دومین جلسهٔ باشگاه مقاله‌خوانی همدان برگزار شد

به گزارش لیزنا، دومین باشگاه مقاله‌خوانی اداره کل کتابخانه‌های عمومی، با موضوع نقش محوری «کتابخانه‌های عمومی در محرومیت‌زدایی اجتماعی» با حضور مدیرکل پژوهش و آموزش نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، مشاور عالی استاندار همدان، مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان، استادان دانشگاه در دو حوزهٔ علوم اجتماعی و علم اطلاعات و دانش‌شناسی، کارشناسان بهزیستی و برخی از کتابداران  برگزار شد.

 عاطفه زارعی، مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان همدان، اظهار داشت: هدف از برگزاری این باشگاه مقاله‌خوانی، برقراری ارتباط مناسب بین امور پژوهشی و اجرایی با تأمل بر گزارش‌های پژوهشی و تجربیاتی است که در سراسر جهان منتشر می‌شود و می‌تواند عرصهٔ نظر و عمل ما را در ایران به‌طور مشابه غنا ببخشد و خدمات کتابخانه عمومی ایرانی را به حوزه‌هایی متناسب با نیاز مردم و همسو با دستاوردهای جهانی ارتقا دهد.

وی با اشاره به اینکه باید بتوانیم از این تجربیات برای توسعهٔ کتابخانه‌های عمومی و طراحی نقشه‌های استراتژیک بهره ببریم، افزود: کتابخانه‌های عمومی تنها محلی برای امانت کتاب و قرائت‌خانه نیستند، بلکه کارکردهایی اجتماعی با محوریت کتاب و دانایی برای آن ها تعریف شده است.

مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان همدان تصریح کرد: کتابخانه‌های عمومی ما مراجعانی دارند که به دنبال خدمات اجتماعی هستند. امروز کتابداران با توجه به نیازی که در جامعه و کاربران کتابخانه احساس می‌کنند، اقدامات خلاقانه‌ای در راه ایفای نقش اجتماعی کتابخانه و در حوزه‌هایی از قبیل کسب‌وکار و آسیب‌های اجتماع انجام می‌دهند؛ که البته بهتر است آن را سازمان‌یافته‌تر و علمی‌تر کنیم.

وی با اشاره به اینکه برای ایفای این نقش، بهره‌مندی از دانش و تجربیات سایر حوزه‌ها ضرورت دارد، اظهار داشت: به دنبال این هستیم که نقش کارکردهای اجتماعی کتابخانه‌ها را در جامعه پر رنگ‌تر کنیم، به‌طوری‌که کتابخانه فقط محلی برای مدیریت اطلاعات نباشد و به مرکز و پایگاهی برای به اشتراک‌گذاری تعاملیِ دانش و یادگیری و مبادلات فرهنگی اجتماع تبدیل شود. یکی از اهداف باشگاه مقاله‌خوانی ایجاد ارتباط بیشتر بین کتابخانه‌های عمومی و جامعهٔ علمی، دانشگاهی، سیاست‌گذاران و کارگزاران است. این ارتباط باعث می‌شود اعضای هیأت علمی، کتابداران، کارشناسان و مسئولان از تخصص و تجربیات یکدیگر بهره ببرند.

«آیا برای همه دسترس‌پذیراست؟ کتابخانهٔ عمومی و محرومیت اجتماعی»

 نسیم انصاری، کتابدار کتابخانهٔ شهید مظاهری و عضو کارگروه پژوهشی اداره‌کل کتابخانه‌های عمومی استان همدان، به ارائه مقالهٔ «آیا برای همه دسترس‌پذیراست؟ کتابخانهٔ عمومی و محرومیت اجتماعی» پرداخت. وی با بیان اینکه در این نشست، به کنکاش درباره نقش کتابخانه‌های عمومی در کاهش محرومیت‌های اجتماعی می‌پردازیم، گفت: در کارگروه پژوهشی اداره‌کل کتابخانه‌های عمومی استان با بررسی مقالات و پژوهش‌های مختلف و متعدد در ایران و خارج از کشور، به این نتیجه رسیدیم که هرچند مقالات گوناگونی در حوزه اجتماعی به نگارش درآمده است اما در حوزه مورد بحث، یعنی نقش کتابخانه‌ها در کاهش محرومیت‌های اجتماعی، با محدودیت و تنگنا مواجه هستیم. مطالعات داخلی با مصداق محرومیت و آسیب، منحصر به یک مقاله در کاهش آسیب طلاق است و مطالعات خارجی نیز عمدتاً به بهبود سلامت روان و حصول به تندرستی با خدماتی همچون کتاب‌درمانی و تجویز کتاب توسط روان‌پزشکان و متخصصان بهداشت عمومی برای مقابله با هراس، اضطراب، افسردگی، وسواس فکری و... می‌پردازد یا کارآمدی خدمت کتابخانه را برای کاهش خشونت جوانان و طرد اجتماعی و اعتیاد نشان داده است.

این کتابدار با اشاره به اینکه کتابخانه‌های عمومی نقش‌ها و اهداف متنوعی دارند و یکی از آن ها نقش اجتماعی است، این نقش را هم‌تراز و چه‌بسا فراتر از سایر نقش‌ها دانست و اظهار داشت: از رسالت‌های کتابخانه‌ها ارائهٔ خدمات و برنامه‌های آگاهی‌بخش آموزنده و غنی‌کنندهٔ فراغت به اقشار مختلف جامعه در همهٔ سنّی است، بنابراین نقشی بسزایی برای محرومیت‌زدایی و کاهش آسیب‌های اجتماعی می‌توانند داشته باشند.

انصاری افزود: محرومیت‌های اجتماعی ریشه در نابرابری و تبعیض و ناتوانی دارد و ابعاد وسیعی را شامل می‌شود که موضوعاتی چون تنگدستی اقتصادی، فقر اطلاعاتی و فرهنگی، نابرابری‌ها در منزلت اجتماعی، فقدان شغل و نداشتن سلامت و بهداشت جسم و روان از مظاهر آن است. کتابخانه‌های عمومی باید پناهگاهی برای یکایک افراد جامعه باشند و در کاهش محرومیت‌های اجتماعی، نقشی مؤثر ایفا کنند.

عضو باشگاه مقاله‌خوانی کتابداران همدان، افزود: با همین رویکرد، از میان مقالات و مطالعات، گزارش پژوهش مفصل شش پژوهشگر (دِیو مادیمَن، شیراز دُرّانی، جان پِیت‌من، مارتین داچ، ربکا لینلی، جان وینست) در دانشگاه متروپولیتن ِ لیدز و خلاصهٔ مدیریتی آن با عنوان «آیا برای همه دسترس‌پذیراست؟ کتابخانهٔ عمومی و محرومیت اجتماعی» انتخاب شد که به‌رغم انتشار در سال 2001، همچنان قابل توجه است و در این جلسه به بررسی آن می‌پردازیم. پژوهش، نخست محرومیت اجتماعی را تعریف و سپس عملکرد محرومیت‌زدای 129 کتابخانهٔ عمومی لیدز، شِفیلد و لندن را در انگلستان ارزیابی کرده است. در نهایت تحلیل کرده که چگونه کتابخانه‌های عمومی می‌توانند خدمات خود را در آینده به صورت مؤثرتر بر گروه‌ها و اجتماعات محروم متمرکز کنند. مقاله در نتایج نیز راهکارها و پیشنهادهایی به‌منظور تدوین خط‌مشی برای ایفای نقش کتابخانه‌ها در رفع محرومیت از اقشار جامعه ارائه می‌دهد تا کتابخانه‌ها در آینده خدمات خود را به صورت مؤثرتر به‌سمت گروه‌ها و اجتماعات محروم پیش ببرند.

کتابدار کتابخانه شهید مظاهری تصریح کرد: یافته‌های این پژوهشِ 18 ماهه (از مهر 77 تا فروردین 79) نشان می‌دهد که بین مسئولان کتابخانه‌های عمومی از منظر رویکرد و فعالیت‌های مربوط به تعاملات و مداخلات اجتماعی، تفاوت‌های گسترده‌ای وجود دارد. تنها یک‌ششم از آنان بر یک الگوی جامع از انگیزه و آگاهی و اقدام مناسب برای گنجاندن مسائل اجتماعی در کارکرد کتابخانه اتفاق نظر دارند. همین پژوهش نشان می‌دهد که اگرچه اکثریت مسئولان (60 درصد)، برخی از ابتکارات را طرح کرده و توسعه داده‌اند، اما هیچ راهبرد جامع و فعالیت متناوبی نداشته و اقلیتی از آنان نیز به‌کل فاقد راهبرد و اقدام به ارائه خدمات محرومیت‌زدا بوده‌اند. بسیاری از افراد محروم (مردم بی‌خانمان، پناهندگان، مهاجران و ...) در بین اولویت‌های راهبردی خدمات کتابخانه‌های عمومی نیستند. پیشرفت‌های نوین خدمات در کتابخانه‌ها، مانند توسعهٔ فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات و یا ابتکارات سوادآموزی، فقط در اقلیت کوچکی از محرومان اجتماع مورد توجه قرار گرفته است. تقریباً یک‌سوم از مسئولان، به‌طور کلی محلات و گروه‌های اجتماعی محروم را هدف قرار داده‌اند و بیشتر گزارش‌های ارائه شده نیز ناشی از تعامل فردی کارکنان و کتابداران با این اجتماع محروم، آن‌هم بیشتر در سطح عمومی بوده است تا تخصصی.

عضو کارگروه پژوهشی و حلقهٔ مقاله‌خوانی استان، بر اساس این تحقق، به مشکلات پیش روی کتابخانه‌ها برای مشارکت در محرومیت‌زدایی نیز اشاره کرد که عبارتند از: عدم تمایل به اتخاذ الگوهای جامع تأمین اجتماعی با اولویت قرار دادن گروه‌های محروم، نگرش منفی کارکنان کتابخانه به‌دلیل فقدان مهارت و آموزش در مورد خدمت‌رسانی به محرومان، بی‌رغبتی کتابخانه‌ها به فعالیت‌های محرومیت‌زدایی و عدم گرایش آنان به مشورت با جوامع و گروه‌های محروم، تمرکز کتابخانه‌ها در ارائه خدمات به عنوان یک سرویس منفعل و نه پویا و مداخله‌گر.

انصاری بر مبنای چنین مشکلاتی، راهبردهای پیشنهادی پژوهش برای مواجهه با محرومیت اجتماعی در کتابخانه‌های عمومی را برشمرد که عبارتند از: اتخاذ راهکارهای هم‌افزا و جامع برای تأمین خدمات با اولویت قرار دادن نیازهای اجتماعات محروم، ایجاد نوآوری در نقش کتابداران و کارکنان کتابخانه جهت ایجاد یک رویکرد پاسخگوتر اجتماعی و آموزشی، هدف قرار دادن گروه‌ها و اجتماعات محروم و تأمین نیازهای آنان، توسعهٔ رویکردهای مبتنی بر جامعه در کتابخانه‌ها از طریق مشارکت با جوامع محلی، ایجاد تحولات خدمتی با بهره‌گیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات و شبکه‌ها با تمرکز بر نیازهای محرومان، تجدید نظر در هویت کتابخانه عمومی جهت ارتباط بیشتر با فرهنگ گروه‌های اجتماعی محروم.

وی با بیان اینکه مقاله در سطح سیاست‌گذاری و اجرای سیاست در کتابخانه‌های عمومی نیز برای محرومیت‌زدایی اجتماعی پیشنهادهایی دارد، تصریح کرد: تهیه و پیاده‌سازی راهبردهای بلندمدت توسط مسئولان کتابخانه‌های عمومی برای مقابله با محرومیت‌های اجتماعی (مانند تأمین بودجهٔ پایدار، حمایت از نوآوری، نظارت و ارزیابی و ...)، تدوین راهبردهای محلی و کوتاه‌مدت مورد نیاز جهت جبران کمبود زمان برای استفاده از کتابخانه‌ها توسط گروه‌های محروم، تدوین سیاست‌ها و تدابیر برابر و عاری از تبعیض توسط مسئولان کتابخانه‌های عمومی برای گروه‌های محروم جامعه، هدفمند سازی منابع کتابخانه‌ها به سمت جوامع محروم و غیریکدست اجتماعی، تدوین چشم‌انداز و شیوه‌های کار و قوانین، مطابق با دیدگاه اکثریت جوامع.

از راهکارهای پژوهش، می‌توان به اتخاذ رویکردی هماهنگ جهت توسعهٔ خدمات کتابخانه‌ها از طریق ارتباط انجمن کتابخانه‌ها با سازمان‌های بهزیستی و حاکمیتی اجتماعی و سایر سازمان‌های ذی‌ربط مردمی، تعریف محرومیت اجتماعی و ریشه‌های آن در تمامی سطوح، تبیین نقش کتابخانه‌ها در ارائهٔ خدمات جهت رفع نابرابری و تبعیض، تخصیص بودجه لازم جهت تحقیقات بیشتر در مورد همهٔ جوانب محرومیت‌های اجتماعی، راه‌اندازی یک سامانهٔ پیشنهادها جهت دستیابی به راهکارهای عملی رفع محرومیت اجتماعی اشاره کرد.

انصاری به نمایندگی از گروه مقاله‌خوانی، دستاورد و پیشنهاد این جستار را برای کتابخانه‌های عمومی ایران برشمرد. این پشنهادات عبارتند از: تدوین راهبردهای طولانی‌مدت (شامل مأموریت، چشم‌انداز و ارزش‌ها) با مشارکت مسئولان و کتابداران کتابخانه‌ها برای مقابله با محرومیت‌های اجتماعی، تدوین خط‌مشی هماهنگ جهت همکاری بخش‌های دولتی و سمن‌ها با کتابخانه‌های عمومی در این جهت، بهبود دسترس‌پذیری خدمات و برنامه‌های کتابخانه برای محرومان با یاری انجمن‌های کتابخانه و از طریق ایجاد سازوکارهای مناسب، مدرن‌سازی خدمات یا طراحی خدمات نوین با بهره‌گیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات، انجام مطالعات و تحقیقات دقیق در خصوص نیازهای محرومان به خدمات سه‌گانهٔ کتابخانه (آگاهی، آموزش، تفریح)، تأمین اعتبار ویژه، آموزش کتابداران و تجدید ساختار و رویکرد، برای ارائة خدمت بهینه و برآورندهٔ نیاز و خواست اقشار محروم به‌مقصود رفع محرومیت.

کتابخانه‌ها مطالبه‌گری در مردم را ایجاد کنند

ابوالفضل باب‌الحوائجی، رئیس دانشگاه علمی و کاربردی بهزیستی همدان، نخستین مشارکت‌کننده در بحث پیرامون این مقاله بود. این استاد دانشگاه اظهار داشت: امروزه آسیب‌های اجتماعی را شاهد هستیم که جوامع برخوردار نیز به آن مبتلا هستند. هر جامعه با هر سطح برخورداری، آسیب مخصوص به خود را دارد و اگر جامعه برخوردار هم باشد، دلیلی بر نبود آسیب اجتماعی نیست. این آسیب‌ها در مناطق مختلف شهری و روستایی، متناسب با وضعیت اقتصادی و فرهنگی، انواع مختلفی دارد اما برای حل یا رفع آن ها، عموماً یک سیاست از مرکز ابلاغ می‌شود که گاه با شرایط منطقه‌ای و بومی سازگاری ندارد. به علاوه، بسیاری از مواقع عملکرد دستگاه‌های مختلف به صورت موازی در این حوزه پیش می‌رود و چند دستگاه با یکدیگر اما بدون هماهنگی در یک موضوع ورود می‌کنند. این مدرس دانشگاه، آسیب اول استان همدان را اعتیاد دانست و مثال‌هایی از معضل تمرکز و ناهماهنگی ارائه کرد.

باب‌الحوائجی با بیان اینکه تعریف محرومیت در هر جامعه متفاوت است، ادامه داد: بیشتر محرومیت‌ها در حاشیهٔ شهرها به چشم می‌خورد؛ جایی که بسیاری از نهادهای اجتماعی و فرهنگی حضور ندارند. در چنین شرایطی ما باید به دنبال راه‌حل این مشکلات باشیم.

وی با اشاره به اینکه کتابداران باید مقالاتی از مشاهدات و تعاملات خود تهیه کنند و این مقالات مبنای طرح و برنامه ریزی در کشور قرار گیرد، گفت: بهزیستی در تقسیم وظایف‌، بر تعدادی محرومیت‌های اجتماعیِ تعریف‌شده، تمرکز کرده است. اقدام اصلی بهزیستی، مداخله در جوامع محدود است اما درحوزه پیشگیری، با یاری کتابخانه‌ها و سایر دستگاه‌ها عمومیت می‌یابد و موفقیت در این حوزه، نتایج بهتری را به دنبال خواهد داشت.

رئیس دانشگاه علمی و کاربردی بهزیستی همدان با بیان اینکه برداشت من از کتابخانه عمومی، مکانی برای پر کردن اوقات فراغت مردم هر منطقه است، اظهار داشت: مداخله کار کتابخانهٔ عمومی نیست و به سازمانی متخصص بر می‌گردد که برای این کار بودجه می‌گیرد، اما کتابخانه‌ها می‌توانند خوراک فکری و فرهنگی مردم را تأمین کنند و با نیاز سنجی لازم، پیش‌گیری از محرومیت را تمهید کنند. کتابخانهٔ عمومی می‌تواند به یاری سازمان‌های مداخله‌گری چون بهزیستی بیاید و در هر منطقه، نیازسنجی و تسهیل‌گری و ایجاد مطالبه را در جامعه بر عهده بگیرد؛ به طوری که مردم بدانند برای رفع نیاز خود به کدام سازمان و یا نهاد مراجعه کنند. کتابخانه‌ها نسبت به نظرسنجی از مردم و جامعه اقدام کنند تا چارچوب آموزش‌هایی که اجتماع پیرامون به آن ها نیاز دارد، به دست آید و مثمر باشد.

باب‌الحوائجی با بیان اینکه بیش از 70 مجموعهٔ تسهیل‌گر بهزیستی در همدان وجود دارد، ادامه داد: این افراد ممکن است اطلاعات لازم از هر منطقه را نداشته باشند و کتابخانه‌های عمومی بهترین منبع برای جمع‌آوری و ارائهٔ این اطلاعات و تدارک زمینهٔ تعامل با مردم هستند. هرچند کمیتهٔ امداد، بهزیستی، شهرداری، بسیج و ... در حوزه‌های مختلف کاهش محرومیت‌ها فعالیت می‌کنند، اما هزینه‌ای که انجام می‌شود با فایده و بازخوردی که گرفته می‌شود، همسان نیست و دلیل آن هم نبودن هماهنگی بین این دستگاه‌ها است. با ورود و نقش‌آفرینی کتابخانه به این عرصه، باید ابتدا از ناهماهنگی بیشتر و صرف هزینهٔ کم‌فایده پرهیز کرد.

این مدرس دانشگاه از کتابخانه‌های عمومی خواست که اطلاعات لازم را به اقشار مختلف ارائه دهند. وی تأکید کرد: حتی با انتقال اطلاعات و آگاهی‌رسانی و ایجاد نگرش منفی به آسیب و معضل، حل و رفع آن حاصل نمی‌شود. 96 درصد جمعیت همدان، نگرشی منفی به اعتیاد دارند ولی این آگاهی باعث رفع معضل اعتیاد نشده است. با این حال، ارائهٔ اطلاعات، یک تخصص است و این نوع جلسات باعث می‌شود نظرها به یکدیگر نزدیک شود و اثرگذاری در جامعه افزایش یابد و گام‌های بعدی، بهتر تعریف و هماهنگ شود.

کتابخانه‌ها واسط بین مردم و سازمان‌ها

مریم احمدی‌نسب، مشاور امور بانوان اداره‌کل کتابخانه‌های عمومی استان همدان نیز با بیان اینکه کتابخانه‌ها نه کارکردی منحصر به فراغت دارند و نه به دنبال مداخلهٔ غیرمتخصصانه اند، از رویکردی دیگر به این بحث پرداخت و تصریح کرد: کتابخانهٔ عمومی، مرکز اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی، یادگیری مادام‌العمر و غنای فراغت در هر منطقه است. این مراکز، در ساختار اجتماع و نهادهای مدنی نیز نقش تسهیل‌گر و واسط را بین مردم و دستگاه‌های متولی رفع نیاز جامعه ایفا می‌کنند.

مریم رستگاری، مسئول کتابخانه عمومی اعتمادیه همدان و مجری این جلسهٔ باشگاه نیز با بیان اینکه محرومیت‌های اجتماعی بسیار پراکنده و گسترده است، گفت: نقش اولیهٔ کتابدار، برقراری ارتباط بین مراجعه‌کنندهٔ نیازمند خدمت با منابعِ در اختیار کتابخانه و سایر سازمان ها است؛ چراکه بسیاری از مردم از نوع فعالیت سازمان ها مطلع نیستند و بهتر است که سازمان بهزیستی اطلاعات کافی را در اختیار کتابدار قرار دهد تا با انتقال به مردم، دستیابی برابر و مطالبهٔ آگاهانه و برآورنده نیاز، تسهیل شود.

تجربه کتابداران

در ادامه، سایر اعضای باشگاه و کتابداران شرکت‌کننده در آن، با مطرح کردن تجربهٔ عملی خود، موضوع مقاله را در کتابخانه‌های عمومی استان بررسی و تبیین کردند. الهام نظری‌منظور، مسئول کتابخانهٔ فرهنگسرای ولایت واقع در منطقهٔ خضریان همدان، با بیان اینکه این کتابخانه در منطقه آسیب‌پذیر همدان واقع شده، اظهار داشت: در این منطقه مشکلاتی چون طلاق و اعتیاد، بر بستر محرومیت شکل گرفته است. در طول یک سالی که کتابخانه افتتاح شده، تجربیات بسیاری در حوزهٔ کارکردهای اجتماعی کتابخانه‌های عمومی به دست آوردیم و برای پاسخگویی به این نوع نیازهای مراجعه‌کنندگان، حلقه‌های مطالعاتی ایجاد کردیم و مشاورانی از شهرداری و بهزیستی به یاری ما آمده‌اند. به عنوان نمونه، در ابتدای هر حلقه کتاب‌هایی با موضوع همان حلقه معرفی می‌کنیم و در مسیر جلسات از مشاوران کمک می‌گیریم.

محبوبه احمدوند، کتابدار کتابخانهٔ ولایت شهرستان ملایر، گفت: ما در کتابخانه با خانواده‌هایی مواجه هستیم که تمکن مالی ندارند، از معضل اعتیاد و طلاق رنج می‌برند، در منطقه‌ای زندگی می‌کنند که جایگاهی برای تفریح سالم ندارد و افراد، به‌ویژه بانوان و دختران نمی‌توانند دور یکدیگر جمع شوند.

کتابدار کتابخانه ولایت شهرستان ملایر با بیان تجربهٔ عملی خود گفت: کتابخانه در نوبت صبح خلوت است اما در نوبت بعدازظهر، برای خانم‌های خانه‌دار و دختران کلاس‌های مختلف آموزشی برگزار می‌کنیم؛ چراکه خانواده‌ها تمکن مالی ندارند و ما باید آنان را در  یادگیری کمک کنیم. به علاوه، کتاب‌هایی معرفی می‌کنیم که برای زندگی آنان مفید باشد و در این مسیر، مربیانی به ما کمک می‌کنند و هیچ هزینه‌ای دریافت نمی‌کنند.

سیده لادن هاده‌ئی که به مدت شش ماه مسئولیت یک کتابخانه در منطقه‌ای محروم را بر عهده داشته، اظهار کرد: در منطقهٔ پیرامون این کتابخانه، با کودک‌همسری، ترک تحصیل، اعتیاد و در دسترس بودن مواد مخدر برای کودکان و نوجوانان مواجه بودیم و بانوان متأهل نیز اجازه حضور در کتابخانه را نداشتند. برای برقراری ارتباط مؤثر، از کارشناسان آموزش و پرورش، بهزیستی و انتظامی استان برای حل مشکلات کمک خواستیم و با آنکه بعضی کاربران این منطقه ظاهراً علاقه‌ای به تغییر رفتار خود نداشتند، اما با مسابقات و برنامه‌ها و خدمات کتابخانه‌ای، آنان را تا حدی با اطلاعات و خودآموزی آشتی دادیم.

فاطمه نقوی، کتابدار کتابخانهٔ عمومی کوثر همدان، با بیان اینکه ریشهٔ مشکلات ما عمدتاً از ناآگاهی است، چالش اصلی خود و همکارانش در کتابخانه را عدم استقبال بزرگسالان دانست و گفت: برای حل این مشکل، از بسیج و کلینیک اندیشهٔ نیک کمک گرفتیم و با برگزاری کارگاه‌های مختلف فرزندپروری، همسرداری و ... راهی برای جلب علاقهٔ آنان گشودیم. همچنین با توجه به اینکه کودکان و نوجوانان استقبال خوبی از کتابخانه دارند و به بهانه‌های مختلفی در آن حاضر می‌شوند، برای آنان برنامه‌های مختلفی اجرا می‌کنیم و امیدواریم از این طریق، آگاهی ریشهٔ محرومیت و آسیب را برکند.

جمشید چایانی، مسئول کتابخانهٔ شهید اشرفی اصفهانی، کتابخانه‌های عمومی را برای از بین بردن آثار فقر و ریشه‌کن کردن بنیان آن مؤثر دانست و با بیان اینکه اطلاعات نقش مهمی در توسعهٔ اقتصادی و اجتماعی ایفا می‌کند، اظهار کرد: شهروندان فقیر حق دارند اطلاعات لازم را دریافت کنند تا به شهروندان غنی تبدیل شوند و بدون تردید کتابخانه‌های عمومی در این فرآیند سهمی بارز دارند. این مراکز مهم، برای تأثیرگذاری بیشتر باید به طراحی و تبیین نقشه راه بپردازند. در مراکز روستایی کتابخانه‌ها نقشی اثرگذار دارند. می‌توانند اطلاعات لازم را دربارهٔ شیوه‌های نوین کشاورزی و دامپروری ارائه و روش‌های پس‌انداز و مدیریت مالی، مذاکره، حفظ فرهنگ روستایی و اتخاذ سبک زندگی مطلوب را آموزش دهند و دولت را در حل بسیاری از معضلات یاری رسانند.

زهرا رسولی، کتابدار کتابخانه عمومی شهید مطهری با اشاره به اینکه کتابخانه مطهری و کتابخانه‌های شهرستان در مداخله درمانی به بسیاری از مددجویان کمک کرده است، اظهار داشت: ما تأثیر کتابخانه‌ها را در رفع آسیب‌ها و کاستن از محرومیت اجتماعی تجربه کرده‌ایم و کاهش مشکلات مددجویان کمیتهٔ امداد را به‌واسطهٔ ارتباط با کتاب و کتابخانه دیده‌ایم. کتابخانه برای زنان مطلّقه و فرزندان آنان بسیار کارآمد بوده است و توانسته در این حوزه نقش مطلوبی ایفا کند. اما همهٔ سازمان‌ها و دستگاه‌ها باید برای حل آسیب‌ها و محرومیت‌ها، هم‌افزا و هماهنگ و متحد شوند. کتابخانه در حوزهٔ پیشگیری و شناسایی مشکل و ارجاع آن به متخصصان رفع آسیب و معضل، نقش‌آفرین و یاریگر خواهد بود. نمونه‌ای از این همراهی و تأثیر، در برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای زنان سرپرست خانوار در کتابخانه دیده می‌شود. حدود 450 زن سرپرست خانوار را با مشارکت کمیتهٔ امداد، بهزیستی، بسیج و ... انتخاب کردیم و با برگزاری کارگاه‌های مهارت آموزی، بر افسردگی و انفعال بسیاری از آنان غلبه شد و مراحل درمانی و توانمندسازی همچنان در حال انجام است. با برگزاری کارگاه پیش‌گیری از پرخاشگری نوجوانان، خشونت اجتماعی این گروه در پیوند و انس با کتاب، کاهش یافته است.

مریم قنبری خوشنود، کتابدار کتابخانهٔ شاهد، اظهار داشت: کتابخانهٔ ما در یک منطقهٔ محروم واقع شده، اما مردم به صورت خودجوش در برنامه‌ها شرکت می‌کنند. علاقه به کتاب و داشتن انگیزهٔ آگاهی است که تعیین می‌کند چه میزان به اهداف مورد نظر دست می‌یابیم. باید این علاقه و انگیزه را تقویت کرد و به مدد آن، آسیب و محرومیت را نشانه گرفت. البته همواره محرومیت باعث توقف و ایستایی جامعه نمی‌شود و چه‌بسا، خود انگیزهٔ ارتقای همت و خودساختگی و بالندگی شود.

فائزه آقاملائی، مسئول کتابخانهٔ عمومی بامداد در شهر فرسفج، نیز با اشاره به اینکه کتابدار باید فردی باهوش و زیرک باشد، اظهار داشت: یکی از نیازهای اعضای کتابخانه، آموختن دانش و مهارت رایانه بود، به همین سبب دوره‌هایی را برگزار کردیم. همچنین متوجه شدیم که اعتماد به‌نفس کودکان و نوجوانان عضو به دلیل بدخطی پایین است و به همین دلیل برگزاری کلاس خوشنویسی را طراحی کردیم. این برنامه‌ها را کتابدار از نیازهای اجتماع اطراف و اعضا بیرون می‌کشد و به‌ظاهر، نسبتی با آسیب و محرومیت ندارد، اما بی‌اعتنایی به آن، موجب غفلت از ضرورت آموزش مهارت‌های کسب‌وکار و توجه به توانمندی‌های فردی می‌شود و احتمالاً آسیب و محرومیت را دامن خواهد زد.

محرومیت را از وجوه مختلف بررسی کنیم

علی‌اکبر فامیل‌روحانی، استاد علم اطلاعات و دانش‌شناسی، با اشاره به اینکه مقالهٔ ارائه‌شده متعلق به سال‌ها پیش و برآمده از جامعهٔ دیگری است، متذکر شد: محرومیت‌ها را باید از جنبه‌های فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در جامعهٔ هدف بررسی کرد. در بحث‌های مختلف اجتماعی نمی‌توانیم با یک جلسه، به پاسخ برسیم بلکه باید نکات را یک به یک واکاوی کنیم تا بتوانیم راهکار علمی ارائه دهیم.

بهروز بیات، استاد علم اطلاعات و دانش‌شناسی، اظهار داشت: مهم‌ترین نقش کتابخانه‌ها توانمندسازی و آگاهی‌بخشی است. بنیادی‌ترین مشکل ما جهل نیست، بلکه توهم دانایی است و کتابخانه‌ها می‌توانند این توهم را بزداید و نیاز واقعی به دانایی را متجلی کنند. اگر بتوانیم جامعه‌ای توانمند داشته باشیم، محرومیت نیز نخواهد ماند. آگاهی است که می‌تواند راه توانمندی را بگشاید و مشکلات را برطرف کند.

حسین اصغرنژاد، استاد علم اطلاعات و دانش‌شناسی، با بیان اینکه رفع محرومیت‌های اجتماعی بسیار پیچیده است، تأکید کرد: پیاده سازی رفع محرومیت توسط متولیان امر در کشورهای توسعه‌یافته نیز با چالش مواجه است. باید به مبدأ تحقیق توجه کنیم. انسان و روان او، رکن اصلی تحقیق است که باید مورد تحلیل قرار بگیرد. بدون تعریف مناسب از انسان مطلوب، مبدأ و مقصد معیوب است. آسیب و محرومیت، با توجه به آن الگو مشخص می‌شود. با این حال، در عمل، محرومیت اجتماعی اگر علت تامه نباشد، مهم‌ترین عامل ایجاد آسیب‌های اجتماعی است و آسیب‌های اجتماعی نیز به سهم خود، یکی از مهم‌ترین عوامل در ایجاد و تعمیق محرومیت‌های اجتماعی است. این دو، در مراتب خود، علت و معلول یکدیگرند. در این میانه، کتابداران و کتابخانه‌ها به دنبال مداخله نیستند، بلکه برخورد متعهدانه و غیرمستقیم را دنبال می‌کنند. کتابخانه، فرهنگسرا، موزه، سینما و ... برای این است که افراد جامعه در بسترهای فرهنگی مناسب قرار گیرند و سطح فرهنگ عمومی ارتقا یابد. کتابخانه عمومی، دانشگاه همهٔ مردم است و تلاش دارد که با اعتلای سطح آگاهی جامعه، بسیاری از محرومیت‌ها و دغدغه‌ها را برطرف کند و پاسخ دهد.

حسین وکیلی مفرد، عضو هیأت علمی دانشگاه، با اشاره به اینکه برخی از موارد که در مقاله ارائه شد در کشور ما نیز مصداق دارد، تصریح کرد: به نظر می‌رسد راهبرد جامع و سیاست‌گذاری فراگیر و برنامه‌ریزی معینی برای ایفای نقش اساسی کتابخانه‌های عمومی نداریم. این راهبرد، سیاست و برنامه، فراتر از یک دستگاه است و در هر منطقه اقتضائات خود را دارد. پس از شناسایی آسیب‌ها، باید اولویت همهٔ مناطق تعیین شود. ساختار و الزام کتابخانهٔ ایرانی متفاوت از الگوها و نمونه‌های خارج از کشور است و با کارکرد فرهنگسراها و کتابخانه‌های عمومی در کشورهای پیشرفته نیز سازگاری ندارد. جلسات متعددی نیاز است که به نقش واقعی کتابخانه‌های خود در این حوزه برسیم.

ژاله سلیمی‌فر، دیگر استاد علم اطلاعات و دانش‌شناسی در استان همدان، با بیان اینکه حوزه کارکردهای اجتماعی کتابخانه‌های عمومی در ایران به‌لحاظ نظری و عملی، نسبتاً نو و جدید است، افزود: خوشبختانه کتابداران خلاقانه به این حوزه ورود کرده‌اند و در حال شکل‌دهی نقش جدید کتابخانه‌های عمومی هستند. همانطور که امروزه دانشگاه های ایران هم در حال گذار به دانشگاه‌های نسل‌های سوم، چهارم و حتی پنجم هستند، در کتابخانه‌های عمومی نیز باید این روند طی کنند، و نقش‌ها و نسل‌های جدیدتری برای کتابخانه‌ها پی‌ریزی شود. اگر بخواهیم کتابخانه‌های عمومی در حوزه محرومیت‌زدایی وارد شوند، باید به این پرسش‌های عملیاتی پاسخ داده شود که آیا بودجه‌ای تعریف شده و اختصاص یافته است؛ سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای این مقصود، توسط چه کسی انجام می‌شود. نگاه سیستمی در کشور وجود ندارد و هر سازمان کار خود را می‌کند، تا زمانی که این نگاه در کشور حاکم نشود، دستیابی به توفیق بعید و ناشدنی است.

لزوم همگرایی بین دستگاه‌ها برای کاهش محرومیت‌های اجتماعی

رضا قیاسی، مشاور عالی استاندار همدان، از منظر سیاست‌گذار محلی به مسئله پرداخت و گفت: کتابدارن بیش از اینکه در وظایف معمول کتابدار از دیدگاه عموم محدود باشند، یک جامعه‌شناس، پرستار و مسئول آموزش نیز هستند. خوشبختانه کتابداران در مسیری پیش می‌روند که اثرگذاری اجتماعی خود را بیشتر می کنند. این نوع جلسات باید ادامه یابد چراکه همهٔ سازمان‌ها دغدغهٔ جامعه را دارند اما برای اثرگذاری، نیاز به گفتگو و هماهنگی است تا دغدغه و عمل به توسعهٔ مؤثر بینجامد. در جامعهٔ توسعه‌یافتهٔ مطلوب، وقتی بر توانمندی فرهنگی و اقتصادی اضافه شود، آمار بزهکاری و آسیب کاهش می‌یابد. آثار تعلیم و تربیت و تحصیلات، به طور بارز در رفع محرومیت و آسیب قابل مشاهده است؛ هرچند این اثر، کامل نیست و در مواردی چون اعتیاد، شاهدیم که با وجود آگاهی‌های لازم، همهٔ زمینه‌های آسیب از بین نمی‌رود. در هر حال، آگاهی ثمربخش، راهکار و مقصودی کارا برای بهبود است، به‌ویژه در نسل جوانی که منبع و سرمایهٔ عظیم انسانی ما است.

 دعوت به مشارکت و همراهی با کتابخانهٔ عمومی در رفع نابرابری

محمد جوهرچی، مدیرکل آموزش و پژوهش نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، در پایان این نشست، تصریح کرد: کتابخانه‌های عمومی، به صورت واقعی و مطلوب عمومیت نخواهد یافت، مگر آنکه عموم ذی‌نفعان از اقشار گوناگون جامعه در مدیریت و پیشبرد و بالندگی آن مشارکت کنند. برگزاری جلساتی چون باشگاه مقاله‌خوانی، اظهار نیاز و درخواست کتابخانه‌های عمومی برای جلب مشارکت همگان و به‌ویژه نخبگان جامعه برای التفات به این مراکز و رصد خدمات، برنامه‌ها و اثربخشی آن ها است تا به این مدد، هم کتابخانه و هم اجتماع پیرامون، غنی شود. امیدواریم نهاد بتواند از انجمن‌های مختلف و باشگاه‌هایی این‌چنین استفاده کند و از مجاری گوناگون معرفتی بهره ببرد و تعالی یابد. از جمله، یکی از دریچه‌هایی که برگزاری جلساتی چون باشگاه مقاله‌خوانی می‌گشاید، بررسی یافته‌های علمی پیشین و نقد و تأمل بر آن برای اکنون و آینده ما است.

 جوهرچی با بیان اینکه مقاله بر کلیدواژه محرومیت با تأکید بر نابرابری و تبعیض متمرکز بود، گفت: بخشی از نابرابری‌ها را کتابخانه می‌تواند برطرف یا امکانات لازم را وساطت کند و در اختیار مردم قرار دهد. در متون مرجع کتابخانهٔ عمومی، سه کارویژه برای چنین کتابخانه‌هایی تعریف شده است؛ کارویژه نخست، اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی است و عمدتاً با تلقی معمول ما از کتابخانه سازگار است و از طریق منابع کتابخانه‌ای به‌ویژه کتاب و سایر منابع اطلاعاتی صورت می‌پذیرد. کارویژهٔ دوم، آموزش و یا یادگیری مادام‌العمر است که باید از آموزش‌های مدرسه‌ای و دانشگاهی فراتر برود و بیشینهٔ آموزش‌های مورد نیاز مردم برای زندگی بهتر را تا پایان عمر به ایشان ارائه دهد. سومین کارویژهٔ کتابخانه‌های عمومی، مربوط به فراغت فرهنگی و ایجاد فضاهایی برای گفتگو و تقویت ارتباط و تعامل بین اقشار گوناگون مردم، به عنوان صاحبان و کنشگران فرهنگ است. اگر کتابخانهٔ عمومی در همهٔ این حوزه‌ها ورود نکنند و اثر نیافرینند، ناتمام و نابسنده است و چه‌بسا حذف خواهد شد.

مدیرکل پژوهش نهاد، از یکایک سازمان‌ها، سامانه‌ها و مجامع دانشی و اجتماعی و مردمی دعوت کرد تا برای حصول به عدالت، برابری فرصت و زندگی خوشایند با هماهنگی و همدلی و هم‌افزایی، کنشگر باشند و در نهایت، افزود: در این مسیر، کتابخانه‌ها نمی‌توانند منفعل بمانند و در انتظار مراجعه کننده بنشینند و تنها به امانت کتاب و منابع در اختیار خود خرسند باشند، بلکه با اصلاح ساختارهای درونی و فعالیت در سطح و عمق ارتباطی و معرفتی جامعه، نقش‌آفرینی فراتر را در نظر دارند. البته ایفای این نقش، در قالب هویتی کتابخانه‌ها خواهد بود و مراقبت می‌شود تا از موازی کاری و دخالت در امور مربوط به سایر دستگاه‌ها خودداری شود.

گفتنی است، پیش از این، نخستین جلسه باشگاه مقاله‌خوانی در خصوص خدمات و برنامه‌های کتابخانه‌های عمومی، شهریورماه گذشته با حضور هیأت‌مدیرهٔ انجمن علمی ارتقای کتابخانه‌های عمومی کشور به موضوع «کارکردهای اقتصادی کتابخانه‌های عمومی» پرداخت.