کتابخانه هایی نزدیک تر به مردم

به گزارش لیزنا، کرونا، ویروسی از یک خانواده نام آشناست که در دهه 1960 کشف شده است و تاکنون با توجه به گونه های آن، با عناوین مختلفی مانند سرماخوردگی، سارس، مِرس و اخیراً کوید-19 نامگذاری شده اند. سالیانی است که این موجود کوچک به شیوه های مختلف با نظم ساخته دست بشر شوخی می کند و تلاش می کند با فاصله زمانی نسبتا مشخص، توان تاب آوری فناوری ها و نظامات انسانی، اجتماعی و سیاسی را به محک بکشد. گفته می شود با محاسبات انجام شده، وزن کل ویروس های کوید-19 که دنیا را به تعطیلی کشانده و هزاران نفر را از بین برده است، به 5 گرم نمی رسد و عنوان مرگبارترین نسخه از ویروس های کرونا را به خود اختصاص داده است. به همین دلیل هم هست که عنوان عمومی «کرونا» در زبان و اذهان عموم مردم نقش بسته است. شیوع این ویروس قطعا در سطح جهانی به عنوان یک خط ممیّز عمل خواهد کرد. به عبارت دیگر، بسیاری از مناسبات جهانی به دوره قبل از کرونا و بعد از آن تقسیم خواهد شد. در حوزه مراکز اطلاعات و کتابخانه های عمومی نیز وضعیت به این شکل خواهد بود. به همین دلیل، باید درس آموخته های دوران کرونا در سپهر فعالیت کتابخانه های عمومی بررسی و به کار گرفته شود. در این نوشتار تلاش شده است با در نظر گرفتن درس آموخته های ماه های اخیر، ویژگیهای پساکرونایی برای کتابخانه های عمومی احصاء و تبیین شود.

ایستگاه اول: دسته بندی نهادها

 همزمان با شیوع ویروس کرونا در کشور چین و به گوش رسیدن زمزمه های همه گیری آن در ایران، با در نظر گرفتن اولویت های اجرایی و سیاستی مراکز آموزشی مانند مدارس و دانشگاه ها فعالیت های خود را محدود کردند. سپس، به دنبال کمبود مراجعه مردم و همچنین ابلاغ سیاست های ستاد مبارزه با کرونا، اماکن عمومی مانند مراکز خرید و نظایر آن فعالیت خود را تعطیل شدند. کتابخانه های عمومی نیز از جمله مراکزی بودند که به دنبال تعطیلی مدارس تعطیل شدند. چنانچه بخواهیم فعالیت مراکز، نهادها و ارگان های بخش های دولتی، عمومی و خصوصی را براساس میزان و نحوه فعالیت آنها دسته بندی کنیم. به سه دسته عمده تقسیم می شوند:

گروه اول. مجموعه های فعال. مانند بیمارستان ها و مراکز بهداشتی، سوپر مارکت ها، بانک ها، نانوایی ها، مراکز نظامی و انتظامی و غیره

گروه دوم. مجموعه های نیمه فعال. مانند دانشگاه ها، مدارس، مدارس و غیره

گروه سوم. مجموعه های غیر فعال. مانند مراکز خرید، اجتماعات، مراکز تفریحی، گردشگری، سینماها، کتابخانه های عمومی و غیره

مجموعه های فعال، مجموعه هایی بودند که با نیازهای اولیه مردم سرو کار دارند و در هرم نیازهای مازلو به سطح اول و دوم، یعنی نیازهای زیستی و امنیتی عموم مردم مرتبط هستند و امکان ارائه تمام خدمات آنها از طریقی غیر از مراجعه حضوری وجود ندارد. در برخی موارد، فعالیت آنها بسیار بیشتر از قبل و طاقت فرساتر هم بوده است. مثلا کادر درمانی، هلال احمر و غیره به صورت شبانه روزی به ارائه خدمات پرداختند.

ایستگاه دوم: ورود فناوری های نوین اطلاعاتی

با دقیق شدن به این مساله از یک زاویه دیگر متوجه می شویم که مراکز نیمه فعال، عمدتا مراکزی بودند که امکان ارائه خدمات آنها به صورت غیر حضوری وجود داشته است. مثلاً دانشگاه ها، به برگزاری کلاس های مجازی روی آوردند. مدارس، با کمک گرفتن از رسانه هایی مانند صدا و سیما، شبکه های اجتماعی، نرم افزارهای مدیریت آموزش الکترونیک (LMS) و نظایر آن به ارائه خدمات آموزشی خود ادامه دادند. هر چند، اوایل، پذیرش خدمات غیر حضوری با مشکلاتی مواجه بود، اما با تداوم خدمات و سازگاری خانواده ها و مخاطبان، این فعالیت ها به روند عادی برگشته و هم اکنون بدون توجه به شیوع ویروس و همه گیری بیماری به ارائه خدمت مشغول هستند. به نظر می رسد، باتداوم بیماری آسیب جدی به روند فعالیت آنها وارد نخواهدشد. البته برای اظهار نظر در خصوص کیفیت فعالیت آنها هنوز زود است و از سوی دیگر، با توجه به غیره منتظره بودن شرایط، امکان اغماض در خصوص کیفیت پایینِ بخشی از خدمات نیز وجود دارد.

مجموعه های کاملاً  فعال از فناوری های نوین اطلاعاتی مانند اینترنت و شبکه های اطلاعاتی برای تکمیل خدمات خود یا افزایش امکان پاسخگویی خود به سراغ این فناوری ها رفتند. مثلا، برای غربالگری مبتلایان به ویروس از سامانه اینترنتی استفاده شد. بانک ها،  با تقویت سامانه های الکترونیکی خود از آنها برای رفع نیازهای مشتریان خود استفاده کردند. مراکز انتظامی، ارائه خدمات الکترونیکی خود را تقویت کرده و در برخی موارد، سرویس های جدید را تعریف و ارائه کردند. سوپرمارکت ها و مراکز خرید (چه آنهایی که فعال بودند و چه آنهایی که تعطیل شدند) به سامانه های خرید الکترونیکی پیوستند و فعالیت مراکز خرید اینترنتی بسیار پر رونق تر از قبل شد.

نیازهای فیزیکی و امنیتی به شکلی که اشاره شد، از سوی مجموعه های مربوطه به صورت حضوری یا غیر حضوری در حال برآورده سازی است.  به عنوان نمونه امکان تهیه غذا، دارو و غیره هر چند با محدودیت وجود دارد. برآورده سازی سایر نیازها مانند اجتماعی، احترام، خود شکوفایی نیز به نوعی بر عهده فناوری های نوین سپرده شده است. انسان ها با استفاده از شبکه های اجتماعی با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند، محمل های تفریح مانند بازی های رایانه ای، فیلم های سینمایی و سریال های خانگی، مطالعه کتاب های الکترونیکی همگی بر بال فناوری های نوین اطلاعاتی عرضه و دریافت می شود.

ایستگاه سوم: ورود مراکز اطلاعات و کتابخانه ها

همزمان با شیوع بیماری کرونا، مجموعه های مرتبط با کتاب تلاش کردند با آزادسازی منابع خود نسبت به ایجاد دسترسی به عموم مردم اقدام کرده و بستری برای تداوم مطالعه کتاب و سایر منابع اطلاعاتی را فراهم کنند که از جمله آنها می توان در سطح جهانی و ملی به برخی از موارد زیر اشاره کرد:

مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری. ایجاد دسترسی رایگان به پایگاه های علمی این مرکز.

کتابخانه های ملی جمهوری اسلامی ایران. ایجاد دسترسی به مجموعه های دیجیتال به ویژه کتابخانه ملی دیجیتال ملی کودک و نوجوان.

انتشارات دانشگاه تهران. ایجاد دسترسی رایگان به کتابخانه الکترونیک شامل کتاب های منتشر شده،

اتاق بازرگانی تهران. ایجاد دسترسی به انتشارت خود از طریق وب سایت.

انتشارات کمبریج. ایجاد دسترسی به 700 عنوان کتاب الکترونیک تا آخر ماه می.

پایگاه جی استور. ایجاد دسترسی رایگان به بیش از 6000 عنوان کتاب الکترونیک و بیش از 150 مجله علمی.

علاوه بر موارد فوق، بسیاری از موسسات ملی و بین المللی نیز تسهیلاتی را برای روزهای کرونایی برای عموم مردم در نظر گرفتند. کتابخانه های عمومی در کشورهای پیشرفته نیز همزمان با تعطیلی سراسری، ساختمان‌های خود را به روی مراجعه کنندگان بستند. طبق بررسی های انجام شده، کتابخانه هایی که دارای منابع و مجموعه های الکترونیکی هستند، امکان استفاده آنها به عموم مردم را بیش از پیش فراهم کردند. برخی از کتابخانه ها، فضاهای عمومی خود را برای استفاده به عنوان نگهداری از فرزندان پرسنل فعال در حوزه سلامت و همچنین امور اضطراری در اختیار نهادهای مسئول گذاشتند. در ایران نیز، کتابخانه های عمومی براساس دستورالعمل ستاد ملی مبارزه با کرونا تعطیل شدند. انجمن ارتقای کتابخانه های عمومی ایران نیز با صدور بیانیه ای چنین امری را خواستار شده بود.

ایستگاه چهارم: درس آموخته هایی برای کتابخانه های عمومی

آنچه تاکنون گفته شد، نشان دهنده آن چیزی است که تجربه شده است. قاعدتاً، تاثیرات شیوع بیماری کرونا بر تمام ارکان حیات اجتماعی بشر در آینده رخ خواهد نمود. کتابخانه های عمومی نیز از این تاثیرات در امان نخواهند بود. تاثیرات دوران پساکرونایی بر کتابخانه های عمومی را می توان به صورت زیر دسته بندی کرد:

کاهش حمایت های دولتی از کتابخانه های عمومی. تجربه نشان داده است که در هر گونه کاهش یا کسری بودجه، مراکزی مانند کتابخانه های عمومی در صدر کاهش بودجه های دولتی قرار می گیرند. در صورتی که مدیران ارشد کتابخانه های عمومی نسبت به رایزنی جدی و عالمانه با دولت اقدام عملی پیگیرانه نکنند، کتابخانه های عمومی بیش از پیش در تنگنای بودجه و تامین مالی قرار خواهند گرفت. از سوی دیگر، سایر تامین کنندگان مالی کتابخانه های عمومی مانند شهرداری ها نیز به دلیل کاهش درآمدهای خود از تمایل و توان کمتری نسبت به پرداخت سهم خود به کتابخانه های عمومی برخوردار خواهند بود.

کاهش هر چه بیشتر  مراجعان به کتابخانه های عمومی. با توجه به آشنایی مردم با بدیل های مختلف برای دستیابی به منابع اطلاعاتی مورد نیاز خود، در عصر پساکرونایی با محمل های مذکور بیشتر مانوس خواهند بود. در صورتی که کتابخانه های عمومی گزینه های برتر و جذاب تری ارائه نکنند، جذب مخاطبان به کتابخانه ها با دشواری بسیار زیادی روبرو خواهد شد.

افزایش انتظارات کاربران از کتابخانه های عمومی به دلیل فاصله گذاری فیزیکی. حداقل تا یکسال بعد از مهار بیماری کرونا در کشور، حضور مردم در اماکن عمومی نیاز به فراهم کردن زیرساخت ها و رعایت پرتکل های ابلاغی از سوی نهادهای دست اندرکار خواهد داشت. در این زمینه کتابخانه های عمومی علاوه بر فراهم کردن مواد و تجهیزات لازم برای پیشگیری برای کتابداران، باید بازطراحی هایی در ورود کاربران، سالن مطالعه و سایر فضاهای کتابخانه نیز انجام دهند. برنامه ریزی و آماده سازی زودهنگام موجب کاهش مشکلات و آسیب ها (برای کتابداران و کاربران) خواهد شد.

از کنار هم قرار دادن تاثیرات مذکور و همچنین وضعیت جاری کتابخانه ها (تعطیلی تقریباً کامل) کتابخانه های عمومی باید درس هایی را از رخداد کرونا بیاموزند و در عمل به کار گیرند. برخی از این درس ها به شرح ذیل هست:

ارتقای جایگاه اجتماعی. کتابخانه های عمومی باید جایگاه خود را در جامعه به گونه ای ارتقاء دهند که نبود آنها در رخدادهایی همانند کرونا به خوبی احساس شود. قاعدتاً، جامعه از نهادهایی حمایت خواهند کرد که بود و نبود آنها برای آنها علی السویه نباشد. در این زمینه توسعه همکاری با نهادهای مرتبط و تعریف دستورکارهای مناسب تاثیرگذار خواهد بود.

تجهیز زیرساخت ها. کتابخانه های عمومی باید همگام با تغییر نیازهای جامعه مخاطب، نسبت به ارتقای خدمات، منابع و زیرساخت های خود اقدام کنند. تجربه کرونا نشان داد که کتابخانه های عمومی از حداقل قدرت مانور و انعطاف پذیری برای تغییر از خدمات سنتی به مدرن (که در کتابخانه های مدرن ارائه می شود) برخوردار نیستند. تجهیز زیرساخت ها نیازمند برنامه دقیق، اجرایی و پیگیری مدبرانه است.

ارتقای کتابداران. منابع انسانی در هر سازمانی ارزشمندترین دارایی آن سازمان به حساب می آید. کتابداران کتابخانه های عمومی به عنوان ارزشمندترین منبع، متخصصانی هستند که بهره وری منابع، زیرساخت ها و برنامه ها به عملکرد آنها بستگی دارد. عملکرد بهره ورانه کتابداران تابعی از توانمندسازی مداوم، تامین معیشت متناسب با همتایان، وجود جوّ سازمانی خوشایند و احساس استقلال عمل حرفه ای است. توجه به این مولفه ها در برنامه ریزی و اجرا از سوی مدیران ارشد تعیین کننده است.

بازسازی مدیریتی. کتابخانه های عمومی مراکز تخصصی با کارکرد حرفه ای هستند. با توجه به صبغه ی علمی و فرهنگی این مراکز، نحوه و کیفیت عملکرد آنها بر منظومه علمی و فرهنگی کشور نیز تاثیرگذار است. همین تاثیر گذاری، اهمیت مدیریت بر این مراکز تخصصی را صد چندان کرده است. تاکید بر تخصص و بهره گیری از نیروهای متخصص، توانمند، مجرّب و بصیر در درازمدت به تداوم حیات اثربخش کتابخانه های عمومی کمک خواهد کرد. وجود دانش آموختگان از کارشناسی تا دکتری در علم اطلاعات و دانش شناسی در دانشگاه های مهم کشور بستر مناسبی برای تامین نیروی انسانی متخصص و متعهد در این زمینه فراهم کرده است.

توسعه استقلال واحدهای استانی. تجربه نشان داده است که نگاه متمرکز در برنامه ریزی به ویژه در مراکز علمی و فرهنگی از کارآیی کمتری برخوردار بوده و از بروز خلاقیت ها و بهره برداری از ظرفیت های محلی و استانی برای توسعه ارتباطات، تامین مالی، همکاری های اثربخش جلوگیری می کند. در عصر پسا کرونایی باید با درس گرفتن از وضعیت پیش آمده، تمرکززدایی و اعتماد به توانمندی تمام اجزای نظام کتابخانه های عمومی در دستور قرار گیرد.

ایستگاه پنجم. نتیجه گیری

شیوع کرونا، اتفاق ناخوشایندی است که لاجَرم به وقوع پیوسته است. هر چند این اتفاق ناخوشایند آسیب های بعضاَ جبران ناپذیری به جامعه و افراد وارد کرده است، اما منبعی مناسب برای درس آموزی ما در سطح فردی و به ویژه در سطح مدیریتی است که می تواند به عنوان بستری برای یک مانور مدیریتی در تمام عرصه ها مورد توجه قرار گیرد. فهم دقیق، درونی سازی و اجرای درس آموخته های کرونا در ساختار مدیریتی قطعاً برکات فراوانی برای آینده کشور در بر خواهد داشت.

عرصه فرهنگ، از جمله عرصه هایی است که تعطیل بردار نیست و تعطیلی فیزیکی نباید به عنوان تعطیلی همه جانبه در این عرصه قلمداد شود. همانگونه که اکران فیلم ها در شبکه های مجازی رخ داده است، همانگونه که فروش محصولات فرهنگی در فضای الکترونیکی تداوم پیدا کرده است و همانگونه که ناشرین و کتابخانه های مختلف امکان بهره برداری از منابع و ارائه خدمات اطلاع رسانی را به صورت الکترونیکی ادامه داده اند، کتابخانه های عمومی نیز باید با پیش بینی های لازم از ظرفیت لازم برای مواجهه با شرایط جدید برخوردار باشند.

همانگونه که اشاره شد، قطعاً در عصر پسا کرونا، کتابخانه های عمومی با چالش های بیشتری مواجه خواهند بود. فهم چالش ها و آماده سازی ساختاری، محتوایی و مدیریتی برای فضاهای مشابه می تواند از آسیب هر چه بیشتر بر این کتابخانه ها جلوگیری کند. عدم توجه عالمانه به دشواری ها و عدم آماده سازی مناسب برای وضعیت های آتیِ پیش بینی نشده، قطعا فضای مانور کتابخانه های عمومی را کمتر و کمتر خواهد کرد. ارتقای وضعیت کتابخانه های عمومی نیازمند مسولیت پذیری تمامی نیروهای دست اندرکار از وزارت ارشاد تا دانشگاه ها و مراکز علمی با تاکید بر نگاه تخصصی است.

بقای اثربخش کتابخانه های عمومی تنها گزینه است که برای آینده کتابخانه های عمومی قابل تصور هست. در غیر این صورت، کتابخانه های عمومی به سرنوشت نامطلوبی دچار شده و به مرور زمان در تب و تاب و فراز و نشیب تحولات اجتماعی جایگاه اجتماعی خود را از دست داده و جای خود را به سایر بازیگران عرصه اطلاع رسانی و دانش گستری واگذار خواهند کرد. نقش نیروی انسانی در سطح مدیریتی و راهبردی و همچنین در میدان عمل بسیار تعیین کننده است.

دکتر محمد حسن زاده، استاد دانشگاه تربیت مدرس و رئیس انجمن ارتقای کتابخانه های عمومی ایران