تجربه کتابخانه های عمومی ایران در زمان بحران

در ابتدای این نشست فاطمه پازوکی، رئیس اداره استاندارد نهاد با اشاره به پیشینه فعالیت این سازمان، اظهار داشت: ایفلا (IFLA)، سرنام  عبارت فدراسیون بین المللی انجمن ها و موسسات کتابداری (International Federation of Library Associations and Institutions) است. این فدراسیون در سال ۱۸۸۵ با عضویت حدود ۲۰ کشور کار خود را آغاز کرد و در حال حاضر تقریبا تمامی کشورهای عضو سازمان ملل و کشورهای فعال در حوزه کتابداری، به عضویت این فدراسیون درآمده اند. ایفلا در قالب کمیته های تخصصی و حرفه ای فعالیت می کند. در حال حاضر دارای ۳۵ کمیته تخصصی است که تعداد این کمیته ها با احتساب زیرمجموعه ها به ۵۳ کمیته می رسد. تمامی این مجموعه ها ذیل ۵ کمیته اصلی و حاکمیتی فعالیت می کنند. کمیته های حاکمیتی موظف به سیاستگذاری های کلان هستند که در سلسله مراتب توسط ۵۳ کمیته مذکور به صورت زنجیره وار دنبال و اجرا خواهد شد.

وی تصریح کرد: فدراسیون بین المللی انجمن ها و موسسات کتابداری به عنوان نهادی بالادستی، نخ تسبیحی میان موسسات، گروه ها و انجمن های مختلف حوزه کتابداری در سطح جهان محسوب شده و در واقع در ذیل چتر ایفلا بین گروه های مختلف فعال در حوزه کتابداری هم افزایی ایجاد می شود.

پازوکی  ادامه داد: هشتاد و پنجمین کنفرانس ایفلا در سال ۲۰۱۹ به میزبانی شهر آتن در یونان برگزار شد. بر اساس روال کلی کنفرانس های ایفلا، این دوره نیز شامل نشست هایی عمومی دربرگیرنده  مباحث مربوط به سیاستگذاری ها، رأی گیری ها و ... و نیز نشست های تخصصی شامل جمع بندی مباحث مربوط به ۵۳ کمیته بود. نکته جالب توجه این بود که برنامه های مدون مربوط به نشست ها، دستور جلسات، نقش هر یک از اعضا در جلسات و ... یک ماه پیش از شروع کنفرانس در اختیار اعضا قرار گرفت. روز قبل از شروع کنفرانس نیز، برنامه هایی که طی سال آینده باید بررسی و اجرا شود و نیز جدول زمانبندی برای اجرای آن ها، مشخص شد. در واقع کنفرانس سالانه ایفلا به جمع بندی و مرور فعالیت هایی می پردازد که طی یک سال انجام شده است.

پازوکی که در دو کمیته استانداردها و کتابخانه عمومی ایفلا فعالیت می کند، در خصوص این کمیته ها گفت: در جلسه افتتاحیه کمیته کتابخانه عمومی در هشتاد و پنجمین کنفرانس ایفلا، بعضی از فعالیت هایی که در سال گذشته برنامه ریزی شده بود، در قالب یک یا دو سخنرانی ارائه شد تا سایرین در جریان اقدامات انجام شده قرار بگیرند و نکات مورد نظر در برنامه کاری سال آتی لحاظ شود. در این نشست مبحث library map of the world و یا نقشه کتابخانه های جهان توسط کریستین پابرزا از روسیه و موضوع مدیریت کتابخانه های عمومی در زمان بحران توسط بنده ارائه شد.

 وی ادامه داد: مجمع عمومی کنفرانس نیز شامل جلسه گروه حاکمیتی ایفلا (governing board) بود. طی این جلسه افراد جدیدی به گروه اضافه شدند که تا سال ۲۰۲۱ عضو گروه خواهند بود و دوره ریاست خانم گلوریا پرز سالمرون پس از دو سال به پایان رسید. نکته جالب توجه در دوره دو ساله مدیریت روسای ایفلا این است که جدای از تعیین رئیس فعلی که تا سال ۲۰۲۱ عهده دار مسئولیت است، رئیس دوره بعدی (۲۰۲۱-۲۰۲۳) نیز انتخاب شد. رئیس دوره بعد موظف است در کنار رئیس فعلی به عنوان کارآموز فعالیت کرده و با همراهی وی در جریان شیوه انجام امور قرار گیرد. در واقع رئیس فعلی، باید رئیس دوره بعد را به لحاظ کیفی تضمین کند. بعلاوه با واگذاری مسئولیت به نفر بعدی، روسای پیشین از مجموعه خارج نشده و در نظامی بالادستی همراهی خود را با ایفلا ادامه می دهند و در عین حال ناظر برکار فرد پیشنهادی خود در مقام ریاست می پردازند.

پازوکی ادامه داد: با انتخاب رئیس جدید جزئیات گزارش مالی نیز ارائه شد. در واقع ایفلا نهادی غیر دولتی است و بودجه آن از محل اعضا و فعالیت هایی در حال انجام، به دست می آید و با مشکلاتی در این زمینه مواجه هستند. یکی از موارد ارائه شده در گزارش مالی رئیس پیشین، جلب حمایت بنیاد بیل و ملیندا گیتس بود. این بنیاد که از فعالیت های فرهنگی در سراسر جهان حمایت می کند، بر اساس سیاست های خود به منظور افزایش پویایی نهادهای غیردولتی، به میزان موفقیت آن نهاد در جلب مشارکت جامعه جهانی، (و در واقع میزان حق عضویتی که از اعضایش در سال گذشته دریافت کرده)، به آن نهاد کمک مالی می کند.

عضو کمیته های استانداردهای ایفلا اضافه کرد: از دیگر موارد مطرح شده در مجمع عمومی ایفلا، رأی گیری برای ایجاد تغییر در سازوکارها بود. بر اساس قوانین ایفلا، برای تغییر در روال معمول انجام امور، اعضای شرکت کننده در مجمع عمومی سالانه ایفلا باید اظهار نظر کنند. یکی از مواردی که به رأی گیری گذاشته شد، افزایش میزان حق عضویت سازمانی و کاهش حق عضویت فردی بود که با مخالفت اعضا رو به رو شد.

وی به رونمایی سند راهبرد ایفلا (IFLA Strategy) که تدوین آن حدود دو سال به طول انجامید و اعضای تمام کمیته ها در تدوین آن نقش داشتند،‌ اشاره کرد و گفت:  این سند برنامه ای برای سال های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۴ است و برنامه ریزی برای فعالیت کمیته ها را تحت تأثیر قرار خواهد داد.

رئیس اداره استاندارد نهاد در ادامه گفت: هدف و چشم انداز این سند، ایجاد و تقویت کتابخانه های عمومی متحد و قوی اعلام شده و برای تحقق این چشم انداز مأموریت ها، ارزش ها و مسیرهایی در نظر گرفته شده است. آزادی دسترسی به اطلاعات و تضمین آزادی بیان مطابق بند ۱۹ بیانیه حقوق بشر، اعتقاد به برابری افراد، جوامع و سازمان ها در دسترسی به اطلاعات، تضمین خدمات اطلاعاتی و کتابخانه های با کیفیت برای ضمانت دسترسی و تضمین بهره مندی همگان از برنامه بدون توجه به نژاد، دین، ملیت، جنسیت، موقعیت جغرافیایی،‌ ارزش های مطرح شده در این سند است. در این راستا، نخستین مسیر پیشبینی شده، تلاش برای هم صدایی کتابداران و کتابخانه ها در سراسر جهان بود که مواردی همچون دستیابی به اهداف توسعه پایدار، حضور در مجامع بین المللی، همکاری با انجمن ها و کتابخانه ها برای رفع چالش ها و اهمیت دادن به افکار عمومی ذیل این موضوع مطرح شد. الهام بخش بودن و تقویت حرفه و ارائه ایده های نوآورانه دومین مسیر پیشبینی شده بود که راهکار در نظر گرفته شده در این خصوص، کمپین سازی برای گسترش ارتباطات اثرگذار، تدوین استانداردهایی به منظور بهبود حرفه و رفع انتظارات کاربران و تقویت زیرساخت های کتابخانه ها بود.

پازوکی ادامه داد: مسیر سوم، توانمند سازی رشته  از طریق ایجاد فضایی برای اشتراک ایده ها، پشتیبانی از شبکه های مجازی و ارتباطات برای گفت و گوهای بیشتر، گسترش همکاری های ملی و منطقه ای مشترک و توسعه حرفه و به روز سازی شیوه های فعلی بود. چهارمین مسیر هم بهینه سازی سازمانی از طریق دستیابی به نظام مالی پایدار،  بسیج منابع (شبکه های انسانی) و تقویت دفاتر و واحدهای پویا، تنوع بخشی و گسترش عضویت در مجامع کتابخانه ای به منظور تبادل تجربیات مشترک و تقویت و بهبود دیدگاه ها از طریق ارتباطات نوآورانه بود.

وی در خصوص شیوه آماده سازی این سند گفت: برای آماده سازی و تدوین این سند شش اصل مد نظر قرار گرفت که عبارتند از: توجه به تفاوت بین مسأله و توهم؛ توجه به خرد جمعی؛ قاعده محوری در برابر رأس محوری؛ برنامه ریزی به عنوان پدیده بلند مدت؛ گسترش دامنه مشورت ها و استفاده از ظرفیت های بین رشته ای و در نهایت، ارائه خروجی ها و راه حل های شفاف، روش مند و الهام بخش. همچنین در این سند مشارکت، آگاهانش(اطلاع رسانی)، توانمندسازی، نوآوری، اثرگذاری و حمایت گری به عنوان ارزش های حرفه ای کتابخانه ها در نظر گرفته شده است.

پازوکی در ادامه به سخنرانی خود با موضوع «نقش کتابخانه های عمومی در زمان بحران» که در نشست افتتاحیه کمیته کتابخانه عمومی هشتاد و پنجمین کنفرانس سالانه ایفلا ارائه شد، پرداخت و گفت: هدف من از این سخنرانی ضمن بیان تجربیاتمان در مدیریت سیل اخیر (بهار ۹۸)، تأکید بر لزوم تدوین سندی راهبردی برای مواجهه کتابخانه های عمومی با بحران های طبیعی بود. در مقدمه این مقاله، به تشریح موقعیت ایران به عنوان یک کشور حادثه خیز اشاره شده، که نشان دهنده اهمیت بحث مدیریت بحران در کشور ما است. در ادامه پس از ارائه آماری کلی از میزان کشته شدگان و آسیب دیدگان حوادثی چون زلزله کرمانشاه،‌ سیل آق قلا و ...،‌ اقدامات انجام شده شامل راه اندازی پویش های بهار مهربانی، بهار مهربانی در بهار قرآن، ‌مهربانی در مهر از سوی نهاد کتابخانه های عمومی کشور و اقدامات سایر سازمان های فرهنگی معرفی شد.

وی اظهار داشت: دو رویکرد کلی در زمینه نقش کتابخانه ها در مدیریت بحران مطرح می شود؛ نخست،‌ نقش کتابخانه به عنوان «خط اول مواجهه با بحران» با انجام فعالیت هایی مانند کتابخانه سرپناه و محل اسکان و ارائه کمک های اولیه و دوم، «پشتیبانی ثانویه» با ایفای نقش های پیشین برای آسیب دیدگان و انجام فعالیت هایی مانند قصه گویی،‌ برگزاری نشست های گفت و گو و غیره.  در واقع پرسش اصلی این است که در زمان بحران وظیفه کتابخانه ایفای کدام نقش است.

پازوکی ادامه داد: طرح این موضوع در کنفرانس ایفلا بسیار بحث برانگیز بود. عده ای به شدت مدافع رویکرد نخست بودند و عده ای به شدت از رویکرد دوم حمایت می کردند و در نهایت پیشنهاد شد که به طور جدی در قالب یکی از استانداردها و رهنمودهای ایفلا در این زمینه اقدام شود.

پازوکی ادامه داد: پیشنهاد می شود با کمک دفتر پژوهش و آموزش و همچنین کتابدارانی که در این زمینه تجربه دارند، سندی درباره مواجهه کتابخانه های عمومی با بحران های طبیعی تدوین و به ایفلا پیشنهاد کنیم. به اعتقاد من این امر فرصتی برای تقویت حضور ما در عرصه بین المللی است.

وی با ارائه پیشنهاداتی، اظهار داشت: عضویت در ایفلا باید مطالبه حرفه ای ما از سازمانمان باشد و به عنوان اعضای این حرفه باید از مزایای ایفلا برای اعضایش استفاده کنیم. علاوه بر این، کتابداران باید تجربیات خود را مکتوب کرده و در قالب رهنمودها و یا داستان های کوتاه در نقشه کتابخانه های جهان و یا پایگاه داستان های ایفلا منتشر کنند؛ به این ترتیب ما علاوه بر دریافت بازخورد همکارانمان در سراسر جهان،‌ فعالیت های خود را به جهان معرفی کرده ایم. همچنین از راه حل هایی که پیش تر، در سایر کشورها آزموده شده، برای حل مسائل خود بهره خواهیم برد.

همکاری بیشتر در حوزه کتابداری با کشورهای منطقه و آسیا و تشکیل اتحادیه کتابخانه های عمومی آسیا، خاورمیانه و یا کشورهای اسلامی؛ همگام شدن با بحث گلوبال ویژن و گلوبان مپ و برنامه استراتژیک ایفلا؛ ایجاد نظام حمایتی ساختارمند از برنامه های ایفلا،‌ از دیگر پیشنهادات ارائه شده از سوی رئیس اداره استاندارد نهاد کتابخانه های عمومی کشور در این جلسه بود.

پازوکی در خاتمه پیشنهاد تدوین شیوه نامه ای مدون به منظور تبیین شیوه مشارکت کتابداران در کنفرانس های بین المللی و شرایط حمایت سازمان از این فعالیت ها ارائه داد. وی با اشاره به اهمیت ارتباطات جهانی، گفت: در تعاملات بین المللی می توانیم میزان خطاهایمان را کم کرده، ایده هایمان را به اشتراک بگذاریم و برای مشکلاتمان راه حل پیدا کنیم. تعامل بیشتر با مجامع بین المللی نشان می دهد که ما تجربیاتی ارزشمند و حرف های بسیاری برای گفتن داریم. بنابراین مهم است که با افزایش اعتماد به نفس، مواجهه ای اثرگذار داشته باشیم و بدانیم که رد پایمان در این مسیر مانگار خواهد ماند.

این نشست با بحث و تبادل نظر حاضران در خصوص نقش و وظیفه کتابخانه های عمومی در زمان بحران ادامه یافت.