کتابخانه‌های عمومی نیازمند اقدام ملی هدفمند

به گزارش لیزنا، دکتر محمد حسن زاده  رئیس انجمن ارتقای کتابخانه های عمومی به مناسبت هفته کتاب، کتابخوانی و کتابدار بیانه ای صادر کرد. متن بیانیه به شرح زیر است:

تعریف روزها و هفته های مناسبتی در کشورهای مختلف از جمله کشور ما با هدف فرهنگ سازی و جلب توجه عمومی به موضوعات مهم کشوری و جهانی تعریف می شوند. ورود یک مفهوم به تقویم ملی می تواند حداقل سه نکته را به ذهن متبادر سازد: نخست، آن مفهوم یا پدیده موجبات همبستگی و یا سودمندی عمومی جامعه را فراهم می کند و احتمال فراموش شدن آن می رود و لازم است با تکرار هر ساله آن، از فراموش آن جلوگیری شود. دوم، آن مفهوم یا پدیده، می تواند موجب تحرک اجتماعی و ماندگاری یک جنبش اجتماعی شود و با تذکر هر ساله آن، موجبات پایداری آن عامل حیات بخش و جنبش آفرین را فراهم می شود و سوم، آن پدیده، برای بقای خود نیازمند حمایت جدی است و یادآوری سالیانه به تداوم بقای آن کمک می کند. در تقویم کشورما، یک هفته از آبان ماه به عنوان هفته کتاب نامگذاری شده و 24 آبان ماه به عنوان روز کتاب، کتابخوانی و کتابدار تثبیت گردیده است. در تعریف «هفته کتاب» و «روز کتاب، کتابخوانی و کتابدار» به نظر می رسد، هر چند در ابتدای تعریف، احتمالاً، یکی از این موارد مصداق داشته است، اما در زمان بسیار کمی، اکنون هر سه مورد بر فضای مرتبط با کتاب مصداق پیدا کرده است. به عبارت دیگر، امروزه کتاب، کتابخانه و کتابدار به عنوان مفاهیم و پدیده هایی درآمده اند که از یک سو در معرض فراموشی جمعی قرار دارند، از سوی دیگر، برای بقای اثربخش نیازمند توجه جمعی و آنی هستند و مهمتر از همه این که، به عنوان عواملی حیات بخش و جنبش آفرین در منظومه اجتماعی مطرح هستند که در صورت وجود شرایط به پویایی روحی، روانی و علمی جامعه کمک می کنند. ضمن تبریک این هفته و روز به کتابداران عزیز به ویژه کتابداران کتابخانه های عمومی و آرزوی سرافرازی و توفیق روزافزون به این قشر خدوم، در این بیانیه مختصر، به دنبال تبیین این نکته کلیدی هستم که کتاب، کتابخانه و کتابدار نیازمند توجه جدی و تحول بنیادین هستند و در صورتی که حمایت های جدی صورت نگیرد، این بازیگران کلیدی به مرور رو به اضمحلال خواهند گذاشت. در میان انواع کتابخانه ها، کتابخانه های عمومی با توجه به سرشت اجتماعی خود از اهمیت بسیار بیشتری برخوردار هستند وفروپاشی این کتابخانه ها در درازمدت تاثیرات جبران ناپذیری بر حیات اجتماعی خواهد گذاشت. درست، به مانند تاثیرو جایگاهی که کاهش درختان و جنگل ها در اکوسیستم زیست انسانی ما دارند. 

کتابخانه های عمومی: محیط هایی پایدار و نیازمند پویایی

کتابخانه های عمومی بیش از هر سازمان و بازیگر اجتماعی به محیط پیرامونی خود نزدیک تر هستند. کتابخانه های عمومی بر اساس رسالت بنیادین خود در نزدیک ترین مکان به زیست اجتماعی شهروندان ساخته می شوند و با شعبه هایی ثابت و سیار به محلات شهری و روستایی راه پیدا می کنند. تفاوتهای حاصل از میزان برخورداری اجتماعی، سواد، نوع فعالیت و حتی رویکردهای زیستی محلات و جوامع مختلف، میزان تاثیر گذاری کتابخانه های عمومی در جامعه پیرامونی را تعیین می کند. معنای این تنوع و گوناگونی این است که هر کتابخانه ای باید منطبق با محیط پیرامونی خود و براساس نیازهای آن به فعالیت پرداخته و بر حسب تغییرات و  تحولات میدانی در ساخت و ساحَت اجتماعی آحاد شهروندان به خودسازگاری و خودترمیمی ادامه دهد. برحسب این اصل بنیادین، کتابخانه های عمومی در سیاستگذاری و اجرا به صورت غیر متمرکز و منطبق با فضای تنفس محیط پیرامونی خود اداره شوند. البته علاوه بر امر اداره کردن، میزان حمایت های دولتی و محلی نیز باید تابع و سازگار با نوع و سطح نیازمندی های آنها باشد.

نزدیک کردن هر چه بیشتر کتابخانه های عمومی به نیازهای دانشی و فرهنگی محیط پیرامونی به ماندگاری و اثربخشی آنها کمک خواهد کرد. کتابخانه های عمومی بدون مجموعه و محتوای غنی، بدون نیروی انسانی متخصص و رضایتمند، بدون برنامه آینده نگر حساب شده، و  بدون اختیار عمل و استقلال اجرایی جهت همکاری یکپارچه با سایر نهادهای مرتبط اجتماعی علاوه بر اینکه توفیقی حاصل نخواهد کرد، در آینده نزدیک با فروپاشی تدریجی یا بقای خنثی روبرو خواهد شد. درکنار این امر، تجهیز کتابخانه های عمومی به فناوری های روزآمد و همگام سازی آنها با تغییرات بنیادین از جمله تحول  دیجیتال، امری ضروری است. دستیابی به این مهم، نیازمند ارتقای قانونی، اجرایی و شبکه های همکاری همدلانه ملی است.

کتابداران عمومی: متخصصانی نیازمند پشتیبانی

کتابداران عمومی در زمره کارکنان دانشی هستند که همانند جهادگرانی عاشق در جغرافیایی به وسعت ایران عزیز بدون توجه به محدودیت امکانات، ساختارها و قواعد معیشت اداری و با تمام توان با اقشار مختلف جامعه در ارتباط هستند و به خدمت خود ادامه می دهند. بخش قابل توجهی از کتابداران عمومی، تک کتابدار هستند و همه امور کتابخانه را یک تنه و به تنهایی انجام می دهند. این عزیزان، بدون توجه به محدوده ایام و ساعات اداری به ساخت، توسعه و اداره کتابخانه خود مشغول هستند. بخش قابل توجهی از این کتابداران در اماکن و مناطق کم برخوردار با کمترین امکانات به روشن نگه داشتن شمع دانایی ادامه می دهند، بخش مهمی از کتابداران عمومی تنها با یک همکار و با امکانات محدود با مخاطبان بسیار زیادی سروکار دارند.

همه ما می دانیم که امور کتابخانه ای، فعالیت هایی تخصصی و دانشی هستند. متخصصان علم اطلاعات و دانش شناسی واقف هستند که یک مصاحبه مرجع اثربخش تا چه اندازه نیاز به تخصص دارد و تا چه اندازه می تواند در تغییر مسیر یک مراجعه کننده نقش ایفا کند. تجربه حضور در بخش مرجع کتابخانه های مهم نشان داده است که نقش کتابدار در هدایت آینده تحصیلی، شغلی و عملکرد اجتماعی مراجعه کنندگان، بی بدیل است. تفاوتی ندارد که این خدمات در یک کتابخانه تخصصی مانند کتابخانه مجلس یا سازمان مدیریت باشد، یا در یک کتابخانه دانشگاهی، یا در یک مرکز منابع آموزشی در یک موسسه آموزشگاهی و یا یک کتابخانه عمومی. اما حضور کتابخانه های عمومی در مرکزیت جامعه، امکان مراجعه افراد از هر قشر و جایگاهی را امکان پذیر ساخته است و این امر بر تخصص-محور بودن خدمات کتابخانه های عمومی و نیازمندی های چند-مهارتی کتابداران، بیش از سایر کتابخانه ها افزوده است.

انجام یک امر چند-مهارتی و تخصصی بیش از هر چیز نیازمند تمرکز و طمانینه است. کتابداران کتابخانه های عمومی هم به لحاظ معیشتی و هم به لحاظ فاکتورهای تعیین کننده ی آرامش محیط کار و همچنین به لحاظ استقلال عمل اجرایی نیازمند تامین و پشتیبانی هستند. در نبود این شرایط، امکان همکاری با سازمان های متنوع، رویارویی اثربخش با مخاطبان و مراجعه کنندگان گوناگون از قشرهای مختلف اجتماعی و مهمتر از همه، همگامی با پیشرفت های نوین فناورانه میسور نخواهد بود. روزمرگیِ آسیب زای ناشی از نابسندگی معیشتی، مدیریتی و ساختاری به فرسودگی تدریجی کتابداران کتابخانه های عمومی خواهد انجامید. درمقابل، حمایت همه جانبه و تامین فضای کاری خوشایند، موجب شکوفایی این قشر تاثیرگذار در ارائه خدمات نوآورانه پایدار خواهد شد.

سخن پایانی

کتابداران کتابخانه های عمومی بر اساس اصول اخلاق حرفه ای، خود را موظف به ارائه خدمات گسترده به هموطنان خود می دانند و در این راه از هیچ تلاشی فروگذاری نمی کنند. بخش اعظم این تلاش های حرفه مندانه، به دلیل آموزه هایی است که در کلاس های درس فراگرفته و به واسطه الزامات فعالیت متخلقانه در محیط های علمی و فرهنگی به خود گرفته و آن را سرلوحه فعالیت خود قرار داده اند. امّا، اصول بنیادین علم مدیریت و قواعد اداره سازمان های علمی و فرهنگی و حکمرانی فضاها و کارکنان دانشی مقرر می دارد که با ایجاد دستورکار ملی و جلب توجه مراکز تقنینی و اجرایی در سطح ملی و مشارکت جویی از ساختارهای حمایتی-مردمی، تنگناهای حاکم بر فضای فعالیت کتابخانه های عمومی رفع شود  و افق های روشنی پیش روی نظام علمی و فرهنگی میهن عزیزمان  قرار گیرد. عبور از تنگناهای حال، بستری برای تفکر و آماده سازی برای بقای اثربخش در فضای متحول آتی را فراهم خواهد کرد.

با آرزوی توفیق الهی

دکتر محمد حسن زاده،‌استاد دانشگاه تربیت مدرس و رئیس انجمن ارتقای کتابخانه های عمومی ایران