سمک عیار قرن بیست و یکم

لیزنا، ابراهیم عمرانی، سردبیر: به عنوان یک کارشناس حوزه تامین منابع علمی دانشگاهی، که سالها دست اندرکار این حوزه بوده،‌علیرغم توصیه بسیاری از دوستان تا کنون در مورد این  موضوع جز اشارتی کوتاه و توصیه هایی دوستانه وارد هیچ بحث جدی در سخن هفته های لیزنا نشده ام. گاهی برایتان پیش آمده که در مورد درستی یا غلطی موضوعی که پیش روی شما است، ابهام داشته باشید؟ اینجا برای من همان ابهام همیشه وجود داشته که در نهایت تکلیف چیست؟ و امروز خیلی کوتاه می خواهم بنویسم که این ابهام خیلی جدی است و پاسخی برای آن ندارم. با اینهمه با مقدمه ای در موردSciHub توصیه ای قدیمی را تکرار می‌کنم.

این مطلب زمانی نوشته می شود که وقتی شما در گوگل اسکولار به دنبال مطلبی جدی در مورد SCI-Hub‌ می‌گردید، مقاله‌های بسیاری به دست می‌آورید که می توانید بخوانید. از تاریخچه، علل موفقیت نسبی و نظرات موافق و مخالف فراوان در مورد آن. برخی آن را رابین هود علمی قرن بیست و یک نامیده‌اند و برخی مانند نویسندگان اسکولارلی کیچن که همکار علمی و محترم ناشران بزرگ تجاری است، از آن به عنوان دزد بزرگ و دزد دریایی نام می‌برند که وقتی کشتی دزدان دریایی می‌آید، بار را با جایش یکجا می‌برد و اثری از چیزی باقی نمی‌گذارد. من هم که سنت عیاران به ویژه سمک عیار را خوانده ام، به آنها لقب عیاران معاصر می‌دهم. برخی هم علت ظهور و موفقیت نسبی SciHub را شکست حرکتی جمعی به نام دسترسی آزاد می‌دانند. برخی نیز به همین علت ناشران بزرگ را مقصر می دانند که با خدعه هایی مانند مجلات دو گانه سوز که هم مقالات دسترسی آزاد و هم پولی منتشر می کنند که بگویند که داریم به دسترسی آزاد خودمان را نزدیک می کنیم، ‌در صورتی‌که این حرکت ناشران بزرگ جز دروغ و فریب چیزی نبوده و حرکت شش ماهه اخیر اتحادیه اروپا به عنوان Plan-S که تا کنون چند مطلب در باره آن در لیزنا منتشر شده، نشانه این فریبها است که دکتر اسمیت، رهبر Plan-S‌  می گوید حاضر نیست یک بار دیگر فریب ناشران بزرگ تجاری و اتحادیه‌های آنانرا بپذیرد. و من هم همین فرض را می کنم که اگر ناشران بزرگ با ترفندهای تجاری تلاش نمی کردند دسترسی آزاد را از ماهیت آن تهی کنند و ماکتی از آن را در جامعه علمی سر پا نگهدارند،  سایتهایی مانند SciHub رشد نمی کردند، لیکن الآن SciHub در پایان سال ۲۰۱۸ میلادی بیش از ۸۶ میلیون مقاله علمی و کتاب بطور رایگان و بدون دریافت کوچکترین پولی، ارائه می کند؛ حتی به بهانه Technology Right (ناشران تجاری از این قبیل حقوق بسیار برای خودشان صادر کرده اند و به بهانه‌های مختلف بابت آنها از مشتریان پول می‌گیرند). به هر حال SciHub از سال ۲۰۱۱ تا کنون روی شبکه و در دسترس است و هر چند یکبار در برابر هجومی از سوی ناشران یا نشانی عوض کرده و یا اسم ولی هنوز هست  و فرقی برایش ندارد که سمک عیار باشد، رابین هود باشد یا دزد دریایی.

سای‌هاب SciHub در سال ۲۰۱۱ توسط آلکساندرا الباکیان دانشمند neuroscientist روس تبار در قزاقستان به وجود آمد و توانست ظرف مدت کوتاهی، نزدیک به ۷۰% مقاله ها و بعدها کتابهای الکترونیکی منتشر شده ناشران تجاری و غیر تجاری همه را در دسترس عموم قرار دهد. الباکیان همواره به ماده ۲۷ اعلامیه جهانی حقوق بشر سازمان ملل متحد استناد می کند که می گوید: «هرکس حق دارد آزادانه در زندگی فرهنگی جامعه، به منظور لذت بردن از دستاوردهای بشری و به اشتراک گذاشتن پیشرفت علمی و منافع آن به آحاد جوامع شرکت کند». از منظر او، قرار دادن مقالات علمی تحت کپی رایت غیرقابل توجیه است، و او در زندگی فرهنگی جامعه بزرگ بشری ساکن کره زمین مشارکت می کند و بس. و برخی اقدامات SciHub، را شکل مشروع نافرمانی مدنی می‌شناسند.

اگر تعریف دقیقی از نافرمانی مدنی داشته باشیم آن وقت باید بررسی کنیم که آیا این حرکت در واقع یک نافرمانی مدنی است؟

نافرمانی مدنی روشی خشونت‌ پرهیز برای اعتراض به سیاستهای حکومت‌ ها است. دراین روش با بی‌اعتنایی به قوانین حکومتی، سعی در تضعیف قابلیت اجرای قانون که یکی از مهم‌ترین پایه‌های قدرت هر حکومتی است می‌شود. این روش در جنبشی به رهبری ماهاتما گاندی برای استقلال هند از امپراتوری بریتانیا استفاده شد. همچنین این شیوه در جنبش ضد نژادپرستی در آفریقای جنوبی، جنبش حقوق مدنی آمریکا توسط مارتین لوتر ، و جنبش‌های صللح طلب  دیگر مورد استفاده قرار گرفته است  و البته این عبارت عنوان کتابی از هنری دیوید تورو است. برخی نیز  مهاتما گاندی و مارتین لوتر کینگ را در جنبش‌های صلح طلبانه و مبارزات منفی بدون خشونت متاثر از تورو می دانند. تورو (۱۸۱۷ – ۱۸۶۲) لیبرال - آنارشیست امریکایی است که در طبیعت ماوا گرفت و با شیوه‌ای صلح طلبانه (و البته فردی)  با دولت مبارزه کرد،‌ او به خانه ای در طبیعت رفت تا  به نهادهای دولتی هیچ وابستگی نداشته باشد و از خدمات آن استفاده نکند و در مقابل به دولت مالیات ندهد.  «نافرمانی مدنی» ثورو به طور صریح نهاد برده داری و عملکرد ایالات متحده در جنگ مکزیک و آمریکا را به نقد می‌کشد با این استدلال که این اعمال، بی‌عدالتی بنیادین دولت‌ها و حکومت اکثریت را منعکس می‌کند. به عقیده ثورو افراد باید از قوانین ناعادلانه سرباز زده و آن چه را که درست می‌پندارند دنبال کنند تا خود را از فساد نهادینه شده حکومت‌‌ رها کرده و مانع دوام آن در کشور شوند.

خوب آیا اگر جهانی سازی و نظم حاکم غربی‌ها بر همه شئون سایر ملت‌ها را  نظم حاکم بشناسیم، که به نوعی هست و ابزارش هم نظام پولی بین‌المللی و کشتیهای هواپیما بر و حاکمیت بر رسانه ها توسط این کشورها است، آیا مبارزه منفی و بدون خشونت در برابر قوانین ناعادلانه، مانند همین مبالغی که به عنوان حق اشتراک مجلات مطالبه می‌کنند،‌ صرفا یک نافرمانی مدنی است؟ در سال ۲۰۱۵ بر اساس شکایتی که شرکت الزویر از الکساندرا الباکیان در دادگاهی در نیویورک طرح کرد، دادگاه رای به پائین آوردن سایت Sci-Hub داد،‌ لیکن این سایت بار دیگر و از مجرایی دیگر سر برآورد و به کار خود ادامه داد. او باز هم به عنوان یک شهروند جامعه جهانی از بیدادگری ناشران بین المللی که علم را در انحصار خود درآورده و به درآمد بسیار پائین ۱۷۰ کشور از ۲۰۰ کشور مستقل جهان (نسبت به کشورهای غربی) توجه نمی‌کنند اشاره می کند و می گوید که همه باید به یک نسبت از دستاوردهای بشر بهره‌ مند باشند،‌ اینها دستاوردهای بشریت از آغاز تاریخ تا کنون است و مال همه است و الباکیان ادعا دارد که حتی یک سنت هم بابت این مقالات و کتاب‌ها از کسی دریافت نمی‌کند، که نمی کند و حتی در کشورهای غربی نیز جائیکه دسترسی نیست، ‌SciHub استفاده می‌شود،‌ ولو با فیلتر شکن.

البته هنوز برای من روشن نیست که آیا این کار را یک مبارزه غیر خشونت آمیز از نوع "نافرمانی مدنی" می توانیم بنامیم؟ البته رابین هود از خشونت ابایی نداشت و از اغنیا به زور اسلحه می گرفت و به فقرا کمک می کرد ولی الباکیان دارد از ابزار ثروتمندان استفاده می کند و از ایشان  می‌رباید و بطور علنی در  دسترس همه می‌گذارد. البته این را نمی دانم که خودش می داند که راههایی نیز برای سودجویی سود شناسان نیز باز گذاشته است.

عبید زاکانی نقل می کند که شخصی گوسفند می دزدید و در راه خدا انفاق می‌کرد، گفتند آخر این چکار است؟ پاسخ داد که گناه دزدی به ثواب انفاق در راه خداد در.  در این میان پیه و دنبه‌ای توفیر باشد.

حالا در کشور عزیز گل و بلبل خودمان، تعداد زیادی الباکیان داریم که در واقع پند عبید را در گوش گرفته اند. در واقع یا ازSciHub و یا از سایت‌های دانشگاه‌های مختلف خارج از ایران یا ناشران متفاوت همین کار محترمانه هک را انجام می‌دهند و داده‌های هک شده را با قیمت بسیار پائین در اختیار مشتریان قرار می‌دهند. خوب پایگاهی که برای یک سالش باید دست کم و با نرخ امروز بیش از ۵۰۰ میلیون تومان به ناشر بدهید، به همراه همه پایگاه‌های ناشران دیگر یکجا سالی ۵۰ میلیون تومان در اختیار شما گذاشته می‌شود. خوب در واقع پول داده ها و مقاله ها از شما گرفته نمی‌شود و فقط همان پیه و دنبه‌ای است که مانده است و عده ای به کسب حلال مشغولند و اینها هم دارند نافرمانی مدنی می کنند. و از کجا معلوم که پیه و دنبه‌ سهم خانم الباکیان از جایی تامین نمی شود که توانسته یک تنه در برابر غول‌های نشر علمی دنیا و انجمن ناشران بین المللی IPA و انجمن ناشران علمیInternational Association of STM Publishers  که مراجع اصلی دنیای نشر هستند بایستد.

من در پست رسمی سازمانی خود، بخش قانونی خریدهای پایگاه‌ها،‌ کتاب‌ها و مجلات علمی را دنبال می‌کنم، ‌و به هیچ وجه سراغ کارهای غیر قانونی نمی‌روم،‌ و با اینکه می‌دانم دانشگاه‌ها از نظر بودجه وضع خوبی ندارند، ‌همواره به دانشگاه‌ها توصیه می‌کنم، به هیچ عنوان سراغ منابع غیر قانونی و شرکت‌هایی که این منابع را در اختیارتان می‌گذارند نروید، حتی اگر خودم، گاهی اتفاق افتاده باشد که یک مقاله را بصورت شخصی و برای یک کار علمی از SciHub گرفته باشم. 

در همه مقاله هایی که درباره SciHub منتشر شده، ‌صحبت از استفاده فردی است که همه جا گیر شده ولی عزیزان من  یک موسسه نمی‌تواند دست به این کار بزند. توضیحش برای اینکه ذهنتان را درگیر کنم خیلی ساده است. وقتی شما یک موسسه هستید، یعنی جایی ثبت شده اید و رسمیت یافته اید. نگاه کنید ببینید موسسه شما کجا ثبت شده است؟ شرکت است؟ سازمان دولتی است؟ دانشگاه است؟ تحت چه ضابطه حقوقی شناخته می‌شوید یا بهتر بگویم شخصیت حقوقی شما چیست ؟ از هر سوی پاسخ دهید می‌بینید که نهایتا بر اساس قوانین جمهوری اسلامی ایران یا از طریق ثبت شرکت‌های وزارت دادگستری  و قوه قضائیه و یا از طریق مصوبات مجلس یا هیات دولت مشغول فعالیت هستید. از سویی دولت شما عضو سازمان ملل و عضو بسیاری از کنوانسیون‌های حقوقی مختلف بین‌المللی است و از طریقی، یکجایی با دیگر کشورها ارتباط دارد. دیگر کافی نیست که بگوئید ما که عضو کنوانسیون کپی‌رایت نیستیم، در دادگاهی در جایی از دنیا شما را محکوم می‌کنند و در زمانی که اصلا فکرش را نمی‌کنید از محل دارائی‌های کشور شما که در جایی بلوکه شده بر می‌دارند و خیلی ناجوانمردانه هم بر می‌دارند. سیستم پولی بین المللی که تحریم‌ها را اداره می کند، به همین منظور طراحی شده که نبض بازار و پول‌های همه کشورها را در دستان ناجوانمرد خود نگاه دارند. کل خرید دهسال منابع علمی همه دانشگاه‌های ایران به ۳۰۰ میلیون تومان نمی‌رسد، ولی به خودشان اجازه خواهند داد که بابت فقط یک دانشگاه و آن هم مثلا پنج سال جریمه چند میلیاردی بگیرند به اسم اینکه ایقدر به ناشران ما ضرر خورده است. حکم را هم دادگاه نیویورک داده و FBI‌ هم به دنبال مجرم است. یادتان باشد در اسامی که دولت نامتعارف ترامپ در نوروز ۹۷ اعلام و تحریم کرد افرادی مرتبط با هک کردن سایت‌های ناشران وجود داشت که به دنبال آن از برخی دانشگاه‌های ایران شکایت کردند و حالا باید دید کی خبرش به FBI خواهد رسید و کجا از دارائی‌های ایران حکم غیر عادلانه دادگاه خودشان را مطالبه خواهند کرد.

دانشگاه بسیار بزرگی که بودجه اش به فرض ۲۰۰ میلیارد تومان در سال است (بودجه دولتی و درآمدهای اختصاصی)، اگر واقعا نیاز به منابع علمی دارد و مقاله های دانشجویان و استادانش بدون آن به انجام نمی‌رسد، می توانست ۲% از آن را به این خریدها اختصاص دهد ولی بابت سه تا از این دو درصدها که نهایتا به دو تا سه میلیون دلار می رسید، اگر تحریم شود، باید ۱۰۰ برابر جریمه بدهد.

من یک بار دیگر به دانشگاه‌ها تذکر دادم، و باز هم از همین تریبون خدمتتان عرض می کنم، استفاده از این قبیل سایت‌ها، ‌بصورت شخصی و برداشتن یک مقاله،‌ مشکل زیادی برای کشور ایجاد نمی‌کند ولی سایتی که غیر قانونی اموال دیگران را در اختیار شما می‌گذارد، و شما هم به راحتی مدرک این کار را  در سایت خود اعلام می‌کنید ممکن است شما و دولت علیه را با مشکلات زیادی روبرو کند.

عمرانی، سید ابراهیم. «سمک عیار قرن بیست و یکم ». سخن هفته لیزنا، شماره ۴35 ، ۲ اردیبهشت ۱۳۹۸