چرا و چگونه باسواد دیجیتال شویم؟ سرنخ‌هایی برای علاقمندان

لیزنا؛ مریم صراف‌زاده[1]، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران:

- اصلاحاتی را که در مقاله دانشجویم انجام داده‌ام با ترک‌چنجز[2] در برنامه ورد مشخص کرده‌ام. ایمیل می‌زند که این خط‌های قرمز را چطور از توی مقاله بردارد؟

-دانشجویی با ایمیل صاحب کافی‌نت عضو گنج ایرانداک شده‌ است و دیگر نمی‌تواند به سامانه وارد شود.

-آبان ۹۸ است و اینترنت خارجی قطع شده است. دانشجوی مجازی‌ام را در کنفرانسی می‌بینم. می‌گوید نمی‌تواند وارد سامانه آموزش مجازی شود. بعد می‌فهمم همیشه سامانه را در گوگل سرچ می‌کرده و از آن طریق لینکش را پیدا می‌کرده و حالا که گوگل در دسترس نیست نمی‌داند چگونه وارد شود.

 -دانشجویی محتوای ایمیل را در قسمت موضوع برایم نوشته است. دیگری، بجای پاسخ دادن روی ایمیل، ایمیل جدیدی می‌فرستد و سابقه مکاتبات قبلی را ندارم که بدانم موضوع، چه بوده است.

 -در شبکه اجتماعی لینکدین که یک شبکه علمی و حرفه‌ای است و افراد باید با هویت واقعی خود ظاهر شوند، با نام کوچک/مستعار، بدون عکس و بدون هیچ مشخصات تحصیلی و شغلی وارد می‌شوند.

 -رزومه‌ای بدستم می‌رسد از یک جویای کار. می‌بینم همه مشخصات هویتی خود از جمله شماره ملی و آدرس کامل منزل و نام پدر و ...را در رزومه نوشته است.

این‌ها فقط بخشی از نشانه‌ها و آسیب‌های بی‌سوادی دیجیتال است. وقتی بلد نیستیم از فناوری بطور صحیح استفاده کنیم بیش از اینکه از آن منتفع شویم متضرر می‌شویم؛ اسیر کلاهبرداری‌های اینترنتی می‌شویم؛ براحتی طعمه هکرها می‌شویم و ... بی‌سوادی دیجیتال مانع بازیابی و دسترسی به اطلاعات صحیح و مرتبط می‌شود حتی وقتی که این اطلاعات و فناوری های لازم در دسترس هستند.

برای حضور موفق در دنیای دیجیتال که بخش لاینفک زندگی در دنیای امروز شده است و استفاده از ظرفیت‌ها و امکانات آن در کار و تحصیل و زندگی روزمره به مجموعه مهارت های جدیدی نیاز است که با عبارات مختلفی نظیر سواد رایانه‌ای، سواد دیجیتال، سواد اطلاعاتی، سواد رسانه‌ای و …بیان شده‌اند. این انواع سوادها همپوشانی‌هایی با یکدیگر دارند، اما به طور کلی می‌توان گفت سواد دیجیتال مهارت‌های موردنیاز برای زندگی در دنیای دیجیتال و استفاده از ابزارهای فناورانه است. مثل همه انواع سواد، هدف سواد دیجیتال، توانمند ساختن افرادست.

پل گیلستر  (Paul Gilster) برای نخستین بار در کتابش با نام سواد دیجیتال که در سال ۱۹۹۵منتشر شد این اصطلاح را به کار برد و آن را سواد لازم برای عصر دیجیتال تعریف کرد.

چندین تعریف از سواد دیجیتال وجود دارد. بنا به تعریف انجمن کتابخانه‌های آمریکا «سواد دیجیتال توانایی استفاده از فن آوری های اطلاعاتی و ارتباطی برای یافتن، ارزیابی، ایجاد و برقراری ارتباط با اطلاعات است که به مهارت های شناختی و فنی نیاز دارد».

افراد در سطوح مختلف تحصیلی و شغلی و سنی به سطح متفاوتی از مهارت‌های  سواد دیجیتال نیاز دارند.

برای یک کارمند حفظ امنیت فایل‌ها و اطلاعات محل کار ممکن است ضرورت باشد. در حالی که شاید برای یک فرد دانشگاهی تولید محتوا در اولویت باشد. البته باید توجه داشت که سواد دیجیتال مفهومی ایستا نیست. همان طور که فناوری اطلاعات و ارتباطات تغییر می‌کند، سواد دیجیتال هم به تبع آن پویا و متغیر است.

سواد دیجیتال پیش‌نیازی برای یادگیری مادام‌العمرست. در دنیای پرشتاب امروز، آموخته‌ها به‌سرعت منسوخ می‌شوند.

اگر در گذشته فارغ‌التحصیلی پایان راه بود، امروز آغاز راه است. برای موفق بودن باید دائم خود را در معرض یادگیری موضوعات جدید قرار دهیم. برای تغییر شغل، برای پیشرفت حرفه‌ای، برای به‌روز بودن، ناگزیر از آموختن هستیم. افراد باسواد دیجیتال روش‌های یادگیری و به‌روز ماندن را می‌دانند. از آنجا که امروزه بسیاری از مشاغل نیاز به مهارت‌های پایه رایانه‌ای و اینترنت دارند، افرادی که باسواد دیجیتال هستند شانس بیشتری برای شغل‌یابی و کارآفرینی دارند.

مهارت‌های سواد دیجیتال، طیف وسیعی از مهارت‌های فناوری و شناختی است که برخی از آن‌ها در ذیل آورده شده‌اند:

• بانکداری اینترنتی/خرید اینترنتی
• استفاده صحیح از ایمیل
• مدیریت هویت دیجیتال
• همدلی دیجیتال/تشویق دیگران به اشتراک گذاشتن کاری که به آنها افتخار می کنند/حمایت از دیگران با ارائه بازخورد مفید
• ارزیابی اعتبار وب‌سایت‌ها
• استفاده از هشتگ #
• مدیریت عکس و فیلم
• کاربری رایانه و گوشی‌های هوشمند
• رعایت کپی‌رایت در تولید محتوا
• رزومه‌نویسی
• مدیریت ردپای دیجیتال و شهرت آنلاین
• استفاده از ابزارهایی مانند گوگل مپ
• تولید محتوای متنی، تصویری صوتی و ویدئویی
• مشارکت در بحث‌ها
• استفاده از ابزارهای فناورانه برای یادگیری
• تسلط به نرم افزاهای آفیس
• حفاظت از حریم شخصی و امنیت در فضای مجازی
• مدیریت اطلاعات شخصی و فایل‌ها
• مهارت‌های ارتباطی در فضای آنلاین
• نتیکت/آداب دیجیتال (برقراری ارتباط با رعایت احترام)/ احترام گذاشتن به حریم خصوصی دیگران
• حفظ سلامت جسمی و روحی در استفاده دیجیتال
• استفاده متعادل از اینترنت و مدیریت زمان

بی‌سوادی دیجیتال یکی از عوامل نابرابری دیجیتال یا شکاف دیجیتال است. شکاف دیجیتال، فاصله‌ای است که بین افراد از نظر میزان دسترسی به فناوری‌ها و نیز ظرفیت آنها در بهره‌برداری مناسب از فناوری‌ها ایجاد می‌شود. بنابراین نابرابری دیجیتال فقط این نیست که گوشی هوشمند و یا لپ‌تاپ نداشته باشیم بلکه این‌که بلد نباشیم از آن‌ها به‌طور صحیح استفاده کنیم هم شکاف دیجیتال ایجاد می‌کند.

عدم مهارت در استفاده بهینه از اطلاعات و فناوری‌های موجود سبب شده است که اینترنت در حد یک سرگرمی برای عامه مردم ایران باشد. مقایسه هایی که بین نحوه استفاده مردم دنیا از اینترنت می شود گواه این ادعاست. یک باسواد دیجیتال فقط مصرف کننده اطلاعات نیست بلکه تولید کننده اطلاعات نیز هست. این در حالی است که عموم مردم فقط مصرف‌کننده و بازنشرکننده اطلاعات هستند.

کرونا سبب افزایش نابرابری دیجیتال شده است چرا که پیش از آن دسترسی به فناوری یک ضرورت نبود.  کرونا با آنلاین کردن فعالیت‌های آموزشی و اقتصادی اهمیت سواد دیجیتال را بیشتر کرد. بسیاری از افراد کارشان را از دست دادند و برای پیدا کردن دوباره کار باید مهارت‌های دیجیتالی داشته باشند. آموزش آنلاین، کودکان را زودهنگام وارد فضای مجازی کرد. در حالی که والدین هنوز نمی‌دانند چطور از امنیت کودکان خود در این فضا حفاظت کنند. معلمان و استادان بیگانه با فناوری قادر به استفاده از ظرفیت فناوری‌ها برای آموزش باکیفیت نیستند. این در حالی است که هیچ اهتمامی برای ارتقای سواد دیجیتال مدرسان و یادگیرندگان در سطح آموزش و پرورش و دانشگاه‌ها دیده نمی‌شود.

در کشورهای پیشرفته دنیا عزمی ملی برای آموزش سواد دیجیتال جریان دارد و در این حرکت جدی، نه‌تنها مراکز آموزشی رسمی مثل مدارس[3] و دانشگاه‌ها که کتابخانه‌های عمومی نیز در خدمت آموزش سواد دیجیتال قرار گرفته‌اند.

دانش آموزان، دانشجویان و شاغلان بخشی از مهارت‌های فناوری اطلاعات را در محل کار و تحصیل خود می آموزند و دسترسی به افرادی دارند که در صورت بروز مشکلات رایانه‌ای از آنها کمک بگیرند باشند. اما سالمندان، افرادی که از فناوری اطلاعات در شغلشان استفاده نمی کنند، بی کارند، خود اشتغالند و یا بازنشسته شده ‌اند نیاز بیشتری به فراگیری مهارت های فناوری اطلاعات دارند و کتابخانه‌های عمومی می‌توانند یاریگر این افراد باشند.

آموزش سواد دیجیتال به کاربران کتابخانه‌های عمومی به شکل‌های مختلفی از جمله دوره‌های آنلاین، کلاس‌های حضوری و آموزش فرد-به-فرد وجود دارد. مشاوره‌های رفع مشکلات فناوری بصورت تلفنی/تماس‌های ویدئویی بخصوص در دوران کرونا و تعطیلی کتابخانه‌ها رواج داشته و دارد. از دیگر فعالیت‌های خوب کتابخانه‌ها می‌توان به اشتراک پلتفرم‌های آموزشی از جمله لینکدین لرنینگ[4] اشاره کرد که همه اعضای کتابخانه با اطلاعات کارت عضویت خود می‌توانند به رایگان از آن‌ها استفاده کنند.

مشاهده نگارنده از آموزش سواد دیجیتال به سالمندان در یک کتابخانه عمومی در استرالیا:

"دور یه میز مستطیلی چند پیرزن و پیرمرد نشستن.  برخی تبلت و برخی گوشی های هوشمند دستشونه. کتابدار داره بهشون آموزش مبده که چطور از این وسیله‌ها استفاده کنن و میگه خودشون سوالاتشونو بپرسن. یکی میگه نوه اش براش ایمیل درست کرده. نام کاربری و پسوردش رو از دفترچه یادداشتش نشون میده. اما نمیدونه چطوری باید ایمیل بده یا جواب ایمیلای دریافتی رو بده. وقتی یادش میده و می بینه چقدر آسون بوده کلی ذوق میکنه. میگه از ترس اینکه مبادا ایملش خراب بشه دست به هیچ دکمه دیگه ای نمیزده! یه پیرزن بانمک دیگه که باید دست کم هشتاد سالی داشته باشه میگه توی آیپد من کلی بازی هست اما بلد نیستم چطور بازی کنم"

اما در کتابخانه‌های عمومی ایران بنظر می‌رسد اهتمامی برای آموزش سواد دیجیتال وجود ندارد. نتیجه پژوهش خانم فریبا میرزایی گواه این مدعاست. البته خوشبختانه اخیرا برخی کتابخانه‌های عمومی ایران فعالیت‌هایی را در جهت ارتقای سواد دیجیتال در اینستاگرام ارائه کرده‌اند. از جمله شبکه مجازی کتابداران در اینستاگرام[5] که تعدادی از پست‌های خود را به آموزش ترفندهای ورد اختصاص داده است. تلاش‌های افرادی مانند محمدرضا شعبانعلی[6] در آموزش سواد دیجیتال نیز ستودنی است. اما این‌ تلاش‌های پراکنده کافی نیست و آموزش سواد دیجیتال یک عزم ملی را می‌طلبد.

نگارنده صفحه‌ای در وبلاگ خود برای علاقمندان به سواد دیجیتال و آموزش آن ایجاد کرده است که می‌تواند برای علاقمندان به یادگیری و ترویج سواد دیجیتال نقطه شروع باشد. در این صفحه لینک‌های مربوط به منابع آموزشی و ارزیابی سواد دیجیتال از سایت‌های داخلی و خارجی آورده شده‌اند. شما هم اگر منبعی برای آموزش سواد دیجیتال می‌شناسید معرفی کنید تا علاقمندان را به‌کار آید. امید که شاهد ترویج سواد دیجیتال به زبان ساده برای همه فارسی‌زبانان باشیم.

صراف زاده، مریم. «چرا و چگونه باسواد دیجیتال شویم؟ سرنخ‌هایی برای علاقمندان». سخن هفته لیزنا، شماره 557، 5مهر 1400.

 ---------------------------------------------------

[1] این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید

[2] Track changes

[3] برای مثال آموزش سواد دیجیتال در مدارس استرالیا را در لینک زیر ببینید:

https://www.digitalcitizenship.nsw.edu.au

[4] Linkedin Learning

[5] libnetwork

[6] https://motamem.org/سواد-دیجیتال-نقشه-راه-تسلط-بر-مهارتهای/