داخلی
»سخن هفته
لیزنا؛ حسن اشرفی ریزی، عضو هیأت علمی، گروه کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی، مرکز تحقیقات فن آوری اطلاعات در امور سلامت، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان: اصولا جوامعی پیشرفته هستند که دیگرخواهی بر منافع فردی ارجحیت دارد. در عین حال افراد به گونه ای پرورش می یابند که در برابر پدیده ها و اتفاقات جامعه احساس وظیفه و مسئولیت می کنند. اگر یک جامعه را به لحاظ نیروی انسانی تقسیم بندی کنیم، باید آن را شامل نخبگان، عموم مردم و مدیران بدانیم. اهمیت نخبگان از این جهت در پیشرفت جامعه بالاتر از دو گروه است که دانش، تجریه و مهارت روزآمد را در اختیار دارند. در عین حال راه های کسب دانش و ارتقاء آن را به شیوه علمی می دانند. بنابراین در یک جامعه پیشرفته، نخبگان تغذیه کننده عموم مردم و مدیران به لحاظ دانش مهارت و کسب تجربه هستند.
در هر جامعه‌ای اعضای هیئت علمی (اساتید) به عنوان یکی از گروه های نخبگان جامعه باید جایگاه و ارزش خود را داشته باشند تا بتوانند فراتر از وظایف آموزشی، پژوهشی و مدیریتی به مسئوليت اجتماعی خود نیز به نحو شایسته عمل نمایند. عمل به مسئوليت های اجتماعی باعث افزایش اعتماد به نفس در فرد، کاهش مشکلات جامعه، افزایش کیفیت زندگی عموم مردم و نیز کمک به تصمیم گیری های دقیق مدیران در سطوح محتلف می شود. اما در عمل اساتید گاهی به مسئوليت اجتماعی خود به دلیل مشکلات اقتصادی، موانع اداری، قوانین و آئین نامه های ناصواب آموزشی مانند تعداد واحد موظف تدریس و... توجه کافی نمی کنند. بنابراین از انجام مسئولیت های اجتماعی خود ابا می کنند؛ در صورتی که تعهد و انجام به این نوع فعالیت ها برای رشد جامعه بسیار مهم و ضروری می باشد. در این نوشتار قصد نداریم به موانع عدم توجه اساتید به مسئولیت اجتماعی بپردازیم، بلکه خواهان پرداختن به مسیر و چرخه مسئوليت اجتماعی اساتید دانشگاه با رویکرد علمی هستیم.
اگر بخواهیم چرخه مسئوليت اجتماعی اساتید دانشگاه را ترسیم نمائیم، آن را به صورت ذیل می توان بیان کرد (نمودار 1). البته آوردن مثال و مصداق (در اینجا از حرفه کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی) بهتر تبیین کننده این مفهوم خواهد بود:
1.مسأله یابی (کشف خلأ دانشی)
اولین گام در انجام هر فعالیت علمی یا حرکت اجتماعی، شناخت مسأله یا کشف خلأ دانشی است. یک استاد دانشگاه موفق، باید ذهن مسأله یاب داشته باشد. این مسأله یابی از طریق تجربیات کاری خود، مباحثه با همکاران و دانشجویان، گفتگو، مشاوره با همکاران در عرصه های واقعی، شرکت در کنفرانس های علمی، مشاهده از نزدیک عرصه ها، دریافت سفارش از صنعت (بیمارستان، آوزش و پرورش، کتابخانه و ...) یا اتفاقات و پدیده های صورت گرفته در جامعه حاصل می شود. البته باید گفت در مسئوليت های اجتماعی، عضو هیئت علمی پا به عرصه هایی می گذارد که معمولا مسیر دشوار و ناهموار دارد، اما نتیجه آن منفعت همگانی را در جامعه رقم می زند. بنابراین تأسیس بیمارستان، آزمایشگاه، مرکز تحقیقاتی، مؤسسه خیریه تخصصی، کتابخانه و دانشگاه و ... در یک منطقه کم برخوردار می تواند مصداق هایی از مسائلی باشد که هر عضو هیئت علمی می تواند قدم در راه تاسیس آن بگذارد. در این نوشتار قصد داریم با یک مثال هدفمند موضوع را به صورت بهتری برای خوانندگان روشن نمائیم.
فرض کنید دانشجوی کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی در کلاس درس اظهار می دارد که در روستای محل سکونت خود، مردم در خصوص دانش سلامت آگاهی کافی ندارند. برای صحبت‌های خود نیز دلایل و مصداق هایی را بیان می کند؛ مثلا تعداد زیادی از مردم دچار پوسیدگی دندان هستند، مسائل بهداشتی کمتر در بین کودکان رعایت می شود، اعتیاد کم و بیش بین جوانان و حتی کودکان رواج دارد و نهاد بهداشتی مستقر نیز با امکانات مالی و انسانی کم، کمتر می تواند به امور بهداشتی رسیدگی نماید. در اینجا شکاف دانشی که همانا نقص در دانش سلامت و بهداشتی عموم مردم است شناسایی می شود.
۲.تفکر
مرحله دوم از این چرخه، تفکر پیرامون مسأله یا شکاف دانشی است. برای این کار لازم است عضو هیئت علمی به داشته های خود و دیگران مراجعه نماید. در این مرحله مهم و ضروری بودن پرداختن به مسأله برای ایشان مشخص می شود. برای شناخت بیشتر، عضو هیئت علمی در کلاس درس سؤالات متعدد از بیان کننده مسأله می پرسد و در عین حال سایر دانشجویان را ترغیب می نماید که اطلاعات اولیه از آن روستا، وضعیت بهداشتی، تعداد ساکنین به تفکیک، تعداد مراکز آموزشی و بهداشتی و اقدامات آنها، شیوه های اطلاع رسانی و آگاهی رسانی مسائل بهداشتی در روستا و ... از منابع اطلاعاتی مختلف به دست آورند. همچنین سعی می کند با دست اندرکاران آموزشی و بهداشتی روستا ارتباط برقرار نماید وضمن بیان اهمیت موضوع، اطلاعات تکمیلی لازم را از آنها به دست آورد. درعین حال یادآوری می شود که گروه تشکیل شده تمایل به برطرف کردن این مساله در روستا در حد توان و امکانات خواهند داشت. در این مرحله مهم یا ضروری بودن پرداختن به مساله شکل جدی تری به خود می گیرد.
۳. کسب شواهد کافی
در فعالیت علمی صرف کسب اطلاعات از همکاران، عرصه واقعی و نیز تجربیات خود دلیلی محکم برای فعالیت‌های علمی نخواهد بود؛ چراکه ممکن است زوایای پنهانی مسأله داشته باشد که از دید همکاران، مسؤلان و حتی پژوهشگر مغفول مانده باشد. بنابراین عضو هیئت علمی با همراهی سایر همکاران باید بررسی عمیق تری در متون علمی داشته و نتایج کار آنها را عمیق تر بررسی کنند. بنابراین استفاده از منابع علمی در کتابخانه ها و پایگاه های اطلاعاتی می تواند این زوایای پنهان را تا حد زیادی پوشش دهد. بنابراین در پایان این مرحله عضو هیئت علمی تسلط نسبی بر بافت (در این مورد روستا) مسأله مبتلا به، تجربه سایر روستاها یا کشورها در حل این مسأله و آخرین دستاوردهای علمی در این خصوص خواهد داشت. پایان این مرحله عضو هیئت مسأله را قابل توجیه می داند.
4.تدبیر (چگونگی انجام کار)
در این مرحله عضو هیئت علمی به راه حل های ممکن برای حل مسأله فکر می کند. حل مسأله باید در چارچوب روش مند و علمی صورت گیرد. انتخاب روش حل مسأله تحت تأثیر نوع مسأله، بافت و امکانات و تسهیلات و ... خواهد بود. برای مثال جلب همکاری داوطلبانه متخصصان سلامت در حوزه های دندانپزشکی، زنان و زایمان، کودکان، روان پزشک و ...، توزیع بروشور مرتبط با مشکلات مذکور در بین عموم مردم، هدیه کتاب‌های بهداشتی به عموم مردم، فعال کردن مرکز بهداشتی روستا و ... از جمله راه حل های پیشنهادی برای افزایش دانش سلامت خواهد بود. البته در این مرحله رایزنی با متولیان روستا جهت هماهنگی برنامه (مکان، زمان و ...) نیز به پیشبرد اهداف و برنامه بسیار کمک خواهد کرد.
5.اقدام
حال با توجه به منابع در اختیار لازم است طبق برنامه مشخص شده در مرحله قبل، این پروژه یا فعالیت مرحله به مرحله به اجرا درآید. در این مرحله، عمل کردن طبق برنامه مشخص شده و نیز واکنش مناسب به تغییرات احتمالی در راستای اجرایی شدن پروژه بسیار مهم و سرنوشت ساز خواهد بود. در واقع «اقدام»، میوه این درخت خواهد بود که لازم است صحیح و سالم به بار بنشیند. در این مرحله برنامه ها باید با جدیت و دقت انجام گیرد. هماهنگی با مسؤلان مرتبط برای افتتاح و حمایت از پروژه، انجام فعالیت (خدمات طبق برنامه ریزی های ارائه شده، اطلاع رسانی مجدد به عموم مردم (مخاطبان برنامه) و ... از جمله اقدامات مهم جهت اجرای پروژه به صورت مؤثر می باشد.
6.یافتن شواهد علمی تکمیلی
در بخش های قبل عضو هیئت علمی بعد از تبیین مسأله و نیز چگونگی انجام بهتر حل مسأله، شواهد کافی را به دست آورده و بر اساس آنها اقدام به اجرای برنامه پیش بینی شده کرده است. اما بعد از اجرا لازم است که بررسی های بیشتری در خصوص پروژه صورت گیرد. باید نمونه یا مصداق هایی از این نوع خدمات را در سایر مکان ها شناسایی و از تجربیات آنها جهت افزایش کیفیت و کمیت خدمات استفاده کند. بنابراین روزآمدسازی محتوا، فرآیندها و نیروی انسانی براساس تجربیات دیگران بسیار ارزشمند است. مثلا اگر در بافت مشابه اقدام یا فعالیت خاصی برای افزایش دانش سلامت داشته اند باید بررسی کرد که آن تجربه جدید قابل پیاده سازی در بافت مدنظر را دارد یا نه؟
7.دریافت بازخورد
دریافت بازخورد از استفاده کنندگان از خدمات، از اقدامات مؤثر برای ادامه فعالیت خواهد بود. در واقع واکنش استفاده کنندگان (در اینجا اهالی روستا) نسبت به خدمات دریافتی و اثرات آنها چگونه است؟ آیا آن را مفید دانسته اند؟ چقدر احساس رضایت از این خدمات دارند؟ نقاط ضعف کار را در چه مواردی می دانند؟ درعین حال واکنش متولیان روستا به این خدمات چگونه است؟ آیا از نظر آنها بهينه سازی فرآیند ضرورت دارد؟ پیشنهادهای آنها چیست؟ به طور کلی دریافت بازخورد از ذینفعان ارزش آفرین و مهم است؛ به ویژه آنکه در این مباحثات و تبادلات علمی احتمال به وجود آمدن و کشف مسأله جدید نیز گاهی حاصل می شود. بنابراین مسأله جدید خود دستمایه کارها و فعالیت های اجتماعی جدید را برای عضو هیئت علمی رقم می زند. مثلا این مسأله به وجود می آید که راه اندازی یک کتابخانه عمومی با تمرکز بر سلامت خانواده می تواند بسیاری از دغدغه های مرتبط با دانش سلامت عموم مردم را در روستای مذکور تحقق بخشد. بنابراین این ایده یا پيشنهاد مانند قبل لازم است در چرخه قرار گیرد و پیرامون آنها گفتگو شود و در صورت تأييد ضرورت آنها و مهیا بودن امکانات و تسهیلات، اجرایی شود.
نتیجه گیری
در زندگی اجتماعی عمل به مسئوليت های فردی و اجتماعی بسیار مهم است و همگان باید این رفتارهای پسندیده را سرلوحه برنامه های خود قرار دهند. مسئوليت اجتماعی بر اساس علاقه مندی، تعهد و میزان حساسیت نسبت به مسائل مبتلا به جامعه شکل می گیرد و لازمه و تسریع کننده رشد و توسعه حامعه است. اما از اعضای هیئت علمی به دلیل برخورداری از دانش، مهارت و تجربه کافی انتظار می‌رود که بیشتر در این عرصه فعالیت کنند؛ چرا که آنها تغذیه کننده عموم مردم و مدیران سطوح مختلف در زمینه دانش، مهارت و تجربه هستند. اما برای عمل به مسئوليت های اجتماعی باید شرایط و تمهیداتی فراهم شود تا انگیزه و علاقه کافی برای اعضای هیئت علمی در انجام این کارهای خطیر فراتر از وظایف محول شده (آموزشی، پزوهشی و اجرایی) به وجود آورد.
در این نوشتار سعی شد به بیان چرخه مسئوليت اجتماعی اساتید دانشگاه به همراه مثال پرداخته شود. هدف این است که اعضای هیئت علمی به ویژه نسل جوان آن مسیر مذكور را دقیق تر فرا گرفته و آن را برای خود درونی و نیز برای دانشجویان خود تبیین نمایند. در جامعه ای که سیاست گذاری های مناسب برای حل مشکلات جامعه وجود ندارد، نخبگانی از جمله اعضای هیئت علمی باید بیشتر به مسئوليت اجتماعی خود عمل نمایند؛ چرا که انباشت مشکلات در جامعه، چیزی جز خسارت عمومی به دنبال نخواهد داشت.
اشرفی ریزی، حسن. «چرخه مسئوليت اجتماعی اساتید با محوریت اساتید کتابداری و اطلاع رسانی». سخن هفته لیزنا، شماره 579، 9 اسفند۱۴۰۰.
۱. از توهین به افراد، قومیت‌ها و نژاد‌ها خودداری کرده و از تمسخر دیگران بپرهیزید و از اتهام‌زنی به دیگران خودداری نمائید.
۲.از آنجا که پیام‌ها با نام شما منتشر خواهد شد، بهتر است با ارسال نام واقعی و ایمیل خود لیزنا را در شکل دهی بهتر بحث یاری نمایید.
۳. از به کار بردن نام افراد (حقیقی یا حقوقی)، سازمان‌ها، نهادهای عمومی و خصوصی خودداری فرمائید.
۴. از ارسال پیام های تکراری که دیگر مخاطبان آن را ارسال کرده اند خودداری نمائید.
۵. حتی الامکان از ارسال مطالب با زبانی غیر از فارسی خودداری نمائید.