسی به مقاله ها. کاری که در حال حاضر در شبکه های اجتماعی علمی به سادگی در حال انجام است. با اینهمه اگر دقت کرده باشید، ناشران فقط می توانند روی ویراست خاصی از مقاله ممانعت به عمل بیاورند و دسترسی به پیش چاپها که در یادداشتهای قبلی درباره آنها اطلاعاتی خدمتتان تقدیم شده بود را نمی توانند محدود کنند. به هر حال شبکه های اجتماعی علمی می توانند از اطلاعات به دست آمده از طریق چارچوب برای فعال کردن اشتراک مقاله قانونی استفاده کنند،  و در نهایت این شبکه همکاریهایی علمی  است که تصمیم می گیرد آیا در نهایت اشتراک گذاری را فعال کند یا خیر.

عمرانی،‌سیدابرهیم. « راه حل ناشران بزرگ برای محدود کردن جابجایی مقاله در شبکه های همکاریهای علمی ؛«چارچوب اشتراک مقاله»  Article Sharing Framework»  . سخن هفته لیزنا، شماره 540،  3خرداد ۱۴۰۰.

---------------------------------------------------------------------

[1] . Scholarly Collaboration Networks (SCNs(

[2].  منظور پروتکلهایی چون Creative Common و امثال آن است.

[3] . EU Copyright Directive

[4] . Directive on Copyright in the Digital Single Market

[5] . https://eur-lex.europa.eu/eli/dir/2019/790/oj

در بند 17 "دستورالعمل حق مولف دیجیتال واحد" اروپا، “تامین کننده خدمات اشتراک‌ گذاری محتوای آنلاین”  یا  OCSSP (Online Content Sharing Service Providers)  به عنوان تامین کننده  خدماتی تعریف می شود که هدف یا یکی از اهداف اصلی آن ذخیره و در دسترس عموم مردم گذاشتن مجموعه هایی از آثار دارای حق‌مولف یا محتواهای محافظت شده دیگر است که توسط کاربرانش بارگذاری شده  و برای استفاده و حتی کسب سود سازماندهی و تبلیغ می کنند.  بنابراین ماده 17 نه تنها برای ارائه دهندگان محتوای بزرگ مانند YouTube ، Dailymotion  و Vimeo ، بلکه برای هر نوع خدمات بارگذاری توسط کاربران  که متناسب با تعریف کلی و شمول گسترده آن باشد ، اعمال می شود. https://eu-copyright-implementation.info/en/study/article-17-use-of-protected-content-by-online-content-sharing-service-providers/

[7] . بند 17  دستورالعمل

[8] . The International Association of Scientific, Technical and Medical Publishers

[9] . STM’s Standard and Technology Executive Committee

[10] . Article Sharing Framework

[11] Real time

[12] . NISO Journal Article Versions (JAV)

http://www.niso.org/publications/niso-rp-8-2008-jav

[13]. NISO Access and License Indicators

[14] . Crossref DOI

[15] Registry

[16] . https://www.stm-assoc.org/asf/

[17] . attribute