داخلی
»گاهی دور، گاهی نزدیک
(لیزنا، گاهی دور/ گاهی نزدیک 282): هادی صفدری، دانشجوی کارشناسی ارشد رشته علم اطلاعات دانشگاه قم: با پيدايش ويروس كرونا و شيوع آن از چين به سراسر دنيا، بسياری از مراكز عمومي به منظور حفظ سلامت جامعه، به تعطيلي كشيده شد. ايران نيز همگام با ساير كشورهاي دنيا، با تعطيلي مراكز تجمع، به مبارزه با اين مهمان ناخوانده پرداخت. اولين تركش هاي شيوع اين ويروس، پيكر كتابخانه هاي عمومي، مدارس و دانشگاه ها را نوازش كرد تا اين مراكز در آستانه سال جديد و شكوفايي طبيعت، به خواب زمستاني فرو روند. تعطيلي اين مراكز كه عمده مخاطبان آن را قشر جوان، پرسشگر، حقيقت جو، نخبگان علمي و در يك كلام، بخش فرهيخته جامعه تشكيل مي دهند، مي تواند مخاطره آميز باشد. چرا كه زمانيكه دانشگاه ها، به عنوان مراكز اصلي توليد علم و حقيقت؛ و كتابخانه ها، به عنوان مركز اصلي ارائه توليدات علمي، از حركت بايستند، اين خرافات است كه اسب خود را زين كرده و در جامعه مي تازد و با ايجاد فضايي مسموم و مبهم، جامعه را به سمت خود مي كشاند. ماشين توليد خرافات، با بهره گيري از توليدات خود، جامعه را به سمت مطلوب خود مي راند تا از اين فضا، به بهره برداري سياسي، اقتصادي و اجتماعي خود بپردازد. آنچنان كه در ابتداي شيوع ويروس شاهد بوديم، موجي از اخبار و اطلاعات؛ از راه هاي انتقال و درمان تا مبتلايان و تلفات اين بيماري، به جامعه تزريق شد تا در اين فضاي تاريك، فرصتي براي سودجويي و احتكار بسياري فراهم شود. اينجا بود كه بسياري از متخصصان علوم و دانشمندان مختلف دست به كار شده تا با نگارش مقاله يا متون مبتني بر واقعيت، فضاي جامعه را به سمت رفتار منطقي پيش ببرند. چنانكه با جستجو پايگاه Web of Science بر اساس كليدواژه Corona و در بازه زماني سال 2019 تا 2020، به چيزي در حدود 3000 يافته در اين زمينه مي رسيم. البته واضح است با توجه به نوظهور و ناشناخته بودن رفتار ويروس، ممكن است اعتبار بخشي از اين نوشته هاي عملي، با گذشت زمان رد شده يا با ترديد مواجه شود. اما آنچه باارزش است، احساس مسئوليت جامعه آكادميك نسبت به سرنوشت جهان است. پر واضح است كه اين پايان راه نيست چرا كه توليد محتواي علمي، بدون ارائه، ثمربخش نخواهد بود و حتي ارائه ناصحيح، مي تواند موجب خسارات جبران ناپذيري شود. چنین است كه بايد به دنبال راهي براي انتقال درست و مطابق درك هر بخش از جامعه يافت؛ اينجاست كه نقش متخصصان علم اطلاعات و كتابداران در انتقال و ارائه توليدات علمي و متخصصان فناوري اطلاعات در ايجاد بستر صحيح و امن انتقال، پررنگ مي شود. نقش هريك از اين سه گروه، با توجه به تخصص و شناخت از حوزه كاري خود، مهم و غيرقابل انكار است. اما وظيفه هركدام چيست و چه زمينه اي بايد فراهم شود تا زنجيره انتقال از منبع اصلي به سمت عامه مردم به درستي شكل بگيرد، بطوريكه تمام اطلاعات به درستي و به شكل قابل فهم براي بخش هاي مختلف جامعه درآيد؟
با توجه به توصيه هاي پزشكي مبني بر خودمراقبتي و در خانه ماندن، شبكه هاي اجتماعي و پيام رسان هاي موبايلي از مهمترين ابزارهاي كسب اطلاعات است. اينجاست كه نقش متخصصان فناوري اطلاعات پررنگ مي شود. برخي وظايف كارشناسان اين بخش را مي توان اينگونه برشمرد:
ـ ايجاد بستر مناسب براي نمایش اطلاعات: این کار صرفا باید به وسیله متخصصان این حوزه ایجاد شود. مشکلات ایجاد شده در تعامل کاربران با برخی از ابزارها، ناشی از پیاده سازی ابزار یاد شده توسط تولیدکنندگان غیرمتخصص و بازاری است؛
ـ ایجاد فایل های آموزشی برای بی نیازسازی کاربران از کمک متخصصان در صورت بروز مشکلات کوچک؛
ـ بررسی روزانه ابزارها به منظور جلوگیری از اختلالات احتمالی؛
ـ معرفی ابزارهای مخرب مانند باج افزارها، ویروس ها و صفحات فیشینگ؛
ـ ارائه راهکارهای شناسایی منابع معتبر از نامعتبر؛
ـ تدوین زیرساخت هایی برای حفظ حریم خصوصی کاربر و جلوگیری از افشای اطلاعات شخصی وی؛
درنهایت اینکه، آنچه به آن نیاز است، باید ارائه شود، زیرا خلاء یا ابهام اطلاعاتی موجب خودنمایی سوءاستفاده گران اطلاعاتی خواهد شد.
کتابداران نیز با وجود تعطیلی ادامه دار کتابخانه های عمومی، می توانند به عنوان مروجان مطالعه مفید تبدیل شوند و به مدد مقبولیت در بین جامعه، با استفاده از رسانه های اجتماعی و محلی، به معرفی منابع مفید برای مواجهه با شرایط حاضر، بپردازند. کتابداران به کمک تجربه چندین ساله کاری و بازخوردهایی که از اعضای خود درباره کتابها دریافت کرده اند، به تسلط مطلوبی درباره منابع خود دست یافته اند و اینجاست که می شود با معرفی این کتابها، از التهاب جامعه کاست و آن را به آرامش کشاند. آنچه که در این ایام در خانه ماندن از اولویت هاست، حفظ روحیه و نشاط خانوادگیست. این روزها، بیشتر خانواده های ایرانی شرایطی را تجربه می کنند که شاید در گذشته کمتر با آن مواجه بودند و آن، کنار هم بودن طولانی مدت است. آنچه کتابداران باید به آن توجه کنند، معرفی و ارائه کتابها و نکته هایی از آنها برای پیشگیری، مواجهه و مقابله با تنش های درون خانوادگی است. این مساله در کنار حفظ روحیه و همبستگی، می تواند غلبه بر این شرایط را نزدیکتر کند. ناگفته پیداست که کتابداران همچون همیشه و با از خودگذشتگی و بدون هیچ چشم داشتی با احساس مسئولیت، قدم در این راه گذاشته اند و با تولید محتوا و کلیپ های متعدد معرفی کتاب، به مقابله با این شرایط پرداخته اند و تعطيلي كتابخانه ها در كنار محدوديت امكانات، آنها را از رسالت خويش، دور نكرده است. با جستجوي ساده در محيط وب و پيام رسان هاي موبايلي، زحمات و تلاشهاي ابتكاري اين قشر، به خوبي مشخص خواهد شد.
ضلع سوم این چرخه، متخصصان علم اطلاعات، از دانشجویان گرفته تا فارغ التحصیلان و اساتید هستند. کارشناسان این عرصه، نقش مهمی را در این شرایط تاریک و روشن، بر عهده دارند. آنان به عنوان پیشتازان بهره مندی از سواد اطلاعاتی، باید به پیشتازان ترویج و آموزش سواد اطلاعاتی تبدیل گردند تا جامعه را از سردرگمی نجات دهند. البته در شرایط فعلی که زمان مناسب و کافی برای آموزش سواد اطلاعاتی وجود ندارد، آموزش سواد اطلاعاتی، در اولویت دوم قرار دارد و این متخصصان باید به مانند فیلتر اطلاعاتی عمل کرده و با بازیابی اطلاعات مفید و کاربردی، آن را به شکل قابل فهم برای اقشار مختلف درآورده و در مسیر انتقال به جامعه قرار دهند. صداقت در انتقال یافته های علمی ـ پژوهشی، از اساسی ترین اصول در این راه است. اطلاعات باید آنگونه که هست منتقل شود به گونه ای که نه موجب ایجاد خوشبینی کاذب شود و نه ایجاد فضای ترس کند. با توجه به شناخت متخصصان علم اطلاعات از پایگاه های معتبر علمی و دسترسی آسان جامعه علمی و دانشگاهی به این پایگاه ها، از آنان انتظار می رود تا فعالیت های زیر را اولویت خود قراردهند:
ـ جستجوی اطلاعات مورد نیاز جامعه از پایگاه های علمی و انتقال آن بطورت پیام های کوتاه و در قالب چند جمله به افراد با همكاري متخصصان فناوري اطلاعات؛
ـ آموزش شناسایی منابع معتبر از نامعتبر به منظور جلوگیری از تشویش و اضطراب؛
ـ کارشناسان اطلاعاتی می توانند یافته های خود را در اختیار کتابداران قرار دهند تا آنها با توجه به مقبولیت عمومی، به اشاعه آنب پردازند؛
ـ ایجاد حس مسئولیت اجتماعی در بین مردم برای همکاری با یکدیگر و دستگاه ها برای تسریع در کنترل و درمان بیماری؛
ـ می توان با ایجاد کانال ارتباطی با کادر پزشکی و درمانی، اطلاعات و یافته های جدید را به آنان انتقال داده و تجربیات آنان كه حاصل از دوران مواجهه مستقیم با بیماری است را برای ایجاد تولیدات علمی جدید و اعتبارسنجی منابع موجود، به کار ببرند؛
ـ اضافه بار اطلاعاتي و اطلاعات نه چندان مهم و حاشيه اي، مي تواند موجب كمرنگ شدن اطلاعات موجود شود. متخصصان اين حوزه بايد با شناسايي اين موارد، از انتقال آن به جامعه جلوگيري كنند تا از سردرگمي مخاطبان جلوگيري شود؛
ـ هرچند در شرايط فعلي، آموزش سواد اطلاعاتي نمي تواند در اولويت باشد اما ارائه آموزشهاي كوتاه مدت و نكته اي، براي تشخيص منابع معتبر از نامعتبر، مي تواند كارآمد باشد؛
ـ مي توان با ايجاد محيط هاي تعاملي، نيازهاي مخاطبان را جمع آوري كرد و بر اساس آن به توليد محتوا پرداخت.
متخصصان علم اطلاعات باید همواره دانش و توانایی های فنی خود را به روز نگهدارند تا بتوانند به شناسایی پایگاه ها و تفکیک آنها بپردازند. رسانه هايي كه تماما در حال انتشار اخبار نادرست هستند، كاملا مشخص بوده و بازشناسي آنها كار چندان دشواري نيست. اما یکی از مهم ترین مسائلی که با آن مواجه هستند، رسانه هايي است كه اطلاعات نادرست و هدفمند را با هوشمندي خاصي در ميان اخبار صحيح، جاسازي كرده و آن را به جامعه تزريق مي كنند. آسيب اصلي و خطرناك در اين موارد به جامعه وارد مي شود. اينجاست كه تنها متخصصان علم اطلاعات مي توانند وارد عرصه شده و با بهره گيري از آموخته ها و دانش تخصصي خود، به پالايش اطلاعات ارائه شده توسط منبع، به صداقت يا عدم صداقت آن پي ببرند و با آگاهي بخشي به جامعه، آن را ايمن سازند. همانگونه كه اين روزها در جاي جاي كشور مشاهده مي شود كه افراد با نيت خيرخواهانه و داوطلبانه به توليد و توزيع محصولات بهداشتي و مراقبتي مي پردازند، متخصصان علم اطلاعات بايد مسئولانه و داوطلبانه، دست به دست يكديگر دهند و با همكاري كتابداران و متخصصان فناوري اطلاعات، به مانند سپري يكپارچه، در برابر حجم انبوه توليد اطلاعات قرار گيرند و با جلوگيري از انتقال اطلاعات مخرب، نقش بي بديل خود را آشكار سازند و جايگاه واقعي خود را بيابند. همانگونه كه پرستاران و پزشكان با جانفشاني در راه مبارزه با اين ويروس، تحسين همگان را برانگيخته اند، متخصصان عرصه اطلاعات نيز مي توانند اينگونه در ذهن مردم ماندگار شوند.
فطرت انسان حقیقت جو است و اگر صواب و ناصواب در کنار یکدیگر قرار بگیرند، با راهنمايي كارشناسان، تشخیص آن برای انسان چندان دشوار نخواهد بود؛ با در نظر گرفتن تمامي اين موارد و با توجه به اينكه امروزه در جامعه جهاني، اطلاعات، ركن اصلي اقتصاد و تصميم گيري دولت هاست، در صورتيكه تمام اين امور دلسوزانه، متعهدانه و بدون اعمال نظريات شخصي صورت گيرد، قطعا چشم انداز خوبي در انتظار است و جايگاه و اهميت اين رشته، بيش از پيش براي عموم روشن خواهد شد و مي توان خوش بين بود كه گام هاي اوليه در تشكيل و توسعه جامعه اطلاعتي در كشور، برداشته خواهد شد كه اين يكي از آرمان هاي بزرگ رشته علم اطلاعات و دانش شناسي است.
مثل هميشه عالي نوشته ايد