لزوم دیجیتال سازی در کتابخانه های عمومی

به گزارش لیزنا، ‌حضور کتابخانه های عمومی در فضای الکترونیکی یکی از نیازهای جدی برای پاسخگویی به نیازهای کنونی بخش مهمی از  کاربران و حضور اثربخش این کتابخانه ها در آینده است. تحلیل رفتار کاربران و ابتنای بر مطالعات انجام شده موید این نکته است که بازنگری در فلسفه وجودی کتابخانه های عمومی و بازآرایی در ماموریت آنها از یک سو، نیازمند بازتعریف قوانین و مقررات و از سوی دیگر، مستلزم فراهم آوری زیرساخت هایی است که در همه زمان ها به ویژه در موقعیت های خاص، همچنان کتابخانه ها را به عنوان موجودیت هایی فعال و اثربخش نگه خواهد داشت. به ویژه با شکل گیری شبکه ها اجتماعی، ارائه دهندگان خدمات کتابخانه ای در بخش خصوصی به ویژه کتاب های الکترونیکی، تهدیدهای جدی برای ادامه فعالیت کتابخانه های عمومی در آینده فراهم آورده است. همه این شواهد و قرائن، ضرورت گرایش به سمت دیجیتال سازی در کتابخانه های عمومی را شدت بخشیده است. در این نوشته به صورت مختصر، به چگونگی این حرکت با تاکید بر تحول دیجیتال پرداخته شده است.

اجزای فرایند دیجیتال سازی

تحول دیجیتال در ادبیات مدیریت به عنوان یکی از الزامات تحول همه جانبه در راستای پاسخگویی به نیازمندی های عصر دانش در نظر گرفته شده است. در عرصه کتابخانه های عمومی نیز چنین قرائتی کارساز خواهد بود. اما به دلیل ضرورت رعایت ایجاز، از پرداختن به دقایق تحول دیجیتال پرهیز کرده و توجه خود را به دیجیتال سازی معطوف می دارم. دیجیتال سازی در کتابخانه های عمومی یک فرایند مداوم از تغییر نگرش ها، فراهم آوری زیرساخت ها، تبدیل منابع، بسته بندی خدمات و ارزیابی مستمر اثربخشی آنهاست. دیجیتال سازی در کتابخانه های عمومی را باید نه یک پروژه، بلکه یک پروسه و فرایند در نظر گرفت. نگاه مقطعی، زودگذر و بدون برنامه حساب شده، قطعاً به کارآیی و اثربخشی این فرایند آسیب خواهد زد. در دیجیتال سازی کتابخانه های عمومی بازیگران متعددی ذی مدخل و ذینفع هستند و هرگونه حرکت در این مسیر باید دربرگیرنده منافع، نگرانی ها و ملاحظات همه ذینفعان و با مشارکت همه بازیگران باشد. نکته مهم بعدی، نگاه حرفه ای و تخصصی به فرایند دیجیتال سازی است. موفقیت فرایند دیجیتال سازی مستلزم وجود برنامه، اقدام حساب شده و مدیریت و پایش حرفه ای است.

تجربه کتابخانه های عمومی در دنیا نشان می دهد که گرایش به سمت ایجاد دسترسی به منابع دیجیتال و تولید محتوای دیجیتال تقریبا از دو دهه پیش شروع شده است. حرکت مداوم کتابخانه های عمومی در مسیر فراهم آوری و ارائه خدمات از مجموعه های دیجیتال از کشوری به کشور دیگر و از جامعه ای به جامعه دیگر متفاوت بوده و به تبع آن، سیاست های در پیش گرفته شده نیز شامل عناصر و سوگیری های متفاوتی بوده است. در کشورهایی که سیاست ملی اطلاعات به خوبی تدوین و اجرایی شده است، کتابخانه های عمومی از بسترهای فنی، حقوقی و اجتماعی مناسب تری در مسیر دیجیتال سازی برخوردار بوده اند. همین نکته نشان می دهد که در دیجیتال سازی در کتابخانه های عمومی لازم است که به تجربیات کشورهای مختلف و درس آموخته های حاصل از شکست ها و موفقیت ها نیاز جدی وجود دارد.

ذینفعان دیجیتال سازی در کتابخانه های عمومی

دینفعان دیجیتال سازی در کتابخانه های عمومی تقریبا گسترده هستند. در یک نگاه می توان، دینفعان دیجیتال سازی در کتابخانه ها را می توان به سه دسته «محتوا»، «فرایند» و «کاربست» تقسیم کرد. هرکدام از دسته های زیر، زیرمجموعه هایی را شامل می شوند که توجه به ماهیت، جایگاه و کارکرد آنها می تواند ضریب موفقیت دیجیتال سازی را در کتابخانه های عمومی ارتقاء دهد.

ذینفعان محتوایی. ذینفعان محتوایی، آنهایی هستند که از منظر محتوا با فرایند دیجیتال سازی مرتبط هستند. مهمترین ذینفعان محتوایی عبارتند از: پدیدآوران سازمانی، پدیدآوران شخصی، ناشران، فراهم آورندگان و تنظیم گران. پدیدآوران سازمانی، موجودیت های سازمانی هستند که در ایجاد و خلق محتوا نقش دارند. بخشی از این پدیدآوران، محتوای خود را از طریق محمل های الکترونیکی و با حفظ مالکیت به صورت های مختلف منتشر و اشاعه می دهند. نویسندگان و مترجمان شخصی، شامل تمام افرادی است که آثاری را خلق و آن را به واسطه یک ناشر یا به صورت شخصی منتشر کرده اند. بخشی از این گروه از ذینفعان حقوق خود را به ناشرها واگذار کرده اند و بخشی نیز همچنان حقوق آثار خود را حفظ کرده اند. ناشران را باید عمده ترین و مهم ترین ذینفعان محتوایی قلمداد کرد که بخشی مهمی از حقوق مالکیت معنوی آثار به آنها تعلق دارد و برخلاف دو گروه از ذینفعان قبلی که اشاره شد، ارتباط مالی و تجاری با محتوا دارند. فراهم آورندگان و تنظیم گران به عنوان آخرین عضو گروه دینفعان محتوایی کسانی هستند که بین نویسندگان و ناشران، ناشران و بازار و محتوا و نویسندگان قرار گرفته و نقش فراهم آوری یا تنظیم گری را برعهده دارند. هرکدام از این گروه ها از منظر خود با محتوای منابع ارتباط دارند.

ذینفعان فرایندی. ذینفعان فرایندی در دو دسته کلی قرار می گیرند: فراهم آورندگان خدمات دیجیتال سازی، و موجودیت های نظارتی و پایش. فراهم آورندگان خدمات دیجیتال از تامین کنندگان زیرساخت ها، ارائه کنندگان خدمات تبدیل منابع، سازماندهی و استانداردسازی منابع تا ارائه کنندگان خدمات پشتیبانی از جمله تامین امنیت، ارتقای سیستم ها و غیره متفاوت هستند. گستره این گروه از دینفعان در طیف هایی از افراد، کارگاه ها، موسسات تا دانشگاه ها و کنسرسیوم های ملی و بین المللی متنوع است. گروه دوم از دینفعان فرایندی، موجودیت های نظارتی هستند که در دستگاه های مختلف مستقر بوده و از ابعاد مختلف به پایش محتوای دیجیتال در کشور می پردازند. این ذینفعان در اشکال مختلف و به واسطه موضوعیت با محتوای دیجیتال در کشور ارتباط برقرار کرده و به ایفای نقش می پردازند. در فضای فعالیت کتابخانه های عمومی، باید ذینفعانِ تنظیم گرِ نهادهای علمی و فرهنگ را هم به این مجموعه اضافه کرد. نادیده گرفتن نقش و جایگاه این ذینفعان، قطعاً ضریب موفقیت فرایند دیجیتال سازی را پایین خواهد آورد.

ذینفعان کاربست. تمامی کسانی که در آینده قرار است از محتوا و خدمات دیجیتال استفاده به عمل بیاورند یا خدمات و محتوای دیجیتال با زندگی و کار آنها مرتبط خواهد بود، در زمره ذینفعان کاربست قلمداد می شوند. توجه به ذینفعان کاربست از چندین منظر مهم است، که برخی از آنها عبارتند از:

الف. فراهم آوری فضای کاربری

ب. جلوگیری از سوء استفاده های احتمالی

ج. رفع تعارض ها و مشکلات اجتماعی فضای دیجیتال

د. ارتقای کاربری و به حداقل رساندن موانع و بازدارنده ها

همانگونه که ملاحظه می شود، دیجیتال سازی، نه به عنوان یک پروژه بلکه به عنوان یک پروسه با ذینفعان متعدد است و وقتی که مساله دیجیتال سازی منابع در کتابخانه های عمومی در میان باشد، از یک سو حساسیت ها افزایش می یابد، از سوی دیگر، نیاز به برنامه حساب شده در سطح ملی و با مشارکت تمامی بازیگران را طلب می کند. عدم توجه به نقش و جایگاه هرکدام از ذینفعان، چه در بُعد محتوا و چه در فرایند دیجیتال سازی در نهایت به کاهش اثر و ورود آسیب  جدی به کاربست آن خواهد انجامید.

راهکارهایی برای افزایش ضریب موفقیت

در ضرورت حرکت به سوی دیجیتال سازی شک و تردیدی وجود ندارد و شروع این حرکتِ هرچند دیرهنگام، بخشی از برنامه های ارتقای اثربخشی کتابخانه های عمومی و تبدیل آنها به مرکزیت اجتماع خواهد بود. اما شروع، انجام و تداوم آن نیازمند تدبیر عالمانه جدی است. این تدابیر در برگیرنده ملاحظات فنی، حقوقی، اجتماعی و اقتصادی است. هرچند پرداختن به همه زیرمجموعه های این دسته ها از مجال و حوصله این نوشته خارج است، اما در راستای ایجاد نقطه ی شروع، پیشنهاداتی به شرح ذیل می تواند مورد توجه قرار گیرد:

مرحله شناخت فرایند دیجیتال سازی با ابتنای بر روش شناسی ها شناخته شده علمی به انجام برسد. اقدامات مقطعی، عجولانه و زودگذر به کیفیت آن آسیب وارد خواهد کرد و مهمتر از همه اینکه، دیجیتال سازی را به تحول دیجیتال متصل نخواهد کرد.

از تمامی ذینفعان و بازیگران عرصه دیجیتال سازی با در نظر گرفتن حساسیت ها و ماهیت دیجیتال سازی در کتابخانه های عمومی مشارکت خواهی شود.

با هدف جلب مشارکت حداکثری و جلوگیری از آسیب های آتی، دیجیتال سازی در کتابخانه های عمومی به عنوان یک دستورکار ملی طرح و از این منظر، اقدامات مورد نیاز، سازماندهی و ساماندهی شود.

با توجه به ماهیت پیچیده و چندبُعدی امر دیجیتال سازی در کتابخانه های عمومی، مجموعه ای از مراکز دانشگاهی و علمی تراز اول و دارای صلاحیت به کار گرفته شود تا از یک سو، اِعمال دیدگاه جامع به فرایند دیجیتال سازی و تداوم آن تضمین شود و از سوی دیگر، با استفاده از زیرساخت های موجود ملی، از هزینه کردهای اضافی برای تامین زیرساخت ها و خدمات مربوطه جلوگیری شود.

با هدف افزایش بهره وری و تضمین نگاه فرایندی مداوم به این اقدام ملی، لازم است که در کنار اقدامات فنی برای دیجیتال سازی، اقدامات حقوقی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی دیجیتال سازی به صورت جدی در دستور کار باشد.

سخن پایانی

بعد از شیوع کرونا و شکل گیری تجربیات مجامع علمی، فرهنگی و اقتصادی لزوم بازنگری در بسیاری از برنامه ها و دیدگاه های مدیریتی بیش از پیش آشکار شده است. بخشی از بازنگری های مورد نیاز بر حضور حداکثری در فضای مجازی و شکل دهی آینده ای متفاوت معطوف گشته است. از سوی دیگر، کاهش جدی فعالیت ها و تعطیلی کتابخانه های عمومی در ایام کرونا و نبود خدمات بدیل جدی برای خدمات سنتی، موجب شد که بخشی از کاربران بالفعل و بالقوه این کتابخانه ها با محمل ها و بازیگران جدیدی آشنا شوند. این آشنایی قطعاً نقشه شروعی برای اقدامات مداوم در راستای تثبیت ارتباط و گرایش به سوی خدمات و اقدامات نوین و اثربخش خواهد بود. عدم اقدام کتابخانه های عمومی به تحول در برنامه ها و مدیریت روندهای آتی به ضعف هر چه بیشتر آنها در مقابل تحولات غیرمترقبه خواهد انجامید. لذا گرایش به سمت دیجیتال سازی امری اجتناب ناپذیر خواهد بود. اما این گرایش باید در نهایت به معنای تحول دیجیتال باشد تا تداوم اثربخشی مسیر کتابخانه های عمومی را تضمین کند. هرگونه تحول دیجیتال در کتابخانه های عمومی از رهگذر توجه به پنج حوزه مدیریت، زیرساخت، سیاست ها، ارتباطات و نیروی انسانی متخصص حاصل خواهد شد. قطعا با مشارکت همه ذینفعان و اقدامات عالمانه با محوریت مراکز علمی، این کار شدنی است.  

دکتر محمد حسن زاده، استاد دانشگاه تربیت مدرس و رئیس انجمن ارتقاء کتابخانه های عمومی ایران