احداث کتابخانه در پارک: فرصتی برای رشد فرهنگی یا چالشی برای نظم و امنیت عمومی؟

 لیزنا، محمدرضا شکاری، عضو هیئت علمی گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز: چندی پیش، دکتر رحمت‌الله فتاحی در گروه بحث LIS مشهد، توصیه‌های ارزشمندی برای اعضای جدید هیئت امنای نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، درباره لزوم حفظ امنیت اخلاقی و روانی اعضای کتابخانه‌های عمومی مطرح کردند. در همان گروه، به مسائل مربوط به احداث برخی کتابخانه‌های عمومی در پارک‌ها نیز اشاراتی داشتم. اینک، در این نوشتار قصد دارم با تفصیل بیشتری به بررسی زوایای پیدا و پنهان این موضوع بپردازم.
در سال‌های اخیر، نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور با احداث و راه‌اندازی کتابخانه‌های متعددی در فضاهای عمومی مانند پارک‌ها، بوستان‌ها و تفرجگاه‌ها، گامی مهم در جهت ارتقای فرهنگ مطالعه و تسهیل دسترسی عمومی به منابع اطلاعاتی برداشته است. این رویکرد، با هدف گسترش خدمات فرهنگی و فراهم‌آوردن دسترسی آسان برای اقشار مختلف جامعه، تلاش می‌کند کتابخانه‌ها را به همه افراد، بدون هیچ‌گونه محدودیت، نزدیک‌تر کند. در واقع، این همان نقش اصلی کتابخانه‌های عمومی است: یعنی ارائه خدمات به همه اقشار جامعه و در همه‌ی مکان‌ها.

در این بین، شکی نیست که اهداف نهاد کتابخانه‌های عمومی در اجرای چنین پروژه‌هایی، قطعاً خیرخواهانه و معطوف به توسعه فرهنگی بوده است. کتابخانه‌های واقع در پارک‌ها می‌توانند به تسهیل دسترسی عمومی به منابع اطلاعاتی کمک کنند. پارک‌ها، به دلیل گستردگی و فضای عمومی خود و امکان دسترسی بدون محدودیت به آن، مکان‌های مناسبی برای جلب افراد مختلف، به‌ویژه کسانی که ممکن است به دلیل محدودیت‌های جغرافیایی یا اقتصادی از خدمات کتابخانه‌ای بهره‌مند نشوند، محسوب می‌شوند.

این اقدام به‌ویژه در مناطق محروم و دورافتاده، می‌تواند تأثیرات مثبتی بر ارتقای سواد عمومی و فرهنگی داشته باشد. علاوه بر این، فضای سبز و آرامش‌بخش پارک‌ها، محیطی طبیعی و مطبوع برای مطالعه فراهم می‌کند. چنین فضایی می‌تواند با افزایش آرامش ذهنی و تمرکز مراجعان، کیفیت مطالعه را بهبود بخشد. از سوی دیگر، احداث کتابخانه در پارک‌ها می‌تواند مردم را به استفاده از خدمات کتابخانه‌ای ترغیب کند. این امر به‌طور مستقیم به ترویج فرهنگ مطالعه در بین اقشار مختلف جامعه کمک می‌کند و نقش کتابخانه‌ها را در توسعه فرهنگی پررنگ‌تر می‌سازد.

اما این همه‌ی قضیه نیست! در کنار این مزایا، تهدیدها و چالش‌هایی هم پیش روی خواهد بود. با وجود تمامی فرصت‌ها، نباید از تهدیدات جدی که این نوع پروژه‌ها ممکن است به همراه داشته باشند غافل شد. تجربیات زیسته‌ی بسیاری از مسئولان و کتابداران (اگر نگویم در کل کشور، ولی به جرأت می‌توانم بگویم در استان خوزستان) نشان داده است که احداث کتابخانه‌ها در پارک‌ها می‌تواند با چالش‌های امنیتی و اخلاقی قابل توجهی برای اعضای کتابخانه همراه باشد. در ادامه به برخی از این چالش‌ها اشاره می‌شود:

یک. افزایش خطرات و تهدیدات امنیتی. یکی از چالش‌های مهم در احداث کتابخانه‌های عمومی در پارک‌ها و فضاهای باز، تهدیدات امنیتی است. پارک‌ها به دلیل ماهیت عمومی و فضای باز خود، معمولاً فاقد نظارت کافی و سیستم‌های حفاظتی مناسب هستند. این کمبود نظارت باعث می‌شود که تجهیزات و منابع کتابخانه‌ای در معرض خطراتی همچون سرقت و تخریب قرار گیرند. تجربیات نشان داده است که کتابخانه‌های مستقر در پارک‌ها اغلب با مشکلات امنیتی متعددی مواجه بوده‌اند. سرقت اموالِ تجهیزات کتابخانه‌ای و حتی وارد شدن آسیب به ساختمان یا محیط کتابخانه، از جمله تهدیداتی است که به دلیل نبود سیستم‌های امنیتی کافی یا نگهبانی دائمی، کتابخانه‌ها را به خطر می‌اندازد. علاوه بر این، فضای بازِ پارک‌ها، به‌ویژه در شب‌ها یا ساعات کم‌تردد، به نقاط آسیب‌پذیری برای فعالیت‌های غیرقانونی مانند سرقت یا خرابکاری و تکدی‌گری تبدیل می‌شود. در بسیاری از موارد، تضمینی وجود ندارد که همه پارک‌ها به نگهبان یا سیستم‌های نظارت تصویری مجهز باشند. این کمبود امکانات امنیتی نه تنها دارایی‌های کتابخانه را تهدید می‌کند، بلکه می‌تواند حس امنیت کاربران، به‌ویژه کودکان و نوجوانان، را نیز کاهش دهد. این مسائل نه‌تنها هزینه‌های نگهداری از کتابخانه‌ها را افزایش می‌دهد، بلکه اعتماد عمومی به امنیت این فضاهای فرهنگی را نیز تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.

دو. تجمع افراد ناآشنا و سوءاستفاده‌گران. یکی از چالش‌های جدی احداث کتابخانه در پارک‌ها، تجمع افراد ناآشنا و سوءاستفاده‌گران در این فضاها است. پارک‌ها به‌دلیل دسترسی آسان و عمومی‌بودن، گاهی به پناهگاهی برای افرادی تبدیل می‌شوند که به فعالیت‌های غیرقانونی یا ضد اجتماعی مشغول هستند. این افراد می‌توانند به راحتی وارد کتابخانه‌ها شوند و از فضای آن برای اهداف ناپسند و غیرمجاز سوءاستفاده کنند.
نمونه‌های متعددی از حضور افرادی همچون معتادان و فروشندگان مواد مخدر در اطراف یا حتی داخل کتابخانه‌های واقع در پارک‌ها برای همه‌ی ما گزارش شده است. این افراد نه تنها به امنیت و آرامش فضای کتابخانه لطمه می‌زنند، بلکه می‌توانند برای مراجعان، به‌ویژه بانوان و خانواده‌ها، تهدیدی جدی باشند. مزاحمت، ایجاد ترس یا حتی مواجهه با رفتارهای غیر اخلاقی از سوی این افراد، ممکن است تجربه حضور در کتابخانه را برای بسیاری از کاربران ناخوشایند و دلسردکننده کند.
از سوی دیگر، تجمع افراد بدونِ هدفِ مشخص در پارک‌ها می‌تواند زمینه‌ساز مشکلات اجتماعی بیشتری باشد. کتابخانه‌هایی که در چنین فضاهایی قرار می‌گیرند، ممکن است به‌جای آنکه محلی امن و فرهنگی برای مطالعه و یادگیری باشند، به مکانی برای آسیب‌های اجتماعی تبدیل شوند. کودکان و نوجوانانی که برای استفاده از خدمات کتابخانه به این مکان‌ها مراجعه می‌کنند، ممکن است برای اولین بار با صحنه‌هایی از جرم و جنایت یا تکدی‌گری مواجه شوند؛ صحنه‌هایی که تأثیری منفی و گاه ماندگار بر ذهن و روان آن‌ها می‌گذارد. این شرایط، نقش فرهنگی و تربیتی کتابخانه‌ها را به شدت تحت تأثیر قرار داده و ممکن است اعتماد عمومی به امنیت این فضاها را کاهش دهد.

سه. چالش‌های بهداشتی و خطرات محیطی. پارک‌ها به‌عنوان فضاهای عمومی، معمولاً با مشکلات بهداشتی و خطرات محیطی متعددی مواجه هستند. گاهاً یکی از این مشکلات، وضعیت نامطلوب سرویس‌های بهداشتی در پارک‌ها است. این سرویس‌ها به دلیل استفاده گسترده و نبود نظارت کافی، اغلب به مکان‌هایی آلوده و غیر بهداشتی تبدیل می‌شوند. هنگامی که کتابخانه‌ای در فضای یک پارک احداث می‌شود، این معضل به کتابخانه نیز سرایت می‌کند، چراکه سرویس‌های بهداشتی کتابخانه تبدیل به سرویس‌های بهداشتی پارک می شوند، و عموم مراجعانِ پارک، بدون امکانِ اعمالِ هیچگونه محدودیتی، از آن‌ها استفاده می‌کنند.
مشکل دیگر، کمبود نیروی خدماتی در بسیاری از کتابخانه‌های عمومی است. این کمبود باعث می‌شود که امکان نظارت کافی بر بهداشت فضاهای مرتبط با کتابخانه، از جمله همان سرویس‌های بهداشتی، فراهم نشود. در نتیجه، اعضای کتابخانه به‌ویژه کودکان، در معرض خطرات بهداشتی قرار می‌گیرند. این شرایط، علاوه بر آسیب‌های جسمی، می‌تواند نگرانی‌های جدی برای والدین ایجاد کند و آن‌ها را از تشویق فرزندانشان به استفاده از کتابخانه منصرف سازد.
علاوه بر این، خطرات محیطی دیگری نیز وجود دارد. پارک‌ها ممکن است به دلیل رها شدن زباله، وجود حیوانات موذی مانند موش‌ها یا تجمع آب‌های آلوده در اطراف، بستری برای انتشار بیماری‌های مختلف باشند. این مسائل، سلامت عمومی مراجعین کتابخانه را تهدید کرده و می‌تواند به کاهش تعداد کاربران و از دست رفتن هدف اصلی کتابخانه‌های عمومی، یعنی ارتقای فرهنگ مطالعه، منجر شود.

چهار. تأثیرات منفی بر امنیت روانی و اجتماعی مراجعین (به خصوص بر کودکان و نوجوانان). یکی از مسائل نگران‌کننده در احداث کتابخانه‌های عمومی در پارک‌ها، تأثیرات منفی بر امنیت روانی و اجتماعی مراجعین است. پارک‌ها به‌دلیل ویژگی‌ها و موقعیتی که دارند، ممکن است مکان‌هایی باشند که کودکان و نوجوانان در آن‌ها با صحنه‌های نامناسب و تکان‌دهنده‌ای روبه‌رو شوند. این صحنه‌ها شامل حضور کارتن‌خواب‌ها، معتادان و افرادی است که گاهی وضعیت لباس و ظاهر مناسبی ندارند. برای کودکان و نوجوانانی که پیش از این ممکن است به‌طور مستقیم با مسائل اجتماعی مانند جرم، تکدی‌گری، فروش مواد مخدر، یا اعتیاد روبه‌رو نشده باشند، چنین مواجهه‌هایی می‌تواند شوک‌آور و اضطراب‌آور باشد. این مواجهه‌ها نه‌تنها امنیت روانی آن‌ها را تهدید می‌کند، بلکه بر رشد اجتماعی و شکل‌گیری نگاه آن‌ها به جامعه نیز تأثیرات منفی می‌گذارد. تکدی‌گرانی که در این فضاها حضور دارند، اغلب مراجعان کم سن و سال را به‌عنوان اهدافی ساده و بی‌تجربه می‌بینند. این افراد ممکن است با ایجاد ارتباط، از این مراجعین سوءاستفاده کنند یا آن‌ها را در معرض رفتارهای نامناسب قرار دهند. چنین تجربیاتی می‌تواند حس اعتماد کودکان به فضای کتابخانه را کاهش دهد و حتی آن‌ها را از استفاده از کتابخانه‌های عمومی منصرف کند.

علاوه بر این، حضور افراد با رفتارهای ناشایست در محیط اطراف کتابخانه می‌تواند احساس ناامنی را در خانواده‌ها تشدید کند. والدین ممکن است به‌دلیل نگرانی از امنیت فرزندان خود، از فرستادن آن‌ها به چنین کتابخانه‌هایی خودداری کنند. این امر نه‌تنها هدف کتابخانه‌های عمومی، یعنی ارتقای فرهنگ مطالعه و افزایش دسترسی به منابع اطلاعاتی، را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بلکه جامعه را از تأثیرات مثبت این مراکز فرهنگی محروم می‌سازد.

فرجام سخن. آنچه در این نوشتار مطرح شد، بازتاب تجربیاتی زیسته است که حاصل بیش از ۱۰ سال فعالیت در کتابخانه‌های عمومی بوده‌اند. هرچند ممکن است این تجربیات به تمام استان‌ها و شهرهای کشور قابل تعمیم نباشد، اما به نظر می‌رسد بسیاری از رؤسا و کتابداران کتابخانه‌های عمومی نیز با این دیدگاه موافق باشند و خواستار عدم احداث کتابخانه‌ها در پارک‌ها و بوستان‌ها باشند.

ازاین‌رو، ضروری است مسئولان و برنامه‌ریزان شهری، به‌ویژه تصمیم‌گیران نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور و اعضای محترم هیئت امنا، توجه ویژه‌ای به موضوع مکان‌یابی کتابخانه‌های عمومی داشته باشند. لازم است انتخاب مکان‌های مناسب برای این کتابخانه‌ها با استفاده از برنامه‌ریزی‌های دقیق‌تر و مبتنی بر واقعیت‌های اجتماعی صورت گیرد. در این راستا، ابعاد مختلف امنیتی، اجتماعی و بهداشتی باید به‌دقت مورد بررسی قرار گیرد تا از بروز مشکلات احتمالی جلوگیری شود. امید است با اتخاذ تدابیر پیشگیرانه و برنامه‌ریزی‌های هوشمندانه، پروژه‌های مربوط به احداث کتابخانه‌های عمومی به اهداف فرهنگی خود دست یابند و محیط‌هایی امن، مناسب و الهام‌بخش برای مطالعه و رشد فرهنگی افراد جامعه فراهم آورند.
در واقع، اگر کتابخانه‌ای در چنین مکان‌هایی احداث شد، ضروری است که تمهیدات لازم برای بهبود و ارتقای آن مکان‌ها نیز اندیشیده شود. به این معنا که اگر قرار است که پارک یا بوستانی میزبان یک کتابخانه شود، نباید صرفاً همان پارکِ پیشین باشد که تنها کتابخانه‌ای به آن افزوده شده؛ بلکه باید به لحاظ امنیتی، زیرساختی و مدیریتی نیز به نحو شایسته‌ای ارتقا یابد. در حقیقت، آن مکان باید آمادگی لازم را برای میزبانی از کتابخانه، اعضای آن، و تمامی افرادی که به منظور استفاده از خدمات کتابخانه به آنجا مراجعه می‌کنند، پیدا کند.
در این راستا، نظرات کتابداران و مسئولین کتابخانه های عمومی در استان‌های مختلف کشور، می‌تواند به تأیید، رد یا شفاف‌سازی بحثِ مطرح شده، کمک شایانی کند.

شکاری، محمدرضا (۱۴۰۳). «احداث کتابخانه در پارک: فرصتی برای رشد فرهنگی یا چالشی برای نظم و امنیت عمومی؟». سخن هفته لیزنا، شماره ۷۲7، 24 دی ماه ۱۴۰۳.