پژوهش و نشر را از هنر قالیبافی یاد بگیریم!

لیزنا؛ رحمت الله فتاحی، معلم علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشگاه فردوسی مشهد: به عنوان یک معلم که بیش از بیست سال است دست اندرکار راهنمایی، مشاوره و یا داوری پایان نامه های ارشد و همچنین رساله های دکترا، و مقاله های برگرفته از آنها هستم، همچنان می بینم که بسیاری از دانشجویان در انجام کیفی پژوهش خود و نشر مقاله دچار مشکل هستند. چنین مشکلاتی را می توان در ارزیابی داوران از کار آنها و یا داوری مقاله های برگرفته از پایان نامه ها به فراوانی مشاهده کرد. بیشتر دانشجویان با چارچوبها و معیارهای کیفی پژوهش و نشر آشنا نیستند. برخی از آنها نیز هیچ تجربه خوبی در این زمینه ندارند و انجام پایان نامه و گرفتن نامه پذیرش مقاله را امری دشوار می بینند. آنها این آگاهی را ندارند و یا اهمیتی نمی دهند که راهنماها و معیارهای گوناگونی وجود دارد که می تواند در این زمینه کمک کند. شوربختانه، باید افزود که برخی استادان راهنما و مشاور هم به طور جدی و ژرف، خود را درگیر کار دانشجو نمی کنند و عهده دار کنترل کیفی پایان نامه و مقاله های برگرفته از آن نمی شوند. نتیجه آنکه، بخش قابل توجهی از بروندادهای علمی و پژوهشی از کیفیت و ارزشمندی برخوردار نیست. این یک واقعیت تلخ است. در عین حال و همانگونه که اشاره شد، باید توجه کرد که راهنماهای خوبی در این زمینه وجود دارد که می توان از آنها بهره برد. باید هنر پژوهش و نشر را بدرستی یاد گرفت. مورد زیر، نمونه ای نامتعارف، اما جالب در این زمینه است.

ما ایرانیها یک هنر ارزنده داریم که قرنها پیشینه برجسته ای دارد، در سطح جهانی مطرح است و ما می توانیم از آن در پژوهش و نشر ایده بگیریم: هنر قالیبافی! هنرمندان قالیباف به خوبی می دانند که چگونه کار کنند تا محصولی فاخر، کیفی و نفیس ارائه دهند. آنها برای این کار از نقشه هایی بهره می برند که چگونگی انجام مرحله به مرحله را دربر دارد. افزون بر نقشه که نمایی از محصول نهایی را باز می نمایاند، آنها ابزارها و امکانات دیگری را نیز مورد استفاده قرار می دهند. ابتدا یک دارِ چوبی به پا می کنند که طول و عرض مشخصی برابر با ابعاد محصولی که قرار است تولید شود دارد. سپس تارها یعنی نخ های ضخیم عمودی را در این دار می بندند. جنس این نخ ها و فاصله آنها از هم و استحکام آنها مساله بسیار مهمی برای انجام کیفی کار است. اگر فاصله نخ ها نسبت به هم نامتوازن و کم و زیاد باشد مسلما نمی توان نقشه قالی را بدرستی روی آنها پیاده کرد. همچنین، اگر تارها از استحکام کافی برخوردار نباشد نه تنها محصول نهایی از استحکام برخوردار نخواهد بود بلکه نمای روی قالی نیز بی قواره در خواهد آمد.

هنرمندان قالیباف نخ های پود را که به رنگهای گوناگون و مطابق با نقشه تهیه کرده اند بتدریج از قسمت پایین و در سطح افقی شروع به گره زدن می کنند و پیش می روند. آنها باید دقیقا برپایه طرح و نقشه پیش بروند در غیر اینصورت نقش نهایی و آنچه مدنظر است شکل نخواهد گرفت. جنس و رنگ این نخ های پود هم باید از کیفیت و اصالت برخوردار باشد وگرنه قالی بافته شده پس از مدت کوتاهی زیبایی و کیفیت خود را از دست خواهد داد و اعتبار قالیباف و فروشنده زیرسئوال خواهد رفت. پس از تکمیل یک رج (ردیف) از گره زدن در عرض دار، قالیباف یک نخ محکم را روی پودهای گره زده و لابلای تارهای عمودی می کشد و با یک وسیله ساده به سمت پائین فشار می دهد تا پودها استحکام یابد. کار به همین ترتیب پیش می رود. در مراحل پیشرفت کار، استاد قالیباف کار شاگرد خود را به لحاظ درستی، کیفیت و زیبایی کنترل می کند. بافتن قالی و پیشرفت کار به همین ترتیب و با انسجام زیاد (گره زدن پودها در کنار پودهای کناری و بدون فاصله) ادامه می یابد تا کل نقشه روی تارها پیاده سازی شود. در این مرحله اما کار تمام نمی شود. معمولا درازای پودهای گره زده شده به یک اندازه بریده نشده و کل سطح قالی ناهموار است. در این وضعیت، نقش و طرح نهایی نیز به خوبی و با زیبایی نمایان نیست. هنرمندان قالیباف با قیچی یا ابزار دیگری سطح قالی را به شکل یکدست و در اندازه مشخص (مثلا یک سانتی متر) کوتاه و پرداخت می کنند تا در نهایت، طرح پایانی با شفافیت و زیبایی نمایان شود و قالی برای نمایش و فروش، یعنی بهره برداری از سوی خریداران آماده شود.  

فرایند و کیفیت انجام پژوهش (برای نمونه پایان نامه) هم مانند هنر قالیبافی است. پژوهشگر باید طرح و نقشه دقیقی، همچون نقشه قالی، برای آغازِ انجام کار ترسیم کند و کار را بر مبنای آن پیش ببرد. او باید تصویر نسبتا مشخصی از محصول نهایی در ذهن خود داشته باشد و مکتوب کند. داشتن یک چارچوب مشخص و مستحکم (مانند دار قالی) از ضروریات اولیه است. این چارجوب (Framework) مشخص می کند که پژوهشگر باید کار پژوهش را در محدوده موضوعی مشخصی به پیش ببرد. برخی اوقات نیز، طراحی یک مدل مفهومی که ساختار پژوهش و نشر را همراه با عناصر یا مؤلفه های اصلی و رابطه آنها با هم را برای فهم بیشتر نشان می دهد از الزامات است. مزیت این کار آنست که می تواند به پژوهشگر کمک کند تا از هرگونه حواشی و مطالب غیرضروری پرهیز کند.

درست مانند هنر قالیبافی، پژوهشگر باید تارهای کار خود یعنی ساختار فصلها و بخشهای فرعی را نیز در این دار (چارچوب) مشخص سازد. این چارچوب باید از استحکام زیادی برخوردار باشد تا بتواند وزن قالی یعنی محتوای لازم پایان نامه را در خود جای دهد. مطالب و محتوای هر فصل و بخشهای فرعی پایان نامه، یعنی جمله ها و واژه ها، همچون نخ های پود عمل می کنند. پژوهشگر، درست مانند یک قالیباف هنرمند، باید از روی طرح و نقشه تدوین شده بتدریج مطالب را نگارش کرده و به ساختار پایان نامه گره بزند. این کار باید با دقت زیاد و کیفیت بالا انجام گیرد تا متن از انسجام کافی برخوردار شود. انتخاب هر واژه (مانند پودها) و تدوین هر جمله باید با هدف و با معنا باشد و جمله ها باید به گونه ای در کنار یکدیگر ارائه شوند که معنای مد نظر را برسانند. پس از نگارش هر پاراگراف، مانند نخ افقی که در عرضِ دارِ قالی و برای استحکام پودها می کشد، او باید مطمئن شود که جمله ها و پاراگرافها از قوت کافی برخوردار است.

همچون هنرمندان قالیباف، پژوهشگر نیز باید بپذیرد که فرایند انجام کار نیاز به زمان کافی دارد و نمی تواند با عجله و بدون دقت کار را تمام کند. او نمی تواند کار را پس و پیش انجام دهد. پس باید از روی نقشه پیش برود. پژوهشگر مانند یک هنرمند قالیباف باید هرازچندگاهی از پشت دار قالی پایین آمده و از فاصله نسبتا دور به کار خود نگاه و دقت کند تا مطمئن شود کارِ پایان نامه طبق نقشه و بدرستی پیش رفته است. در این کار، استاد راهنما و مشاور نیز به او کمک خواهند کرد درست مانند استاد قالیباف که کار شاگردان خود را کنترل می کند.

در نهایت، وقتی کار تمام شد پژوهشگر باید متن را پرداخت کند. حشویات و مطالب غیرضروری را از متن پایان نامه بزداید تا آنچه باقی می ماند و توسط دیگران (استادان راهنما، مشاور و داور) مورد ارزیابی قرار می گیرد از کیفیت بایسته برخوردار شود. محصول پایانی و مقاله های برگرفته از آن باید همچون قالی از زیبایی، هماهنگی طرح و نقش، استحکام، کیفیت، و آراستگی برخوردار باشد تا مورد اقبال نیازمندان، یعنی جامعه علمی، قرار گیرد.

ویژگیهای برجسته و بی نظیر هنر ملی خود را از یاد نبریم؛ می‌تواند در عرصه های دیگر نیز سودمند باشد.

فتاحی، رحمت الله. «پژوهش و نشر را از هنر قالیبافی یاد بگیریم! ». سخن هفته لیزنا، شماره 486، 15 اردیبهشت 1399