آیسیک بیست ساله شد

 لیزنا، یزدان منصوریان، دانشیار دانشگاه خوارزمی: بیست سال پیش نخستین همایش «جستجوی اطلاعات در بافت[1]» در دانشگاه تامپره در فنلاند برگزار شد. متخصصان علم اطلاعات و دانش‌شناسی این همایش را با عنوان اختصاری «آیسیک»[2] می‌شناسند. نشستی که هر دو سال در یکی از شهرهای جهان برگزار می‌شود و کانون مباحث آن تاثیر بافت[3] بر رفتار اطلاعاتی انسان است. منظور از بافت مجموعه‌ای در هم تنیده از مولفه‌های پیدا و پنهایی است که تعامل انسان و اطلاعات را در بر می‌گیرد و بر آن تاثیر می‌گذارد. مولفه‌های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، فنی، زبان‌شناختی و غیره که هر یک سهمی در معنابخشی به اطلاعات دارند. بعد از تامپره، تاکنون به ترتیب شهرهای شفیلد، گوتمبرگ، دوبلین، لیسبون، سیدنی، ویلنیویس (پایتخت لیتوانی)، مورسیا (شهری در اسپانیا)، توکیو و لیدز میزبان آیسیک بوده‌اند. امسال «دانشگاه زادار»[4] در کرواسی میزبان است و تاریخ برگزاری آن نیز روزهای 20 تا 23 سپتامبر 2017 (30 شهریور تا 2 مهر 1395) تعیین شده است.

هر چند در سالهای اخیر عنوان این نشست به «همایش رفتار اطلاعاتی[5]» تغییر یافته است، اما نام اختصاری آن همچنان آیسیک است. دلیل انتخاب «رفتار اطلاعاتی» نیز جامعیت بیشتر این مفهوم است که سایر وجوه این فرایند نظیر نیاز و جستجوی اطلاعات را نیز در بر می‌گیرد. اکنون کارنامه بیست سالهء آیسیک آنقدر پربار شده که مرور و تحلیل آن بتواند موضوع یک تحقیق مستقل - مثلاً در قالب یک پایان‌نامه کارشناسی ارشد - باشد. زیرا این همایش بیانگر تحولات حوزه رفتار اطلاعاتی، اطلاع جویی، نیاز اطلاعاتی و به تازگی نیز تعامل انسان و اطلاعات است.

همزمان با برگزاری آیسیک مجموعه مقالاتش در اختیار شرکت‌کنندگان قرار می‌گیرد و گزیده‌ای نیز در مجله «پژوهش اطلاعات[6]» منتشر می‌شود. مجموعه‌ای که از یک سو دستاوردهای تحقیقاتی را نشان می‌دهد و از سوی دیگر افقهای پیش روی را مشخص می‌سازد. اکنون در بیستمین سال تاسیس آیسیک می‌توانیم با نگاهی به وبسایتش ببینیم رشتهء ما در زمینه رفتار اطلاعاتی به کدام سو می‌رود و چه بیم‌ها و امیدهایی پیش رو دارد. همانطور که در سایت همایش آمده است، حوزه رفتار اطلاعاتی ماهیتی میان‌رشته‌ای دارد و محققان از رشته‌ها و گرایش‌های مختلف نظیر علم اطلاعات و دانش‌شناسی، مدیریت، مدیریت اطلاعات، روانشناسی، روانشناسی اجتماعی، جامعه‌شناسی، سیستم‌های اطلاعاتی و علوم کامپیوتر در آن مشارکت دارند. آیسیک کانونی برای پیوند این رشته‌هاست و آنچه زنجیره‌ای را برای برقراری این پیوند می‌سازد از سه حلقه تشکیل شده است: سرشت و ماهیت پیچیدهء نیازهای کاربران به اطلاعات، ابزار و رسانه‌هایی که محمل اطلاعات هستند و سرانجام چگونگی بهره‌گیری کاربران از اطلاعات که خود به تنهایی موضوعی بسیار گسترده و چند وجهی است. در این میان آنچه آیسیک را از همایش‌های مشابه متمایز می‌سازد، تاکید ویژه‌ای است که بر جنبه کاربرمداری فرایند تولید، توزیع و استفاده از اطلاعات دارد. در تمام این بیست سال «کاربر» و «بافت» دو پایه اصلی آیسیک بوده است. بر همین اساس، امسال نیز 12 محور برای سال 2016 در نظر گرفته شده که به شرح زیر است:

نظریه‌ها و مدلهای رفتار اطلاعاتی و استفاده از اطلاعات: این مقوله شامل تمام جنبه‌های شناختی، عاطفی، اجتماعی و بافت‌مدار مرتبط با نیاز به اطلاعات، جستجوی اطلاعات و استفاده از اطلاعات است. تا کنون برای هر یک از این جنبه‌ها آثار متعددی منتشر شده است. مثلاً در زمینه وجوه عاطفی جستجوی اطلاعات در سال ۲۰۰۷ دایَن نال (Diane Nahl) و دانیا بیلال (Dania Bilal) کتابی با عنوان «اطلاعات و احساسات: پارادایمی نوظهور در مطالعات رفتار اطلاعاتی» منتشر کرده‌اند که قبلاً در یادداشتی با عنوان «اطلاعات و احساسات: شناخت وجوه عاطفی در فرایند اطلاع‌جویی» به آن پرداخته‌ام.

رویکردها و روش‌های تحقیق: در بیست سال گذشته روش‌های تحقیق برای بررسی اطلاع‌جویی در بافت همگام با سایر حوزه‌های علوم انسانی متحول شده و استفاده از رویکردهای کیفی و ترکیبی رونقی بیش از گذشته یافته است. در محورهای همایش امسال آیسیک نیز مقوله مستقلی به وجه روش‌شناختی مطالعه در حوزه رفتار اطلاعاتی اختصاص دارد.

رفتار اطلاعاتی و کاربرد اطلاعات در بافت‌های ویژه: تعامل انسان با اطلاعات همواره در بافت رخ می‌دهد و شناخت اجزاء این بافت نقطه آغاز و عزیمتی برای محققان محسوب می‌شود. بنابراین، برای درک رفتار اطلاعاتی انسان همواره ناگزیریم به بافت توجه کنیم. مثلاً رفتار اطلاعاتی در شبکه‌های اجتماعی، محیط‌های سازمانی، مراکز آموزشی و بسیاری از فضاهای دیگر هر یک ویژگی‌های خاصی دارد که سالهاست موضوع بحث متخصصان بوده که قبلاً در یادداشتی با عنوان «تحلیل بافت در تعامل انسان و اطلاعات» آن را توضیح داده‌ام. 

کنش‌های جمعی در استفاده از اطلاعات[7]: استفاده از اطلاعات به همان میزان که فرایندی فردی است، کنشی اجتماعی نیز محسوب می‌شود. ما انسان‌ها خواسته یا ناخواسته در جریان پرشتاب اطلاعات در جامعه سهیم هستیم. امروزه با کمک شبکه‌های اجتماعی آنلاین نظیر رخنامه (فیسبوک)، تلگرام، اینستاگرام و دهها رسانه دیگر هر یک از ما کنشگران این عرصه هستیم. متخصصان رفتار اطلاعاتی کنجکاوند بدانند این ابزارها چه تاثیری بر چگونگی مواجهه ما با دنیای اطلاعات دارد و مطالعه در این زمینه چگونه می‌تواند بر اثربخشی، کارآیی و سودمندی این ابزارها بیافزاید.

ارزش و کاربرد اطلاعات: اطلاعات کالایی منحصر به فرد است که ارزش آن در بافت و موقعیتی که قرار می‌گیرد تعیین می‌شود. مثل کالاهای دیگر نیست که تولید کننده متناسب با هزینه‌ای که صرف کرده در مبداء ارزشی برایش تعیین کند. بلکه مصرف کننده در مقصد متناسب با نیازش ارزش آن را در خواهد یافت. در نتیجه ارزش اطلاعات نه الزاماً به حجمش بستگی دارد و نه همیشه به تاریخ تولیدش وابسته است. حتی معمولاً رسانه‌ای که در آن ذخیره شده است، نیز نقش چندانی ایفا نمی‌کند. هر چند هر یک از این مولفه‌ها ممکن است در جای خود مهم باشند، اما در نهایت ارزش هر فقره اطلاعاتی در نقطهء تلاقی زمان، مکان و نیاز کاربر تعیین می‌شود. به همین دلیل هر فقره اطلاعاتی منحصر به فرد است. مثلاً تصور عمومی این است که اطلاعات هر چه جدیدتر و روزآمدتر باشد بهتر است. اما با مثالهای مختلف می‌توان دید که این گزاره همیشه صادق نیست. مثلاً آیا می‌توان گفت اطلاعات مندرج در یک لوح گلی که متعلق به سه هزار سال قبل است، چون قرنها پیش تولید شده دیگر ارزشی ندارد؟ در مثالی دیگر، ارزش اطلاعات در فرایند «تصمیم‌گیری» کاملاً وابسته به بافتی است که تصمیم‌گیری در آن رخ می‌دهد. مثلاً برای مدیر یک سازمان که می‌خواهد تصمیم مهمی بگیرد، گاه تیتر نخست یک روزنامه جهانی مهم است و گاه یک خبر کوچک در گوشه‌ای از یک روزنامه محلی می‌تواند سرنوشت‌ساز باشد. بنابراین، اگر ما اطلاعات را به مثابهء کالا در نظر بگیریم، ارزش این کالا فقط در بافتی که به کار می‌آید و متناسب با نیاز کاربر تعیین می‌شود. ارزشی که بسیار سیال است و هر لحظه تغییر می‌کند.

تحلیل رفتارهای اطلاعاتی: وقتی سخن از تحلیل رفتار اطلاعاتی می‌شود، این تحلیل می‌تواند دهها شکل داشته باشد. مثلاً یک محقق می‌تواند رفتار اطلاعاتی کاربران شبکه‌های اجتماعی را از منظرهای گوناگون تحلیل کند. مثلاً اینکه چه کسانی، در چه شرایطی چه اطلاعاتی را به اشتراک می‌گذارند می‌تواند موضوع دهها تحقیق باشد. تاثیر متغیرهای روانشناختی یا جامعه‌شناختی بر چگونگی حضور افراد در شبکه‌های اجتماعی نیز عرصه وسیع دیگری است.

ساختارهای سازمانی، فرایندها و رفتار اطلاعاتی: جریان اطلاعات در هر سازمان متاثر از ساختار و ماموریت آن است. در نتیجه رفتار اطلاعاتی کارکنان و مشتریان هر سازمان در سایه این مولفه‌ها شکل می‌گیرد و نمی‌توان آنها را نادیده گرفت.

سهم اطلاعات در تدوین راهبردهای هر سازمان برای تطبیق با محیط:  موفقیت یا شکست هر سازمان و در نهایت بقا یا فنای آن به چگونگی دسترسی و استفاده از اطلاعات وابسته است. بویژه در بازار پر رقابت امروز، سازمانی موفق است که بتواند در زمان مناسب و با کمترین هزینه به اطلاعاتی متناسب با نیازش دسترسی یابد و به خوبی از آن بهره گیرد.

نقش واسطه‌ها در رفتار اطلاعاتی: در زنجیرهء تولید تا مصرف اطلاعات رابطها نقش دارند که یا به شکل ابزارند یا رابط انسانی محسوب می‌شوند. مثلاً سخت افزارها، رابط کاربر در نرم‌افزارها و سایر وجوه مادی و مجازی رسانه‌ها بخشی از مولفه‌های مهم در این زنجیره هستند. علاوه بر آن ناشران، کتابداران و سایر متولیان عرصه نشر رابط انسانی به شمار می‌آیند.

طراحی نظام‌های سازماندهی و دسترسی به اطلاعات: نظام‌های اطلاعاتی به اعتبار نقشی که در ذخیره و بازیابی اطلاعات ایفا می‌کنند، باید دارای ویژگی‌هایی باشند. آنچه در درسهایی نظیر طراحی پایگاه‌های اطلاعاتی یا ذخیره و بازیابی اطلاعات مطرح می شوند، بخشی از ویژگی‌های مشترک آنهاست. اما هر رسانه باید بر اساس ماموریتی که دارد و متناسب با نیاز کاربر از امکاناتی تکمیلی برخوردار باشد. پرداختن به این دو مقوله یکی دیگر از محورهای همایش آیسیک است.

جنبه‌های ارتباطی در استفاده از اطلاعات: مطالعهء رفتار اطلاعاتی با لنز نظریه‌ها و مدلهای علوم ارتباطات عرصه‌ای جذاب برای پژوهشگران این حوزه است. «نظریه معنابخشی[8]» اثر «برندا دروین»[9] نمونه‌ای از این نگرش به رفتار اطلاعاتی است که خود مبنای مطالعات فراوان بوده است.

مطالعات میان‌رشته‌ای: رویکرد‌های میان‌رشته‌ای، بین‌رشته‌ای، چندرشته‌ای و فرارشته‌ای که همگی به نحوی بیانگر گذر از مرزهای قراردادی رشته‌های دانشگاهی تاکید دارند، تکیه‌گاهی مطمئن در مطالعات رفتار اطلاعاتی محسوب می‌شود. زیرا انسان با تمام پیچیدگی‌ فردی و اجتماعی‌اش در مرکز این تحقیقات قرار می‌گیرد و همهء علوم انسانی به نحوی می‌توانند در این قلمرو نقش‌آفرین باشند، به شرط آنکه ما به تحقیق نگاهی «هستی‌شناختی و فرارشته‌ای» داشته باشیم.

سخن پایانی

آیسیک نمونه‌ای موفق از شکل‌گیری «مجمع یا جامعه علمی»[10] در رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی است. منظور از جامعه علمی گروهی از متخصصان همکار، همدل و همفکر است که علائق پژوهشی مشترکی دارند و در قالب گفتگوهای بی‌طرفانه و همکاری‌های علمی نظیر نگارش مقالات و شرکت در کنفرانسها در رشد یک حوزه موضوعی مشخص می‌کوشند. در نتیجه می‌توانند در مقام مرجعی معتبر مطرح عمل کنند و بر مسیر توسعه آن حوزه تاثیر بگذارند. دسترسی به این مهم تنها در سایه تداوم تحقیق در یک حوزه موضوعی میسر است که همایش آیسیک مثالی در این زمینه است. زیرا این مجمع علمی که در بیست سال گذشته گام به گام با تحولات روز حرکت کرده[11] امروز به دوران بلوغ خود رسیده است و می‌تواند نقش یک «اجتماع علمی» را ایفا کند.

منصوریان، یزدان. «آیسیک بیت ساله شد». سخن هفته لیزنا، شماره 299. 25 مرداد 1395