امروزه ما بیش از هر زمان دیگری نیازمند توجه به خاصیت دژنبشتی کتابخانه‌ها هستیم

به گزارش لیزنا، به مناسبت دهمین سالگرد تأسیس مجمع کتابخانه‌های تخصصی استان قم (مکتا)، نشستی با حضور مدیران کتابخانه‌های تخصصی، اساتید برجسته علم اطلاعات و دانش‌شناسی و پیشکسوتان این حوزه در روز پنج‌شنبه ۹ اسفند ۱۴۰۳ در کتابخانه پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد.

دکتر محمد زره‌ساز، رئیس هیئت‌مدیره نهمین دوره انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران  گفت: با سلام و عرض ادب و احترام و تشکر بابت دعوتی که بزرگواران مکتا از بنده به عنوان نماینده انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران داشتند. امیدوار هستم که روز به روز شاهد توسعه کمی و کیفی کتابخانه‌ها به ویژه کتابخانه‌های تخصصی باشیم. در میان برخی از متخصصان و حتی برخی از مدیران مطرح می‌شود که با وجود توسعه فن‌آوری‌ها و ظهور نمادهای هوش مصنوعی دیگر چه احتیاجی به کتابخانه‌ها است و به نظر نمی‌رسد که آینده‌ای بتوان برای کتابخانه‌ها متصور بود. این ادعا در گذشته نیز بارها مطرح شده و با این حال، کتابخانه‌ها توانسته‌اند با وجود همه تهدیدات و رقبای قدری که برای آنها وجود داشته به حیات خود ادامه دهند. برای نمونه، در اوائل دهه نود میلادی، لنکستر از دانشمندان مطرح حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی تحت تأثیر دانیل بل جامعه‌شناس مطرح آمریکائی و صاحب نظریه جامعه پساصنعتی، مدعی شد که تا سال 2000 کتابخانه‌ها و کتاب‌های کاغذی نابود می‌شوند. اما همین دانشمند در سال 1999 در مقاله‌ای حرف خود را پس گرفت و مدعی شد که کتابخانه‌ها و منابع کاغذی با وجود رقبا به حیات خود ادامه خواهند داد. در رابطه با هوش مصنوعی پاسخگو در کتابخانه هم شاید نخستین پیش‌بینی در فیلم «ماشین زمان» انجام شده باشد. در این فیلم که با کارگردانی سایمون ولز در سال 2002 میلادی ساخته شده و پیش‌بینی‌های اعجاب‌برانگیزی در رابطه با آینده بشر دارد، هنرپیشه نقش اول با استفاده از ماشین زمان به چهل سال آینده سفر می‌کند. این فرد در این سفر برای یافتن اطلاعاتی در مورد ماشین زمان از کتابخانه‌ شهر بازدید می‌کند. کتابخانه دارای ساختمانی باشکوه و جلال است. شخصیت اول فیلم با ورود به ساختمان کتابخانه متوجه می‌شود که گروهی از دانش‌آموزان دوره دبستان با تبلت‌هایی شفاف در دست در حال بازدید هستند و معلمشان توضیحاتی به آنها ارائه می‌دهد. دور تا دور سالن اصلی نیز یک سری قفسه‌های شیشه‌ای هستند که تعدادی کتاب چاپی به صورت موزه‌ای در آنها به نمایش گذاشته شده‌اند. در راهروی وسط سالن تعدادی استند شیشه‌ای دیده می‌شوند. در این میان، ناگاه فردی در یکی از این استندها ظاهر می‌شود و با شخصیت اصلی فیلم وارد گفت‌وگو می‌شود. این شخص که زاییده فن‌آوری است خود را کتابدار مجموعه و عصاره دانش بشری معرفی می‌کند و از شخصیت اول فیلم تقاضا می‌کند تا هر سؤالی دارد از او بپرسد. در ادامه فیلم می‌بینیم که این کتابدار مجازی، اطلاعات زیادی را در رابطه با ماشین زمان در همان استند شیشه‌ای برای شخصیت اول فیلم به نمایش می‌گذارد و توضیحاتی ارائه می‌دهد. همانگونه که در این فیلم ملاحظه می‌شود ساختمان کتابخانه و منابع آن در آینده حضور دارند و فن‌آوری نیز که امروزه تجلی آن را در هوش مصنوعی و چت جی پی تی می‌بینیم برای پاسخ به مراجعان نقش خود را به خوبی ایفاء می‌کند.

وی افزود: به نظر بنده یکی از مهم‌ترین دلایلی که باعث شده که کتابخانه‌ها در گذر از پرتگاه‌های تاریخی جان سالم به در ببرند همین استقبال و تعامل با عوامل تهدیدکننده و به کارگیری آنها برای ارائه خدمت به مردم بوده است. امروزه ما بیش از هر زمان دیگری نیازمند توجه به خاصیت دژنبشتی کتابخانه‌ها هستیم. دژنبشت نام تاریخی کتابخانه در ایران باستان بوده و در آن دوره‌ها تلاش بشر بر این بوده تا مجموعه نبشته‌ها و دانش مضبوط بشری را برای استفاده نسل‌های بعدی از شر عوامل تهدیدکننده محفوظ نگه دارد. امروزه هم با وجود توسعه فن‌آوری‌های مختلف، با این حال نیازمند ذخیره‌سازی، حفاظت و سازماندهی درست مجموعه دانش‌های بشری برای نسل‌های آتی هستیم. اغلب قالب‌های فن‌آورانه ناپایدار هستند و ضروری است که در این رابطه حساسیت‌های دژنبشتی خود را همیشه داشته باشیم. از سوی دیگر حضور کتابخانه در آینده به عنوان یک مکان در جامعه فن‌آوری‌زده متمایل به انزوا به منظور احیای ارزش‌های اجتماعی و امیدوارسازی انسان‌های تنهامانده برای تعامل و اندیشه‌ورزی ضروری به نظر می‌رسد. از این رو ضروری است که ضمن واقع‌بین بودن و استفاده حداکثری از قابلیت‌های فن‌آورانه در دام مباحث مبهمی همچون حذف کتابخانه‌ها و کتابداران نیفتیم. چنانچه بخواهیم تسلیم این دیدگاه شویم باید منتظر حذف اغلب مشاغل از جمله مشاغل فنی و پزشکی توسط فن‌آوری‌ها باشیم. عوامل متعددی از جمله نااطمینانی و ابهامات موجود در عرصه هوش مصنوعی و نفس حقی که در تعامل انسان‌ها با یکدیگر نهفته است، تاکنون مانع از تحقق کامل این رؤیا شده و ممکن است هیچ گاه نیز آن را محقق نسازد. با این حال می‌بایست ساده‌اندیشی را نیز کنار گذاشته و برای استفاده از تمام ظرفیت‌های موجود، تغییرات اساسی و بنیادی در دیدگاه‌هایمان نسبت به همه موضوعات مرتبط از جمله منابع اطلاعاتی و ارائه خدمات داشته باشیم.

دکتر زره ساز تصریح کرد: کتابخانه‌های تخصصی از جمله انواع مهمی از کتابخانه‌ها هستند که با صرف هزینه‌های زیادی تأسیس شده و نگهداری می‌شوند. انتظار می‌رود که دست‌اندرکاران و کتابداران این کتابخانه‌ها نیز تغییراتی در نگاه سنتی خود نسبت به منابع و خدمات اطلاعاتی پدید آورند و ضمن حفظ رویکرد محل‌شمول و با بهره‌گیری هر چه بیشتر از فن‌آوری‌ها، رویکردی جهان‌شمول نسبت به ارائه خدمات و برنامه‌های خود اتخاذ کنند. بدیهی است که در این رابطه تغییرات شروع شده اما با توجه به تحولات موجود، سرعت این تغییرات کند به نظر می‌آید. انجمن‌های علمی و حرفه‌ای می‌توانند ترویج دهنده رویکردهای جدید و تسهیل‌گر تحولات نوین باشند و در زمینه تأثیرات فن‌آوری‌های نوظهور بر کتابخانه‌ها تحلیل‌ها و تفسیرهای علمی و عمیقی ارائه دهند. انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران (با دارا بودن کمیته مستقل کتابخانه‌های تخصصی و همچنین شاخه‌ با سابقه قم) و مکتا (مجمع کتابخانه‌های تخصصی استان قم) در این زمینه کارهای خوبی انجام داده و می‌توانند مؤثرتر از این هم باشند. بنده به نمایندگی از انجمن باسابقه کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران آمادگی این انجمن را برای همکاری بیشتر با مکتا در زمینه ایجاد تحولات مثبت و روبه جلو در کتابخانه‌های تخصصی و خدمات آنها اعلام می‌کنم. امید به آنکه این همکاری‌ها توسعه یابد.

غلامرضا امیرخانی، رئیس سازمان، در سخنرانی خود در این مجمع به موضوع آینده کتابخانه‌ها و چالش‌های پیش‌روی آنها در مواجهه با فناوری‌های نوین پرداخت و گفت: امروزه کتابخانه‌ها با چالش‌های متعددی در مواجهه با پیشرفت‌های فناوری روبه‌رو هستند. این تحولات، شیوه‌های سنتی دسترسی به اطلاعات را دگرگون کرده و آن‌ها را ملزم به بازنگری در نقش و کارکرد خود کرده است تاو از کتابخانه‌ها ت بتوانند نقشی مؤثر در فرآیندهای پژوهشی و علمی ایفا کنند.

وی در ادامه با اشاره به اهمیت تاریخی حرفه کتابداری به تاملات فیلسوفان درباره این حوزه پرداخت و گفت: حرفه کتابداری و آرشیو همواره در طول تاریخ مورد توجه اندیشمندان بوده است. اینکه فیلسوف مشهور آلمانی، نیچه، در کتاب «زایش تراژدی» از زاویه دیگری به کتابداران و آرشیویست‌ها نگاه کرده است، نشان می‌دهد بحث پیرامون نقش کتابداران تنها محدود به دوران مدرن نیست، بلکه ریشه‌ای عمیق در اندیشه‌های فلسفی و فرهنگی دارد.

رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، در بخش پایانی سخنان خود، با اشاره به مسئولیت سنگین کتابداران در دوران کنونی تصریح کرد: کتابداران باید توانایی انطباق با شرایط جدید را داشته باشند و خود را با تحولات فناوری همگام سازند. تنها در این صورت است که می‌توانند نقشی موثر در هدایت پژوهشگران و بهره‌گیری حداکثری از ظرفیت‌های کتابخانه‌ای ایفا کنند.

در پایان این نشست، از رحمت‌الله فتاحی، استاد برجسته علم اطلاعات و دانش‌شناسی به پاس سال‌ها تلاش علمی در این حوزه، تقدیر به عمل آمد. این لوح توسط غلامرضا امیرخانی به وی تقدیم شد.

گفتنی است، مجمع کتابخانه‌های تخصصی حوزوی و دانشگاهی استان قم (مکتا)، نهادی با ۵۰ عضو است که با هدف ایجاد تعامل میان کتابخانه‌ها و تبادل تجربیات مدیران، ارتقای دسترسی به منابع علمی و تسهیل پژوهش‌های تخصصی تأسیس شده است. این مجمع طی یک دهه گذشته با اجرای برنامه‌های مختلف، نقشی مهم در تقویت همگرایی و همکاری میان کتابخانه‌های تخصصی ایفا کرده است.