داخلی
»سخن هفته
لیزنا؛ حسن اشرفی ریزی، عضو هیأت علمی، گروه کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی، مرکز تحقیقات فن آوری اطلاعات در امور سلامت، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان: اثر پروانه ای (The Butterfly effect) یکی از مفاهیم و نظریه هایی است که در کانون توجه دانشمندان قرار گرفته است. این نظریه عبارت است از ”برداشتن اولین گام برای نیل به اتفاقات بزرگ “. در واقع همه انسان ها کارهایی در زندگی روزمره و حرفه ای انجام داده اند که گاهی آن کار در ابتدا چندان محسوس نبوده است، اما توانسته است منجر به تغییراتی بنیادین در یک فرد، جامعه و حتی در سطح جهانی شود. لذا این نظریه می تواند موید این موضوع باشد که تصمیمات (هر چند به ظاهر کوچک) یک فرد، مدیر، سیاستمدار را نباید دست کم گرفت؛ چرا که هر موضوع به ظاهر پیش پا افتاده ای گاهی می تواند به تغییرات بنیادین منجر شود (برآبادی چهارطاقی، 1399).
نظریه اثر پروانه ای توسط ادوارد لورنز (Edward Lorenz) معرفی شد و ابتدا در حوزه هواشناسی به کار گرفته شد؛ اما به مرور زمان کاربرد آن در حوزه های دیگر نیز گسترش یافت. در واقع مفهوم اثر پروانه ای در ابتدا این گونه تفسیر شد که به هم خوردن بال های پروانه ممکن است به تغییرات کوچکی در فشار جو منتهی شود که در ترکیب با دیگر عناصر می تواند منجر به ایجاد، از هم پاشیدن یا تغییر جهت یک طوفان شوند. در واقع لورنز اشاره می کند بال زدن یک پروانه در برزیل می تواند در تگزاس آمریکا طوفان ایجاد کند (امریک ساینتیست، 2021). با این اوصاف، اثر پروانه ای می خواهد نشان دهد که خیلی وقت ها ما تصمیم هایی می‌گیریم که اصلا به اثرات آنها توجه نمی‌کنیم. اما همین تصمیمات کوچک، زندگی خود و حتی دیگران را ممکن است تغییر (مثبت یا منفی) دهند. بنابراین هر تصمیم چه مثبت و چه منفی می تواند آینده ما و دیگران را تحت تاثیر قرار دهد. البته در دین مبین اسلام آیات، روایات و خطابه های بیشماری وجود دارد که انسان را به اثرات اعمالش جلب توجه کرده و حتی کوچک ترین گناهان را بزرگ می شمارد.
حال با توجه به اینکه آمارهای رسمی و غیر رسمی در جامعه ما حکایت از سطح نسبتا پایین مطالعه و کتابخوانی دارد، در این نوشتار قصد داریم بر اساس این مفهوم، توجه همگان را به اثرات تصمیم ها و رفتارهای هر چند کوچک در زندگی فردی و حرفه ای جلب نماییم. مخاطبان آنچه در ادامه آورده می شود، الزاما دست اندرکاران فقط فرهنگی مانند کتابداران، معلمان، فعالان فرهنگی، استادان و... نیست، بلکه عموم مردم که دغدغه فرهنگی دارند نیز می تواند باشد. تاریخ گویای این مطلب است که بسیاری از نهادهای فرهنگی و تاثیر گذار توسط همین مردم عادی جامعه با کمترین امکانات شکل گرفته اند. بنابراین هر فرد می تواند بالقوه یک فرد فرهنگی و موثر در جامعه باشد؛ به شرطی که در این مسیر گام های جدی و استوار بردارد.
اصولا گسترش مطالعه و کتابخوانی تحت تاثیر شرایط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، بافت و حتی ویژگی های فردی می باشد. به نظر می رسد هر چند مجموعه این متغیرها برای ارتقاء سطح مطالعه و کتابخوانی لازم هستند؛ اما گاهی وجود یکی از این متغیرها مانند ویژگی های شخصیتی (جدیت، صبر، علاقه به فرهنگ و دانایی و...) نیز می تواند روزنه ای برای کارهای بزرگ و موثر باشد (اثر پروانه ای). موید این مطلب سرگذشت بسیاری از خیرین، دانشمندان، کارآفرینان و نیز افراد موفق است که روزانه از طریق رسانه ها احوال و سرگذشت آنها را می شنویم که با کمترین بودجه ممکن توانسته اند کارهای بزرگ انجام دهند و منشاء خیر و سازندگی برای دیگران شوند. این جمله را بارها از افراد موفق شنیده ایم که آنچه من را در این امر مهم یاری کرد؛ الزاما بودجه و امکانات نبود، بلکه اعتقاد، باور، جدیت، خستگی ناپذیری بود که با مدد از آنها این کار مهم انجام شد و از آنجایی که منفعت (خیر) عمومی در آن وجود داشت تمام ذرات عالم نیز دست به دست هم داد تا آن امر مهم محقق شود (قانون راز یا جذب). به نظر می رسد علیرغم اینکه هم در نوشتارهای علمی و هم دینی و اعتقادی به اثر پروانه ای اشاره شده است، اما همگان کمتر به آن توجه داریم؛ به ویژه اینکه گسترش مطالعه و کتابخوانی به دلیل ماهیت آن که زیربنایی و زمان بر است کمتر مورد عنایت قرار می گیرد. اما این موضوع نباید ما را از انجام کارهای فرهنگی دلسرد نماید. هر فرد در جامعه می تواند به گسترش مطالعه و کتابخوانی به عنوان یک عامل موثر در توسعه جامعه کمک نماید؛ چرا که ماهیت انسان میل به دانایی دارد و همین نشان از این دارد که همه انسان ها بالقوه فرهنگی هستند فقط باید زمینه باروری و رشد آن را فراهم کرد تا همگان فعال فرهنگی شوند (البته در حد خودشان). بنابراین کوچک ترین کار فرهنگی می تواند مهم و زمینه ساز و گسترش دهنده مطالعه و کتابخوانی در جامعه شود. در ذیل برخی از این اقدامات که به نظر تکراری، اما بسیار مهم و دارای اثر پروانه ای هستند فقط ذکر می شوند:
اصولا مفاهیم، مدل ها، الگوها و به ویژه نظریه ها در هر حوزه ای ارائه می شوند تا آن مفهوم قابل درک برای همگان شود و توضیح آن پدیده آسان تر صورت گیرد. براساس همین نظریه ها می توان سیاست گذاری و برنامه ریزی کرد و به رونق آن مفهوم در جامعه کمک کرد. نظریه اثر پروانه ای یکی از آن نظریه ها است که قادر است در مسائل فرهنگی از جمله کتابخوانی استفاده شود. عموم مردم به ویژه افراد تحصیلکرده باید به این نکته توجه کنند که در حد توان و امکانات خود می توانند در تغییر وضعیت موجود کتابخوانی (نه چندان مناسب) در جامعه به سمت بهبود و رونق آن نقش اساسی ایجاد کنند. از نمونه های موفق اثر پروانه ای می توان به «کتابخانه فاطمه ها» که به همت 3 دختر خانم 10 ساله کرمانی بنام های فاطمه میرشکاری، فاطمه شجاعی و فاطمه جعفری در روستای دهکهان کهنوج احداث شده است، اشاره کرد. امروزه این کتابخانه (کوچک ترین کتابخانه ایران) به عنوان نماد تلاش و همت دختران ایرانی برای تغییر وضعیت موجود کتابخوانی در سطح جهان مطرح است و به عنوان سمبل حرکت های فرهنگی حتی با کمترین امکانات می توان برشمرد. به نظر می رسد تلاش های این 3 نوجوان برای احداث این کتابخانه و نیز موارد مشابه در جامعه باید تبلیغ شود تا نگرش کلی جامعه که انجام هر فعالیت را منوط به وجود بودجه کافی می دانند تغییر کند. مواردی نیز که در این نوشتار به عنوان نمونه ذکر شد نیز می توانند اثر پروانه ای در جامعه داشته باشند. در واقع هر یک از این مقوله ها می تواند حلقه های یک زنجیر محکم و ناگسستنی را شکل دهند. در ضمن باید گفت چیزی بالاتر از یک فرهنگ غنی نمی تواند آینده خوب را برای یک جامعه رقم بزند و این با تکیه بر مطالعه و کتابخوانی شکل می گیرد. امیدوارم به زودی شاهد تکثیر تفکر فاطمه ها (این نوجوانان نوع دوست) در جامعه باشیم که آنها با روح بزرگ، سنگ بنای کارهای بزرگ با کمترین امکانات در ایران هستند؛ البته مدیران فرهنگی نیز باید این تفکر را الگوی کارهای فرهنگی خود قرار دهند (با کمترین امکانات بیشترین اثر گذاری را داشته باشند).
اشرفی ریزی؛ حسن. « ارتقاءفرهنگ مطالعه در جامعه بر اساس نظریه اثر پروانه‌ای». سخن هفته لیزنا، شماره 551، 25مرداد ۱۴۰۰.
------------------------------
منابع:
مطلب خوبی بود ولی برخی تغییراتی که بیان فرمودید خیلی پروانه ای نیستند! بعبارتی تغییر کوچک نیستند! ایجاد کتابخانه های روستایی، ایجاد کتابخانه های سیار و برخی دیگر عواملی که شما برشمردید کارهای بزرگی هستند که در کشور ما نیازمند بودجه فراوان و نیز هماهنگی دستگاه های مختلف هستند ... ضمن اینکه برخی از اینها الان هم موجود هستند ولی تاثیر مورد انتظار شما را نداشته اند ...
ممنون بابت مقاله مفیدتان.
افراد یک جامعه در صورتی که ارزش وقت و زمان را درک کنند و برای هدر نرفتن زمان برنامه داشته باشند و همت و تلاششان را صرف دنبال نمودن مطالب مثبت در فضای حقیقی و یا مجازی نمایند در این حالت فرهنگ مطالعه و خواندن جزء جدایی ناپذیر از پیشرفت آن جامعه خواهد بود.
همت بلند دار که نزد خدا و خلق
باشد به قدر همت تو اعتبار تو