داخلی
»سخن هفته
لیزنا؛ حسن اشرفی ریزی، عضو هیأت علمی گروه کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی، مرکز تحقیقات فن آوری اطلاعات در امور سلامت، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان؛ زهرا کاظم پور عضو هیأت علمی گروه علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشکده رسانه، دانشگاه پیام نور تهران: نقطه شروع فعالیت های علمی، وجود شکاف دانشی در ذهن پدیدآور (پژوهشگر یا نویسنده) می باشد. بنابراین تا خلا دانشی ایجاد نشود، فعالیت مهم پدیدآوری امکان پذیر نیست. اما این نقطه شروع بوده و نیاز است طی فرایندی، پدیدآور به نقطه شکوفایی برسد تا آن اثر اثربخش و رضایت بخش برای نویسنده و مخاطبان آن باشد. آنچه باعث می شود یک پژوهشگر/ نویسنده به مرحله خودشکوفایی برسد تحت تاثیر عوامل مختلف درونی و بیرونی است که خود نیاز به به بررسی مجزا دارد. در این نوشتار قصد داریم از زمان به وجود آمدن یک شکاف دانشی در ذهن پدیدآور تا مرحله خودشکوفایی، مراحل آن را بیان و تشریح نماییم. این فرایند چرخشی و پویا بوده و لذا با رسیدن پدیدآور به خودشکوفایی، پدیدآور ممکن است تحت تاثیر شکاف دانشی جدید دوباره مراحل پدید آوری را سپری نماید و دوباره اثر جدید از وی منتشر شود.
«شکاف دانشی، ادعای علمی دال بر ناکافی بودن دانش در موضوع و بافت مشخص تعریف می شود. زمانی پر کردن این دانش اهمیت و ارزشمند است که پدیدآور بتواند دلایل متقن بیاورد که در نتیجه این شکاف دانشی، مساله یا مشکلی به وجود آمده که سبب شده جامعه ضرری و زیانی را متحمل شود و یا مردم از سودی محروم شوند. طرح چنین ادعای علمی درباره وجود شکاف دانش، زمانی میسر است که پدیدآور، آثار علمی دیگران را به لحاظ روش شناسی، موضوعی و بافتی به دقت نقد و تحلیل کند» (نظری، 1398). بنابراین پدیدآور در مرحله اول با شکاف دانشی مواجه می شود که با ارزیابی آن چگونگی پاسخ دهی نیز مشخص می شود.
پدیدآور پس از اینکه دچار خلا دانشی یا شکاف دانشی شد، تلاش می کند تا پاسخ اولیه برای آن خلاء اطلاعاتی داشته باشد. برای حصول به این مهم، وی از منابع اطلاعاتی در دسترس مانند دانش، تجربه و مهارت خود و نیز دانش، مهارت و تجربه دیگران (گفتگو و بررسی اجمالی آثار علمی دیگر پژوهشگران) استفاده می کند. در این مرحله پدیدآور به این جمع بندی می رسدکه آیا کفایت علمی لازم برای پرداختن به موضوع به شکل جدی وجود دارد یا نه؟ آیا انجام این پژوهش/نوشتن کتاب و... به لحاظ اجرایی قابلیت انجام دارد یا نه؟. در واقع این مرحله، مواجهه اطلاعاتی پدیدآور با اطلاعات کسب شده اولیه نام دارد.
بعد از اینکه پدیدآور دریافت که موضوع انتخاب شده از جنبه های موضوعی و اجرایی قابلیت و کفایت لازم برای پرداختن به آن دارد، پدیدآور به صورت جدی و فعالانه به جستجوی اطلاعات می پردازد. البته در این مرحله پدیدآور از منابع کتابخانه ای، پایگاه های اطلاعاتی، انجام مصاحبه و مشاهده، مشورت با سایر پدیدآورندگان و سایر منابع اطلاعاتی که ممکن است به فهم و دانش بیشتر وی کمک نماید، استفاده می کند. در این مرحله بهتر است در شناسایی منابع اطلاعاتی مورد نیاز از راهنمایی و مشاوره کتابداران و اطلاع رسانان نیز بهره گرفته شود؛ چرا که آنها قابلیت و توانایی لازم برای یافتن اطلاعات معتبر مورد نیاز دارند. در ضمن آنها می توانند از اضافه بار اطلاعاتی پدیدآورندگان در مسیر پدیدآوری بکاهند.
پدیدآور در راستای افزایش کیفیت اثر و نیز افزایش دقت علمی، لازم است از بین منابع اطلاعاتی شناسایی شده، بهترین و مرتبط ترین منابع را شناسایی نماید. در این فرایند، پدیدآورندگان جدای از تجربه خود و همکاران، می توانند از همکاری کتابداران و اطلاع رسانان به دلیل مجهز بودن به تفکر انتقادی و تسلط کافی به شیوه های ارزیابی منابع اطلاعاتی استفاده کنند.
بعد از شناسایی منابع معتبر و مرتبط، پدیدآور بنابر نیاز از این منابع اطلاعاتی در پرداخت مطلب اثر خویش استفاده می کند. در واقع هر یک از این منابع اطلاعاتی در راستای اهداف پیش بینی شده پدیدآور به کار گرفته می شوند. در این مرحله پدیدآور منابع اطلاعاتی استفاده شده را حفظ و بایگانی می کند تا در صورت لزوم دورباره این اثر یا آثار مشابه را مورد استفاده قرار دهد. در این مرحله پدیدآور تلاش می کند اصول نوشتار را در نوشتن اثر (وحدت و پیوستگی در نوشته) مد نظر قرار دهد تا اضافه و خلاصه شدن مطلب جدید در نوشته، منجر به پیوند درست و پرمعنا شود و معنای و مفهوم مورد نظر به دست آید. عدم توجه به این نکته می تواند منجر به پرنویسی و یا سکته در متن و گم شدن هدف در متن، پاراگراف ها و جملات متن شود.
بعد از اینکه متن به اندازه کافی توسط نویسنده پرداخت مناسب شد و جنبه های نگارشی، محتوایی و فنی اثر به حد مطلوب پدیدآور رسید، پدیدآور نسبت به اثر تولید شده احساس رضایت می کند در واقع پدیدآور از کم و کیف کار خود و پرداخت مناسب که بر روی اطلاعات گردآوری شده انجام داده است، احساس رضایت درونی می کند. البته کمک گرفتن از افراد متخصص دیگر نیز در مطالعه متن و نیز ویرایش متن به افزایش احساس رضایت پدیدآور از اثر علمی بسیار کمک می کند.
اکنون زمان آن رسیده که پدیدآور اثر خلق شده را در قالب ویژه (سخنرانی، مقاله، کتاب، ارائه در کارگاه آموزشی یا کلاس درس و...) ارائه دهد. این مرحله از این جهت اهمیت دارد که هر ایده و اندیشه ای تا زمانی که به صورت کانال رسمی در اختیار دیگران قرار نگیرد، دوام و پایداری لازم را نخواهد داشت و مشمول قانون حق مولف نخواهد شد. در عین حال، پدیدآور به واسطه انتشار اثر خود، ضمن اطلاع رسانی در خصوص اثر، زمینه نقد و تحلیل سایر نویسندگان از اثر خود را فراهم می آورد. در واقع بازخوردهایی که پدیدآور با اقدام به انتشار فراهم می نماید، می تواند زمینه ساز اصلاح و بازنگری اثر را فراهم نماید.
وفادار بودن به پدیدآوری به عنوان یک ارزش اجتماعی شناخته می شود. در واقع به مجموعه فعالیت هایی که پدیدآور را به تلاش مضاعف برای پدیدآوری، هماهنگ شدن با اطلاعات جدید و به کارگیری آنها و فعالیت پدیدآوری با کمترین هزینه و بیشترین اثربخشی ترغیب می کند، وفاداری به پدیدآوری نامیده می شود. پدیدآوری که وفادار به فعالیت مهم پدیدآوری به عنوان یک ارزش اجتماعی و یک ارزش افزوده برای فرد و جامعه علمی باشد، انگیزه و خلاقیت کافی، انباشت تجربه، تسلط بیشتر بر کار نویسندگی و نیز ارتباط موثر با دیگران ایجاد می کنند و پدیدآوری را به عنوان یک امر حرفه ای و مهم تلقی می کند. در عین حال پدیدآور سعی می کند نقاط قوت و ضعف خود را به خوبی بشاسد و در جهت رفع ضعف ها و تقویت نقاط قوت تلاش نماید.
اگر پدیدآور از امر پدیدآوری احساس رضایت نماید و این فعالیت را تعمیق، تثبیت، باور و ارزش بداند، لذا به مرحله نهادینه سازی مفاهیم اثر می پردازد. پدیدآور با توجه به میزان اشراف بر موضوع، این توانایی را خواهد داشت که به ثبیت مفاهیم، مدل ها و نظریه های مطرح شده در اثر خود بپردازد. در واقع نویسنده سعی می کند مفاهیم اثر را در بخش ها و فرایندهای مختلف رشته تخصصی مورد استفاده قرار دهد یا دیگران را ترغیب به استفاده نماید. در عین حال، در این مرحله، موضوع اثر در قالب منابع و محتوای سرفصل های درسی رشته، کتاب های درسی، کتاب ها مرجع و.... دیده می شود. در واقع در نهادینه سازی اثر، هم مفاهیم، هم اثر و حتی پدیدآور مورد توجه دیگران قرار می گیرد.
در این مرحله پدیدآور به صورت حرفه ای فعالیت می کند. در واقع پدیدآور با کسب دانش، تجربه و مهارت جدید در حین نوشتن اثر جدید، احساس درونی مثبت و نسبتا پایدار در وی ایجاد می شود. به این حالت خودشکوفایی گفته می شود. به عبارت دیگر، در خودشکوفایی پدیدآور احساس مفید بودن و سودمندی می کند و نه تنها از مواهب این حرکت و دستاورد خود بهره مند می شود، بلکه سایر ذی نفعان نیز این اثر را مورد توجه قرار می دهند (تایید، نقد و تحلیل). در خودشکوفایی، پدیدآور از اینکه توانسته است ایده خود را پرورانده و به نتیجه مطلوب رسانده است احساس مثبت داشته و این به افزایش سطح اعتماد به نفس پدیدآور کمک می کند. در مرحله خودشکوفایی فرد به دلیل دستاوردهای عینی حاصل از تلاش، موضوع را از جنبه ها و رویکردهای مختلف مورد بررسی قرار می دهد و این خود زمینه پژوهش و مطالعه بیشتر را درآن حوزه فراهم می نماید. بنابراین خودشکوفایی منجر به افزایش انگیزه فعالیت های علمی، لذت و همچنین مولد فعالیت های علمی جدید خواهد بود. همان طور که در مقدمه بیان شد، این فرایند، چرخشی و پویا بوده و لذا با رسیدن پدیدآور به خودشکوفایی، پدیدآور ممکن است تحت تاثیر شکاف دانشی جدید، دوباره مراحل پدید آوری را سپری کرده و ممکن است دوباره اثر جدید از وی منتشر شود.
نتیجه گیری
تولید آثار علمی (پژوهش و تالیف) جزء ضروری فعالیت های علمی نهادهای علمی از جمله دانشگاه ها محسوب می شود. برای تحقق این مهم، مقدمات و شرایطی باید فراهم شود؛ بخشی از این فرایند به ویژگی های فردی پدیدآور (پژوهشگر یا نویسنده) و بخشی به شرایط بیرونی بر می گردد. پدیدآوری آثار علمی، فرایندی پویا بوده و پدیدآور پس از شناسایی خلاء دانشی طبق شرایط خاص، مراحل تدوین آثار علمی را پیگیری می نماید و ار ارزش افزوده های این فرایند، رسیدن به مرحله خودشکوفایی است. در این نوشتار به چرخه زیست پدیدآوری آثار علمی اشاره کردیم. این چرخه زیست، به دلیل حالت پویایی حالت دورانی داشته و پدیدآور پس از خودشکوفایی، زمینه های جدید علمی را دنبال می کند. این چرخه زیست، حاصل تجربه نویسندگان این متن بوده و خالی از اشکال نیست و لذا نویسنده از نقدهای پژوهشگران در راستای اصلاح استقبال می نمایند.
اشرفی ریزی، حسن؛ کاظم پور، زهرا .« چرخه زیست پدیدآوری آثار علمی (چیستی وچگونگی)». سخن هفته لیزنا، شماره 556، 29شهریور ۱۴۰۰.
---------------------
منبع:
نظری، مریم (1398). پژوهش مولد و ماندگار. تهران: مریم نظری.
۱. از توهین به افراد، قومیت‌ها و نژاد‌ها خودداری کرده و از تمسخر دیگران بپرهیزید و از اتهام‌زنی به دیگران خودداری نمائید.
۲.از آنجا که پیام‌ها با نام شما منتشر خواهد شد، بهتر است با ارسال نام واقعی و ایمیل خود لیزنا را در شکل دهی بهتر بحث یاری نمایید.
۳. از به کار بردن نام افراد (حقیقی یا حقوقی)، سازمان‌ها، نهادهای عمومی و خصوصی خودداری فرمائید.
۴. از ارسال پیام های تکراری که دیگر مخاطبان آن را ارسال کرده اند خودداری نمائید.
۵. حتی الامکان از ارسال مطالب با زبانی غیر از فارسی خودداری نمائید.