چارچوب قیمت گذاری برای تقویت برابری جهانی در انتشارات علمی

لیزنا، سید ابراهیم عمرانی، سردبیر: ارتباطات علمی امروزه توسط موانع مالی محدود شده است.  نه اینکه "به نوعی" محدود شده باشد، ‌محدود شده است. موانعی که بین محققان و دانش علمی جهان فاصله ایجاد کرده و دارد روز به روز این فاصله را بیشتر می‌کند. همان اتفاقی که در اقتصاد کشورها مشاهده می‌کنیم و قطبی شدن‌ها و شکاف طبقاتی را در انتشار بروندادهای علمی نیز به عینه می‌بینیم. این شکاف بین محققانی که مؤسساتشان توانایی پرداخت هزینه اشتراک را دارند و پژوهشگرانی که مؤسسات آنها قادر به پرداخت آن نیستند، روز به روز بیشتر می‌شود و در نتیجه بروندادهای علمی محققان کشورهایی که امکان چاپ مقاله‌شان را به علت هزینه بالا ندارند، از دسترس دور می‌ماند و یا در مجله‌هایی منتشر می‌شود،‌که در حد انتظارِ محققی که زحمت کشیده و انتظار دارد که بیشتر دیده ‌شود، نیست. در نتیجه استناد هم نمی‌گیرد یا کمترمی‌گیرد.

دسترسی آزاد و راهها و روشهای آن، از اولین بیانیه‌ها در بوداپست مجارستان در 2002 تا تشکیل ائتلاف S در 2017 و بیانیه‌های دفتر علمی ریاست جمهوری امریکا 2011 و 2023 و نیز نهادهای رسمی بریتانیا، فراز و نشیب بسیار پیموده است. انواع دسترسی آزاد سبز و خاکستری و برنز و نقره‌ای و فیروزه‌ای و طلایی را تجربه کرده اند و انواع انتشار مجله نیز به دنبال‌ آن آمده است از مجلات با پرداخت حق اشتراک یا ساده تر بگوئیم مجلات پولی، تا هیبرید (دوگانة پولی- دسترسسی آزاد) و مجلات با توافقنامه‌های تحول آفرین[1] که بارها در یادداشتهای خود در لیزنا، به معرفی و شیوه کار هریک پرداخته‌ایم.

از سال 2014 که اعتراضات اساتید امریکایی علیه بزرگترین ناشر بین المللی مطرح شد، فشار بر ناشران اندکی بیشتر شد، ‌لیکن قدرت سرمایه بسیار بیشتر از آن است که یک صنعت پول ساز را تحت تاثیر قرار دهد و با اینهمه جریانهای دسترسسی آزاد نیز بیکار ننشستند و به تلاش خود ادامه دادند تا راه میانه‌را پیدا کنند. پلن S آقای اسمیت کمیسر وقت علوم اتحادیه اروپا و به دنبال آن ائتلاف S به میدان آمدند و به دنبال آن OA2020 [2]پیشنهادهای تازه روی میز گذاشتند که فکر می کنم همه اینها را در زمان خود گزارش کرده‌ایم.

OA2020 در همه بیانیه‌های خود از شروع بکار تا کنون، نابرابری در پرداختهای حق اشتراک و همینطور هزینه پردازش مقاله  APC[3] را هدف قرار داده است:

"جامعه دسترسی آزاد 2020 (OA2020)  متعهد است که اطمینان حاصل کند که نویسندگان برای انتشار نتایج تحقیقات خود با موانع مالی مواجه نمی شوند زیرا مجلات به مدل های کسب و کار OA می روند و دسترسی آزاد به پیش فرض در انتشارات علمی تبدیل می شود. ما بر این باوریم که ارتباطات تحقیقاتی بخشی جدایی ناپذیر از فرآیند علمی است و محققان در همه جا باید توسط مؤسسات تحقیقاتی و سرمایه‌گذاران این فرصت و ابزاری برای انتشار آزادانه مقالات خود در مکان مورد نظر خود تحت شرایط عادلانه و برابر فراهم کنند. این مطابق با توصیه مهم یونسکو در مورد علم باز Open Science  است که در چهل و یکمین جلسه کنفرانس عمومی یونسکو در نوامبر 2021 به تصویب رسید و از ارتباطات علمی پیروی از"اصول دسترسی آزاد، شفاف و عادلانه" را خواستار شد".

و با اینهمه هنوز کشورهای کم درآمد مشکل دارند. نه قدرت خرید پایگاهها را دارند و نه محققان و دانشگاههایشان توانایی مالی این را دارند که هزینه پردازش مقاله از 2000 دلار در مجلات ارزانتر تا 12000 دلار در مجلات گرانتر را بپردازند.

و حالا خبر اندکی امیدوار کننده، البته به شرطی که لابی ناشران دوباره بر این روند تاثیری نگذارد و آن را منفعل و بی‌اثر نسازد. ائتلاف اس در بیانیه اخیر خود در 31 جولای 2024 یعنی 12 روز پیش از قمیت گذاری بر حسب درآمد کشورها بر پایه آمارهای بانک جهانی  خبر داد که کورسوی امیدی برای استادان کشورهای کم درآمد است.

پرانتز باز: خوب به یاد دارم زمانی که فروش منابع چاپی به سه گروه تقسیم شده بود و البته هنوز هم به گونه‌ای ادامه دارد. گروه اول آفریقای سیاه (نه شمال آفریقا و نه جنوب آفریقا، بلکه قلب آفریقا) کشورهای فقیر محسوب می‌شدند. جنوب آسیا، ‌و اروپای شرقی و نیمی از کشورهای آمریکای جنوبی کم درآمد بودند و امریکای شمالی و اروپای غربی و خاورمیانه نفتی و کره و ژاپن و استرالیا و نیوزلند پردرآمد و یکسان محسوب می‌شدند. اینک ترسم این است که در معیارهای جدید بانک جهانی باز هم ایران را صاحب مکانیزم فروش نفت بشناسند، و به این توجه نکنند که این فروش به جیب ملت ایران نمی‌رود و باز هم ما را در جرگه کشورهای پردرآمد فرض کنند و قیمتهای ما را بالا اعلام کنند. اگر درآمد سرانه را اعمال کنند که دوباره بدبخت می شویم، ‌چون درآمد پنت‌هاوس نشینهای الهیه و زعفرانیه و نیاوران را با درآمد زباله گردها را با هم جمع می‌کنند و تقسیم بر دو می‌کنند و باز محققان ما بیچاره می‌شوند و باید چوب پنت‌هاوس نشینها را بخورند. پرانتز بسته.

بله می‌گفتم، ائتلاف اس در بیانیه ای با عنوان: "چارچوب قیمت گذاری برای تقویت برابری جهانی در انتشارات علمی"[4] این وعده را داده که با توافق‌هایی که با ناشران و توزیع کنندگان و یونسکو و خلاصه همه  دست اندرکاران انجام شده، به زودی و بر پایه جداول بانک جهانی قیمت گذاری صورت خواهد گرفت:

چارچوب قیمت گذاری برای تقویت برابری جهانی در انتشارات علمی

2024/07/31

 ائتلاف اس coAlition S  با خوشحالی چارچوب قیمت گذاری جدیدی را که برای تقویت ارزش سهام جهانی در انتشارات علمی طراحی شده است، اعلام می کند. این چارچوب که توسط Information Power[5]  ، ‌نهاد پشتیبان دسترسی آزاد در بریتانیا، در چارچوب ائتلاف اس و پس از "مشورت با سرمایه‌گذاران، کتابخانه ها و کنسرسیوم‌های تامین منابع کتابخانه‌ای و جوامع ناشران"[6] تدوین شده،  برای فعال کردن بحث، ترویج شفافیت بیشتر و الهام بخشیدن به ناشران و سایر ارائه‌دهندگان خدمات برای اجرای قیمت‌گذاری عادلانه‌تر در اقتصادهای مختلف معرفی شده است. و برای پشتیبانی از این، چارچوب اصول راهنما، داده ها، اطلاعات و ابزار را در اختیار کاربران قرار می دهد. این رویکرد قابل انعطاف است و به ناشران امکان می دهد تغییرات را به تدریج و مطابق با شرایط خاص خود اعمال کنند. می‌توان آن را برای مدل‌های قیمت‌گذاری مختلف، از جمله هزینه‌های پردازش مقاله (APC)، اشتراک‌ها، و توافق‌های تحول‌آفرین اعمال کرد.

قیمت گذاری متمایز که موجب تقویت برابری  جهانی می شود عبارتند از:

به عنوان بخشی از تعهد گسترده تر به برابری، پوشش وسیع، تنوع و دربرگیرنده بودن.

به طور ایده‌آل هماهنگ  با یک رویکرد منسجم که در مشاوره معنادار، باز و شفاف با جامعه پژوهشی تدوین شده؛

نسبت به بافت هر کشور، از جمله درآمد و قدرت خرید آن کشور قیمت گذاری انجام شود؛

به طور کامل روشن، قابل درک و شفاف برای همه؛

به طور شفاف بر اساس مجموعه داده های مستقل و باز که به طور منظم به روز می شوند و همه می توانند به آنها دسترسی داشته باشند، تأیید شوند و بتوانند از داده‌‌ها به دفعات استفاده کنند؛

بر اساس ریسک مشترک مشتریان و ناشران باید میزان ریسک های ارزی را به اشتراک بگذارند.

ویژگی های کلیدی چارچوب عبارتند از:

داده‌های شفاف و باز: با استفاده از داده‌های "برنامه مقایسه بین‌المللی" بانک جهانی^[7] که درآمد و توانایی پرداخت هر کشور را منعکس می‌کند.

دسته بندی: گروه بندی کشورها به سطوح مختلف برای مدیریت ساده‌تر.

ابزار مبتنی بر اکسل (Excel-Based Tool): به ناشران اجازه می دهد با استفاده از داده های شفاف یکسان، گروه بندی و قیمت های متفاوت خود را برررسی و تنظیم کنند.

ارزهای محلی: صدور فاکتور به ارزهای محلی در صورت امکان.

پیوست های جامع: راهنمایی دقیق در مورد منابع داده، دانلود مجموعه داده های بانک جهانی، و تغییرات در شاخص‌های کشورها از سال 2017 تا 2021.

یوهان روریک، مدیر اجرایی ائتلاف coAlition S، اظهار می‌کند.

 "به عنوان حامیان پروژه، ما این چارچوب را به عنوان یک کاتالیزور برای بحث و شیوه های در حال تحول در انتشارات با دسترسی آزادِ عادلانه تر می بینیم. تا زمانی که APC ها بخشی از چشم انداز هستند، ما قویاً احساس می‌کنیم که باید از داده های باز و شفاف برای محاسبه قیمت های عادلانه تر که قدرت خرید محلی را منعکس می‌کند استفاده شود. در حالی که هیچ مجموعه داده یا رویکرد واحدی نمی‌تواند همه ذینفعان را راضی کند، این تجزیه و تحلیل کامل پایه محکمی برای بحث ‌های جهانی فراهم می‌کند. ما از همه ذینفعان دعوت می‌کنیم تا با این چارچوب همکاری کنند تا به سمت یک سیستم ارتباط علمی عادلانه تر برویم.

تدوین این چارچوب توسط یک گروه راهبریِ معین شده انجام شده که دیدگاه‌های متنوعی را از سراسر اکوسیستم انتشارات علمی گرد هم آورده‌اند.  کالین کمپبل، هماهنگ کننده OA2020 و یکی از اعضای گروه راهبری، تأکید کرد: «بررسی عدالت و فراگیری در انتشارات علمی مستلزم مشارکت مستقیم جوامع محلی است. این چارچوب به عنوان ابزاری برای بررسی اینکه چگونه قیمت‌گذاری متفاوت منطقه‌ای باید انجام شود، نقطه شروع ارزشمندی در مذاکرات دسترسی آزاد این کشورها با ناشران و تلاش‌های مشترک برای رفع موانع مالی و ایجاد یک فضای عادلانه‌تر و فراگیرتر را در اختیار دانشگاه‌ها، مؤسسات تحقیقاتی، کتابخانه‌ها و کنسرسیوم‌ها قرار می‌دهد[8]”

پیشینه و زمینه

انتقال نشر دانشگاهی از مدل حق اشتراکی (پولی) به دسترسی آزاد، پرداخت‌های موجود برای خدمات نشر را از خوانندگان به تولیدکنندگان دانش تغییر داده است. اگرچه این انتقال، انتشارات را برای خوانندگان در سطح جهانی در دسترس قرار می‌دهد، بسیاری از نویسندگان و مؤسسات در سراسر جهان با موانع مالی برای انتشار در مجلاتی که انتخاب می‌کنند با قیمت‌هایی که می‌توانند بپردازند، مواجه شده‌اند. این ابتکار نتیجه کارگاه‌هایی است که در سال‌های 2022 و 2023 با OA2020 و سایرین برای بحث در مورد برابری جهانی در دسترسی آزاد برگزار شد. در طول بحث‌ها، شرکت‌کنندگان اذعان داشتند که مدل هزینه پردازش مقاله که به نویسنده اعلام می‌شود، یک مدل مالی مشکل‌ساز است، اما از آنجایی که امروزه آنها واقعیت وضعیت بسیاری از محققان را نشان می‌دهند، لازم است راه‌هایی برای متمایز کردن قیمت‌گذاری OA، با هدف فراگیر بودن، بر اساس معیارهای شفاف و عینی پیدا شود.

چارچوب قیمت‌گذاری برای تقویت برابری جهانی با درخواست" انجمن انتشارات علمی با  دسترسی آزاد"  [9]OASPA برای افزایش برابری در رویکردهای مالی برای دسترسی آزاد همسو است و از ابتکار OA2020[10] حمایت می‌کند. عادلانه برای محققان در همه جا»[11].

خوب، این هم از خلاصه چارچوب. در پایان باید به عرض برسانم من همیشه تلاش می‌کنم آدم امیدواری باشم،‌ هر چند که اتفاقات ممالک محروسه،‌ هر دم تلاش دارد،‌آدم امیدواری در این کشور نماند و اگر امیدوار است مهاجرت کند و برود، ولی من هنوز امیدوارم. ما که با این اختلاسهای غول‌آساکه ثروت مردم فقیرشده ما را به بیرون انتقال می‌دهند نتوانسته‌ایم کاری بکنیم، لیکن امیدواریم دیگران کالاهایشان را برای ما ارزانتر کنند. بنابراین چون فقط کشور ما فقیر نیست، ‌و کشورهای دیگری هم هستند، که قدرت خرید و اشتراک منابع و قدرت پرداخت APC برای چاپ مقاله هایشان را ندارند، ‌امیدواری زیادی دارم این حرکت برای سایر فقرا هم که شده، به سرانجام خواهد رسید تا مشکل اننتشار مقاله در مجلات معتبر برای استادان واقعی ما حل شود یا دست کم کمتر شود،‌ مقاله سازان البته که برایشان فرق نمی‌کند. همین قدر که چاپ شود کافی است، ‌ارتقاء را عشق است. در همه این سالها هم دیده‌ایم رزومه های عریض و طویل ولی کم عمق و بدون محتوا، که نیازی به این حرفها ندارند و در مجلات دوستان چپ و راست اراجیف صدتا یک غازشان را منتشر می‌کنند و رتبه‌هایشان هم از قبل آماده است و طولی هم رشد می‌کنند.

حرکتهای اینچنینی دسترسی آزاد و علم باز، باید از سوی اساتید واقعی ایران که واقعا کم نیستند پشتیبانی و هدایت شود، چون آنها هستند که باید، و خودشان نیز تمایل دارند که کارشان دیده شود. الله اعلم بالصواب

  عمرانی، سیدابراهیم (1403). «چارچوب قیمت گذاری برای تقویت برابری جهانی در انتشارات علمی: خبرهای نسبتا امیدوارکننده دسترسی آزاد برای استادان واقعی ایران». سخن هفته لیزنا، شماره ۷۰5، 22 مرداد ماه ۱۴۰۳ 

[1] . transformative Agreements

[2] . https://oa2020.org/

[3] Article Processing Charge

[4] . چارجوب قیمت گذاری... : https://www.coalition-s.org/pricing-framework-to-foster-global-equity-in-scholarly-publishing/

گزارش کامل چارچوب قیمت‌گذاری برای تقویت برابری جهانی در انتشارات علمی برای دانلود در نشانی زیز در دسترس است  https://zenodo.org/uploads/12784905 ر،

[5] > https://www.informationpower.co.uk/

[6] > https://www.coalition-s.org/fair-global-pricing-consultation/

[7] . International Comparison Program (ICP). https://www.worldbank.org/en/programs/icp

 [8] > https://www.coalition-s.org/pricing-framework-to-foster-global-equity-in-scholarly-publishing/

 [9] . OPEN Access Scholarly Publishing Association . https://www.oaspa.org/news/oaspa-calls-for-community-feedback-on-draft-recommendations-to-increase-equity-in-open-access/

[10] . https://oa2020.org/

[11] . چارجوب قیمت گذاری. همان