با قهرمانان قصه‌ها و دوران کودکی

لیزنا؛ سید ابراهیم عمرانی، سردبیر: خوشبختانه، از این نظر خیلی هم خوشبختانه، باید بگویم به نسلی تعلق دارم که هنوز قصه ها می توانست روح و روان کودکان را با خودش با آسمان و زمین و زمان بکشاند. قهرمانان این قصه‌ها علاوه بر اینکه روزهای کودکی ما را شاد و سرشار از تجربه های عمیق انسانی می‌کردند، در ساخت شخصیت کودک نقش بسیار بزرگی برعهده داشتند. به ویژه برای کودکانی مانند ما که در روستا بزرگ می‌شدند و جاذبه های شهری، حتی از نوع جاذبه های شهری عهد شاوزوزک را نیز نداشتیم، همه قهرمانهای قصه‌‌ها الگوهایی برای زندگی می‌شدند که در کنار الگوهای زنده اطرفمان به شکل گیری شخصیت ما کمک می کردند و شدیم همین که می‌بینید، گرچه تحفه ای نشدیم، لیکن فکر می‌کنم کودکی خوبی را تجربه کردیم.

 البته در این دوره جاذبه‌های دیگری جایگزین شده که امیدوارم کودکان این نسل هم شصت سال دیگر بگویند کودکی خوبی را گذرانده‌اند. و در میان قهرمانان بازیهای کامپیوتری، و شخصیتهای کارتونی و کودکانه تلویزیونی و سینمایی الگوهای خوب رفتاری و انسانی برای خود یافته‌اند (که حتما هستند، گرچه اقلیت هستند) و با آنها هم‌ذات پنداری کرده‌اند. هر دوره‌ای قصه‌ها قهرمانان خود را دارند و بچه ها هم با همان قهرمانها جلو می روند. فقط یک تفاوت عمیق وجود دارد که قصه‌های قدیمی در طول سالها و سالها از دهانی به دهان دیگر نقل می‌شد و سفته‌تر و آراسته به دست ما می‌رسید و در دوران جدید این خطر را به عینه می‌بینیم که پشت قهرمانهای خیلی قدرتمند و زیبا و جذابی که یک شبه ساخته می شوند و به نجات دنیا می‌پردازند، اهداف مشخص کمپانی یا کمپانیهای مشخصی خوابیده است که جهان را هر روز می تواند خطرناکتر کند.

به هر حال بر شیوه های پدر و مادران ما و شیوه های ما و شیوه های فرزندان ما می توان خرده هایی گرفت، لیکن من توان و شایستگی ارزشگذاری این شیوه ها را ندارم. کودکی ما دوره خانواده‌های پرجمعیت بود که چه در روستا و چه در شهر تا اندازه زیاد، نیاز به مهد کودک نداشتیم، و چهار تا خانه در یک بن بست در یک خیابان شهری، یا در یک روستا آن بن بست و محله را تبدیل به حیاط مهد کودک می‌کرد. درهای خانه‌‌ها باز و چارطاق و بچه ها در در رفت و آمد بین این خانه و آن خانه روز را شب می کردند و اگر به محیطهای طبیعی هم نزدیک بودند که دیگر عالی بود، چون هر تجربه ای (هر چند گاهی هم خطرناک) قابلیت اجرا داشت و یواشکی از پدر و مادر انجام دادنش هم که به کل کیف دیگری داشت. شب هم، در اغلب موارد کسی پیدا می‌شد که قصه‌ای برایمان بگوید تا همانطور که گونه بر بالین گذاشته بویم، سرمان در آسمان به دنبال قهرمانان  قصه‌هایمان باشد.

در میان قهرمانان قصه های کودکی و در یک خانه می دیدیم که یک برادر عاشق کدو قلقله زن و حسن کچل و ماه پیشونی بود و از ترفندهایی که اینها برای حل مشکلاتشان می‌یافتند لذت می برد و برادر دیگر عاشق قهرمانهایی بود که در میدان جنگ حق خود و مردمش را از ناحق می‌گرفت و با تیغی آخته اژدها را از سر راه جریان آب بر‌می‌داشت تا آبها دوباره در سرزمین ایران جاری شود و زندگی مهربانی و روشنی به مردم بازگردد. با اینهمه  زندگی با هر دو گروه قهرمانان (و سایر قهرمانان)  برای هردو برادر  لذت  بخش بود. هر روز بر یک شاخه بلند نی سوار می شدیم و با ترکه ای در دست که به پهلوی نی‌ می زدیم، به تاخت دور روستا یا محله را زیر پای می‌گذاشتیم و به جنگ آدم بدای قصه ها می رفتیم و گاهی هم بر سر اینکه کدام‌ یک باید آدم بده را از میان بردارد، خودمان وارد جنگی واقعی می شدیم که به زخمی یا کبود شدن یکی نیز می‌انجامید.

در آن سالها و در روستای خودمان با خاکسترنشین آشنا شدیم که بعدها متوجه شدیم روایت ایرانی سیندرلا است که دایه عزیزمان در اواخر دهه سی خورشیدی در روستا برایمان می‌گفت و ماه پیشونی و چل گیس و بز زنگوله پا و همینطور نخودی، که این را هم روایت فرنگی بند انگشتی‌ش را بعدها خواندم و وقتی در ده سالگی به شهر کوچ کردیم آرام آرام قهرمانهای تازه‌ای پیدا کردیم که با برخی از آنها مانند هکل بری فین که خیلی دوستش داشتم، آشنا شدم و با او همه می سی سی پی را زیر پا می گذاشتم. کشف کتابخانه های کانون پرورش کودک و نوجوانان در 12 سالگی که دیگر به شهر آمده بودیم و یافتن یک شعبه کتابخانه کانون، واقع در 6 کیلومتری خانه ما، کشف بزرگی بود که از جنوب تپه های قیطریه و از طریق همین تپه ها تا کامرانیه و نیاوان آن زمان پیاده می رفتم و برمی‌گشتم،. این کشف جدید، یعنی کتابخانه،  قهرمانهای قصه های مرا بیشتر و بیشتر می‌کرد. و هنوز هر زمان که به آرامش نیاز دارم به دامن همان کتابها برمی‌گردم و با خواندن آنها به خودم استراحت و آرامش می‌دهم.

و بعد،

نمی‌گید این بابا که هفته پیش داشت از مشکلات دانشگاه می‌گفت و از به هم ریختن اخلاقیات حتی در عزل و نصبهای هیات علمیهای گرامی، چطور شده ناگهان احساساتی شده و به یاد کودکی افتاده و قصه های کودکی خودش را برای ما می‌گوید؟

خُب، دیروز مجمع عمومی شورای کتاب کودک بود که برگزار شد و من به شورا رفتم. هم برای رای و هم برای خرید کتابهای تازه، که تازه‌هایی از جمله تقویم 1399 شورا را که به علت کرونا فرصت نشده بود بگیرم، تهیه کردم. تقویم یا همان سررسید شورا را هر سال می‌گیرم و تا پایان سال تقریبا چیزی در آن نمی نویسم . می‌گیرم و بعد از خواندن روی میز و در پایان سال در قفسه کتابهای کودکان نگه می دارم درست مانند یک کتاب. مگر سررسید را هم می‌خوانیم؟ بله، این یکی استثنایی است.

می‌پرسید، معرفی کتاب دیده بودیم، ولی معرفی سررسید ندیده بودیم!!!! ؟؟؟ بله، همینطور است. می‌خواهم درباره تقویمهای شورا برایتان بگویم که دفترهایی اینفورماتیو[1] یا اطلاع رسان هستند. هر سال با مجموعه زیبا و مصوری از اطلاعات در حوزه کودکی روبرو می شوم که خیلی جذابیت دارد و هر سال با یک سوژه . یک سال  بزرگان ادبیات کودکان ایران و جهان و یک سال کتابهای مهم کودک و نوجوان و .. و امسال قهرمانهای قصه‌های کودک و نوجوان.

کتاب را باز کردم (منظورم همان سررسید است) با تصویر و شرحی از زندگی خانم راعی عزیز و مهربان روبرو شدم که همیشه خاطره ایشان برایم زنده است. سرمشقی برای کار و  تلاش در عین آرامش و بدور از جنجال و خودنمایی. و به دنبال آن پیام روز جهانی کتاب کودک امسال با ترجمه فرمهر منجزی. این پیام را امسال پیتر سوتینا از کشور اسلوونی نوشته اند که زندگی خود او در صفحه بعد نقش بسته است. و پس از آن و با روز اول فروردین قهرمانهای قصه ها شروع می شوند.

هر قهرمانی را یک متخصص به شما معرفی می کند، فروردین با آرش کمانگیر شروع می شود و متنی که خانم مرجان فولادوند نوشته‌اند. متنی دقیق و علمی و اشاره به همه سوابق این داستان از آرش در اوستا تا آرش سیاوش کسرایی و بهرام بیضایی. و تصویری زیبا از پژمان رحیمی زاده. و در آغاز هفته بعد یعنی 8 فروردین، به آلیس می رسد که سالهای سال پیش مرا با خود به سرزمین عحایب و به درون آینه برده بود. معرفی آلیس توسط جمشید خانیان نوشته شده و تصویری از جان تنییل آن را همراهی می‌ کند.

نترسید نمی خواهم برای همه این 51 کتاب شرحی بنویسم و به همین اکتفا می‌:نم. من با دادن فهرستی از قهرمانهای معرفی شده در این کتاب مرجع کوچک (و نه سررسید)، بحثم را کوتاه می‌کنم و شما را به این مجموعه تقویمها و نیز فرهنگنامه برای خواندن معرفی این شخصیتها رجوع می دهم. لیکن باید بگویم که شب گذشته، من با این تقویم یک بار دیگر به دنیای کودکی برگشتم و در میان دنیای واقعیِ سرشار از واقعیتهای تلخ و جانگزا، با قهرمانهای آن سالها یک بار دیگر سلام و علیک و زندگی کردم و لذت بردم.

دوستان عزیزم، من این یادداشت را در در ستایش شورای کتاب کودک نوشتم که هر اثری که با مهر شورا منتشر می شود، حتما ارزش خواندن و نگهداشتن دارد، حتی تقویم و سررسید شورا که همیشه بعد از تهیه، تا مدتها کنار دست من خواهد ماند، نه برای نوشتن یادداشتهای روزانه، بلکه برای استفاده به عنوان تقویمی روی میز کارم و گاهی گریز زدن و باز هم خواندن داستان یکی از قهرمانهای قصه های کودکی. فهرست معرفی  قهرمانان قصه ها در تقویم 1399 شورای کتاب کودک را در جدول زیر مشاهده می‌فرمائی. به اسامی افرادی که این معرفینامه ها رو نوشته اند، خوب نگاه کنید، همه از بهترینهای خوزه ادبیات کودک ایران هستند:

 عمرانی، سید ابراهیم. « با قهرمانان قصه‌ها و دوران کودکی: در معرفی یک تقویم چاپی» سخن هفته لیزنا، شماره 493، 2 تیر 1399