اولویت مکتا باید اتصالات بین کتابخانه‌ای باشد

به گزارش لیزنا، در تاریخ 20 دی ماه 1403 جلسه هم اندیشی اعضای مکتا در کتابخانه آیت الله العظمی گلپایگانی برگزار شد. در ابتدای این جلسه مهدی محمدی شجاعی، دبیر مکتا و مدیر کتابخانه تخصصی دانشگاه ادیان و مذاهب با ارائه گزارشی از عملکرد ده سالگی مکتا عنوان کرد: در این ده سال اعضای این مجمع سعی کردند با اعتبارات مجموعه‌های خود کارهای بزرگی انجام دهند یکی از این اقدامات برگزاری محفل‌های عملی است. که حاصل این محفل‌ها انتشار سه جلد کتاب با عناوین: شیوه های نگارش بروندادهای علمی، پژوهش در محیط وب و معرفی کتابخانه های مجمع بود. این کتابها ثمره فعالیت‌ها و برگزاری چندین و چند جلسه محفل علمی بود که به همت جناب آقای راهنورد در کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی برگزار گردید.

وی از راه اندازی نرم افزار چدیدی در آستانه ده سالگی این مجمع خبر داد، که توسط کمیته فنی مکتا و دکتر سید مهدی طاهری طراحی و  اجرا شد. این نرم افزار در سال 1401 در کتابخانه دانشگاه ادیان، با حضور جمعی از مدیران و مسئولین رونمایی شد.

از کارهای ارزشمند دیگری که توسط مکتا شکل گرفت محفل فهرستنگاران است که با رویکرد نگاه و توجه به فهرستنگاران نسخه‌های کهن و کسانی که در این زمنیه کار و فعالیت می‌کنند و گمنام هستند برگزار می‌شود و تا کنون هفت محفل آن برگزار شده است.

وی افزود: همچنین کمیته منابع کهن مکتا به ریاست جناب آقای جلیسه جلسات بسیار خوبی برگزار کردند تا کتابداران ارزش منابع کهن مجموعه‌های خود را به خوبی درک کنند.

در ادامه محمدی شجاعی با تاکید بر حفظ و گسترش روابط با کتابخانه‌های برون استانی، گفت: تا کنون با 33 کتابخانه خارج از استان قم تفاهم‌نامه همکاری امضا کردند و سعی بر این بوده که تبادل دانش و تجربیات بین کتابخانه‌ها شکل بگیرد و این باعث شده که یک نگاه محوری در کتابخانه‌ها نسبت به مکتا شکل گیرد. امروز هم بر همین اساس به پیشنهاد جناب آقای جلیسه بنا شد که از کتابخانه‌های دارای مجموعه‌های کهن بازدید کنیم آن را معرفی نماییم تا پژوهشگران شناخت بیشتری نسبت به این گنجینه های ارزشمند پیدا کنند. 

در بخش دیگری از این نشست حجت الاسلام و المسلمین سیدعلی عماد، رئیس کتابخانه آیت الله گلپایگانی به نکاتی اشاره کرد و درباره فعالیت در کتابخانه آیت الله گلپایگانی گفت: حاج آقا مهدی [گلپایگانی] آدم استثنایی بودند و نگاه متفاوتی به حوزه و جهان نسبت به نگاه دیگران داشتند و این از ارتباطاتی که در آن زمان با اروپا داشتند و همچنین ایده‌هایی که برای شکل گیری کتابخانه داشتند هویدا است.

در ادامه حجت الاسالم والمسلمین هادی اندیشه، مدیر کتابخانه آیت الله العطمی گلپایگانی و عضو شورای سیاستگذاری مکتا به معرفی کتابخانه و بیان گزارشی از فعالیت‌های آن پرداخت و افزود: پس از پایان همکاری آقای عرب‌زاده با کتابخانه در سال 95 و با تمام تنگناهای بودجه‌ای و کمبود نیروی متخصص، الان در سال 1403 تبدیل به کتابخانه‌ای شده است که دارای سه تالار مطالعه بزرگ و پنج مخزن تخصصی کتاب، شامل: مخزن نسخ خطی، مخزن امانی، مخزن قرآن‌ها و تفاسیر، مخزن نشریات و مخزن کتب کهن است و تالارهای ما شامل: بخش محققین و عمومی است.

وی همچنین افزود: از حیث فناورانه نیز کتابخانه از سال 1402 نرم افزاری را که از قبل تهیه شده بود فعال کرد، رف‌خوانی همه کتابها در همه مخازن انجام گرفت و درحال حاضر قریب به 97 درصد کار تمام شده است و بخشی از آن باقی مانده است که تا پایان سال انجام خواهد شد. در سال گذشته نسخه اصلی نرم افزار را برای کتابخانه خریداری کردیم که برای راه اندازی سرور و فناوری اطلاعات نیازمند کمک مرکز مدیریت بودیم که این کمک صورت گرفت و انشاالله در روز ولادت حضرت علی علیه السلام این بخش افتتاح خواهد شد و از آن پس اطلاعات کتابخانه در بستر وب در اختیار محققین قرار خواهد گرفت.

همه این دستاوردها با این دیدگاه باید لحاظ شود که کتابخانه از نظر نیروی انسانی و منابع مالی وسع محدودی دارد وگرنه آنچه ایده آل است، از نظر ما این نیست. انشاالله بیش از پیش بتوانیم در خدمت بزرگوارن اهل علم، اعم از روحانیون و دانشگاهیان باشیم.

 اندیشه در ادامه سخنان خود به بازنویسی و ویرایش فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه آیت الله گلپایگانی اشاره کرد و گفت: فهرست اولیه نسخه های خطی کتابخانه به اشتباه همراه با کتب امانی حجازی‌ها فهرست و منتشر شده بود که تاکنون حدود 6 جلد آن ویرایش و بازنویسی شده و مابقی آن در حال انجام است و جمعاً بیش از ده هزار خطا در آن فهرست کشف و اصلاح گردیده است.

وی همچنین بیان کرد: کتابخانه آیت الله گلپایگانی همراه با نسخه های خطی حجازی ها در مجموع دارای حدود 13هزار نسخه خطی بود که با خارج کردن آن مجموعه از کتابخانه در حال حاضر چیزی قریب به 11هزار و 700 نسخه خطی در کتابخانه موجود است و در دو سه سال اخیر نیز قریب به 60 جلد قرآن خطی از طرف متولی در اختیار کتابخانه قرار گرفته و حدود 250 نسخه هم در کتابخانه وجود دارد که هنوز فهرست نشده است.

در تکمیل سخنان هادی اندیشه، حجت الاسلام عماد گفت: این کتابخانه به جز کتب چاپی، دارای دو سه گنجینه ارزشمند است: در حوزه کتب چاپی کتابخانه، بخش کهن چاپ‌ها وجود دارد که اگر جمع آوری و معرفی شود، مجموعه قابل توجهی است. بخش دیگر، مجموعه کتب مارکسیستی است که شاید با این کثرت و تنوع، در جای دیگری یافت نشود بخشی از آن مجموعه کتب بهائیت است که باز هم در میان کتابخانه‌ها از جمله مجموعه های جامع، پرتعداد و متنوع کتابخانه است.

در مجموعه کتب چاپ سنگی و سربی، مجموعه بزرگ و غنی وجود دارد که باید به آن رسیدگی کرد.

وی تاکید کرد: یکی دیگر از ویژگی‌های این کتابخانه بخش امانی آن است که شاید پرمراجعه‌ترین بخش کتابخانه است و تا روزی 200 نفر مراجعه دارد.

حجت الاسلام و المسلمین عماد در رابطه با ده سالگی مکتا به نکاتی اشاره کرد و گفت: در فاصله زمانی کوتاه یکی دو ساله اخیر دو سازه مهم در مجموعه کتابخانه‌های ایران شکل گرفت؛ یکی «مکتب» بود که یک سال زودتر از مکتا شکل گرفت. اعضای مکتب شامل: کتابخانه دانشگاه تهران، کتابخانه مرحوم آیت الله مرعشی نجفی، معاونت پژوهشی حوزه، نهاد کتابخانه های عمومی کشور و یکی دو کتابخانه و نهاد دیگر بودند که «مجمع کتابخانه های بزرگ ایران» (مکتب) را راه اندازی کردند ولی این مکتب به دلایل عدیده به جایی نرسید؛ لذا باید به وجوه افتراق مکتب و مکتا توجه شود که چرا مکتب در همان زمان رو به افول رفت؟ ولی مکتا علیرغم آنکه هیچ جریان دولتی آن را حمایت نکرد، موفق شد. 

وی گفت: دلیل موفقیت مکتا این است که جمعی از مدیران دلسوز کتابخانه ها زحمت کشیدند و به حمدالله آن را به اینجا رساندند.

او با بیان اینکه باید روی ویژگی هایی که باعث بقای مکتا شده، کار شود و آن ویژگی ها حفظ شود، ادامه داد: وقتی متغیرها تغییر پیدا می‌کند، اگر تابع آنها تغییر پیدا نکند، با شکست مواجه می شود و در کتابخانه ها هم ممکن است این وضعیت پیش بیاید.

عماد در ادامه افزود: کتابخانه دارای یک جنبه میراث علمی، فکری و فرهنگی‌ست و به عنوان بخشی از میراث ملموس بشری به حساب می آید. اگر بخواهیم در همین حد حرکت کنیم، تبدیل به کمیته ملی حافظه جهانی می‌شویم که در کتابخانه ملی ما فعال است. اما نقش کتابخانه در تولید علم، تولید فرهنگ و کشف علم و پژوهش بوده است. در طول تاریخ مراجعه کنندگان به کتابخانه‌ها یا فراگیران دانش بوده‌اند یا مولدان فکر و فرهنگ و کاشفان دانش. این نقش اصلی کتابخانه‌هاست و باید حفظ شود؛ لذا به عنوان یک میراث ایرانی اسلامی، از نظر من کتابخانه ها در سراسر ایران باید به تفرج گاه تبدیل شوند و باید زمینه ساز تولید فکر، فرهنگ و کشف دانش باشند و همگام با تغییرات سریع جهان تغییر کنند. 

وی در ادامه با اشاره به این نکته مهم که پژوهش از مقوله نویسندگی نیست بیان کرد: پژوهش به معنی حل مسئله است و کار ذهن محقق است و آنچه نوشته می شود گزارش پژوهش است که می‌تواند در قالب یک کنفرانس، اینفوگرافی یا پوستر، یا در قالب یک کتاب یا مقاله و ... باشد و انواعی دارد. امروزه در جهان به دنبال این هستند، پژوهشگری که به دنبال حل مسئله است دستیاری داشته باشد که یافته های او را بنویسد.

عماد در خصوص اهمیت هوش مصنوعی صجبت کرد و گفت: امروزه در دنیا با گسترش هوش مصنوعی، مقوله پژوهش بخصوص در حوزه علوم انسانی دچار تغیرات اساسی شده است و با توجه به همه این تغییرات کتابخانه نیز ناچار به تغییر و پیشرفت است.

در گذشته کتابخانه‌ها مکانی برای نگهداری کتابها یا همان دیتاهای تولید دانش بوده اما اکنون دیگر اینگونه نیست و مکتا می تواند در این زمینه اقدامات بزرگی داشته باشد. چرا که به حد کافی محیطی که ما در آن هستیم، تغییر کرده و کتابخانه ها نمی توانند به روش قبل عمل کنند.

حجت الاسلام عماد در ادامه با تاکید بر جایگاه قم به عنوان انتخاب آن به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام، بیان کرد: برای تعیین جایگاه قم در بین شهرهایی همچون اصفهان و تهران و تبریز و ... باید شاخص ترکیبی را در نظر گرفت، به این معنی که نسبت کتاب به سرانه جمعیت را باید لحاظ کرد؛ آن زمان است که تفاوت زیادی بین قم و اصفهان، قم و تهران و ... دیده می شود. 

در بخش دیگری از این جلسه اسماعیل راهنورد، مدیر کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی، درباره چگونگی و علت پیدایش مکتا نکاتی را ارائه داد و گفت: در ابتدا شکل گیری مکتا براساس نیاز کتابخانه صورت گرفت که بخشی از این نیاز مربوط به مخاطبین کتابخانه و پژوهشگران است که ما پیگیر حل آن مسائل بودیم. بخش دیگری از نیازها به جایگاه کتابخانه‌ها و اهمیت آنها در سازمانها برمی گردد که در برخی سازمان‌ها به آن توجه نمی شد. 

وی در ادامه از آمدن غلامرضا امیرخانی به ریاست کتابخانه ملی و حجت الاسلام رسول جعفریان به ریاست کتابخانه دانشگاه تهران و مسعود معینی پور به ریاست کتابخانه مجلس ابراز خرسندی کرد و گفت: با توجه به اینکه هر سه، افراد دغدغه مندی در این زمینه هستند، برای فعالیت‌های مکتا فضای خوبی ایجاد شده است.

او همچنین بیان کرد: گاهی شنیده می شود برخی از کتابخانه ها در رابطه با ارائه خدماتی در حوزه نسخ خطی با اعتراضاتی مواجه می شوند که این مسئله نیازمند تدوین و ارائه یک آیین نامه کلی در این زمینه، هم برای رفع مشکلات داخلی کتابخانه‌ها و هم برای پشتیبانی از پژوهشگران است.

مدیر کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی در بخشی دیگری از سخنان خود به جایگاه هوش مصنوعی در پژوهش‌های کنونی اشاره کرد و گفت: امروزه نسل جوان برای پژوهش‌های خود از هوش مصنوعی کمک می‌گیرند اما برای پژوهش‌های حوزه علوم دینی و حوزوی هوش مصنوعی پاسخگو نیست و ابتدایی ترین نتایج را بازیابی می‌کند چرا که مطالب مربوط به علوم دینی و مذهب تشیع کمترین دیتا را در اینترنت دارد، نه اینکه دیتا موجود نباشد، بلکه اکثر ارگان‌هایی که برای تولید محتوای علوم دینی کار می‌کنند، همه این محتوا را در دسترس قرار نمی دهند و راه ترویج و گسترش آن را بسته اند و ما نتوانسته ایم مطالبه گری کنیم؛ لذا پژوهشگر ما از منابع اهل سنت و کشورهای دیگر استفاده می کند در عین حال که در ایران موجود است. به ذهن می رسد که ما در این حوزه هم می‌توانیم بیشتر وارد شویم.

وی در پایان در مورد جایگاه کتابخانه آیت الله العظمی گلپایگانی افزود: اکثر کتابخانه‌های بزرگ ما به برکت همین بزرگان حوزه رونق گرفته است، چه در نجف، چه در قم و چه در مشهد، این نشان می‌دهد که در تاریخ کتابخانه‌ها، توجه به کتابخانه برای مراجع دغدغه بوده که همه سعی کرده اند از خود یک کتابخانه به یادگار بگذارند، چون به اهمیت و جایگاه کتابخانه در جامعه کاملاً واقف بودند؛ لذا لازم است که امکانی را فراهم کنیم تا دانش آموزان از طریق مدارس از کتابخانه‌ها بازدید داشته باشند و درهای کتابخانه ها را به روی آنها باز کنیم که دانش آموزان به آغوش کتابخانه برگردند تا در تحصیلات عالیه با محیط کتابخانه آشنایی داشته باشند.

وی ادامه داد: نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد در خصوص منابع کهن این کتابخانه است، همانطور که می‌دانیم این کتابخانه یکی از غنی ترین منابع کهن را داراست و خوشبختانه با حضور بزرگانی چون آقای عماد و آقای اندیشه نگرانی بابت نگهداری منابع وجود ندارد ولی نکته قابل توجه دسترس پذیری این منابع است که باید در اولویت کار قرار بگیرد و ما هم هر کمکی لازم باشد در خدمت خواهیم بود.

در بخش دیگری از این نشست  هادی ربانی که در عرصه قم پژوهی فعالیت دارد و سالیان سال در کسوت مدیریت چندین و چند کتابخانه بوده‌ است، به چند نکته اشاره کرد و در مورد اهمیت بحث آینده‌پژوهی که در سالهای اخیر بسیار مطرح بوده، پیشنهاداتی ارائه داد و گفت: باید در قم نشست‌هایی با مباحث مقدماتی آینده پژوهی ارائه شود و از آینده پژؤهان برتر دعوت کنیم تا در مکتا مباحثی در این زمینه مطرح کنند؛ اگر ما نگاه درستی به این مسئله داشته باشیم، قطعاً در برنامه ریزی های ما دخیل خواهد بود.

وی در خصوص جایگاه مهم کتابدار مرجع که سابقاً در کتابخانه ها مطرح بوده عنوان کرد: متاسفانه الان این مسئله در کتابخانه ها جایگاه بسیار ضعیفی دارد و امروزه با ظهور هوش مصنوعی اگر تلفیقی بین این جایگاه و تکنولوژی صورت بگیرد می تواند کمک خوبی به این مباحث باشد. 

 ربانی درباره جایگاه قم و بحث پایتخت فرهنگی آن در جهان اسلام گفت: این بحث مطرح هست که در سالهای آینده این اتفاق برای قم رقم بخورد؛ برای این کار لازم است که برخی از کارهای فرهنگی آن شهر برجسته شود تا نگاه‌ها متوجه آن گردد که یکی از این مسائل فرهنگی بحث کتابخانه های قم است و بسیاری مسائل دیگر که دوستان اشاره کردند و متاسفانه تغییر کافی صورت نگرفته و قطعاً باید بیش از پیش روی جایگاه کتابخانه ها کار شود.

در بخش دیگری از این جلسه مجید غلامی جلیسه سخن گفت و بیان کرد: قدیمی‌ترین کتابخانه که در قم وجود دارد، کتابخانه آستانه حضرت معصومه سلام الله علیهاست، ولی اولین کتابخانه که در قم تأسیس می شود، کتابخانه مدرسه فیضیه است و با تأسیس این کتابخانه در قم فضای تشکیل و ایجاد کتابخانه در قم رفته رفته شکل می گیرد و بعد از آن ما شاهد هستیم که کتابخانه های زیادی در قم تاسیس می شود. اما باید توجه داشت که صرف تأسیس و تعداد کتابخانه افتخار محسوب نمی‌شود و حتی حجم کتاب‌های یک کتابخانه هم افتخار نیست. آنچه در کتابخانه‌ها مهم است، نوع خدمات و میزان مراجعات به آن کتابخانه هاست. پشتوانه موتورهای جستجو چیزی که ما الان از آن به عنوان هوش مصنوعی یاد می‌کنیم، کتابخانه ها هستند. گوگل هم پروژه کتابخانه خود را بیش از دو دهه پیش با کمک کتابخانه های سراسر دنیا آغاز کرده است. این در حالی است که کتابخانه های ایران و به خصوص کتابخانه‌های شیعی هیچ جای این قضیه نیستند! نوع تعاملات ما باعث شد که ما روزبه روز از جهان عقب بمانیم. تا جایی که امروزه در بسیاری از معادلات این چنینی تقریباً غایب محض هستیم. 

وی با ابزار تأسف از اینکه بسیاری از پژوهشگران غربی عنوان می کنند که ما به منابع کتابخانه‌های داخل ایران دسترسی نداریم، گفت: این در حالی است که در جنوب ایران کتابخانه ملی قطر یکی از بزرگترین و به روز ترین و کارآمدترین کتابخانه های حال حاضر دنیا را در جهان اسلام راه اندازی کرده و فقط یکی از پروژه های آن پروژه (Digital Library of Middle East) کتابخانه دیجیتال شرق شناسی است که همین الان بیش از 60 هزار نسخه خطی به صورت تمام متن در این کتابخانه موجود است و روزبه روز گسترده تر می شود.

وی افزود: امروزه داستان کنسرسیوم و مکتا و ... در جهان رد شده است، چرا که استانداردهای کتابخانه‌ای به حدی پیشرفت کرده اند که شما به راحتی با یک نرم افزار می‌توانید به کتابخانه‌های سراسر دنیا متصل شوید و دیگر دغدغه ارتباط بین کتابخانه ها در دنیا وجود ندارد. 

نکته اصلی که باید درباره کتابخانه‌های قم مِن جمله کتابخانه آیت الله گلپایگانی گفت ایناست که ما باکمال تأسف هنوز در مجموعه سازی و سازماندهی کتابخانه های خود مانده ایم و نمی توانیم حرفی از هوش مصنوعی بزنیم و اگر کتابخانه‌ها بخواهند در مسابقه و ماراتون خروجی دادن دیتا موفق باشند باید استانداردهای کتابخانه ای را رعایت کنند.

این در حالی است که همین الان در سایت BLME  که مربوط به کشور قطر هست، می توانید نسخه های خطی را با کیفیت فوق العاده بالایی به صورت رایگان در دسترس داشته باشید؛ لذا باید گفت فاصله ما با کتابخانه های دنیا متاسفانه فاصله زیادی است.

جلیسه با ابراز تاسف از اینکه ما در کتابخانه ها در مسائل اولیه ضعف داریم  تاکید کرد: تا زمانی که ما این اولیات را حل نکنیم، کاری از پیش نمی‌بریم؛ لذا اولویت مکتا هم باید الان اتصالات بین کتابخانه‌ای باشد و باید اولویت ما این باشد که معدود کتابخانه‌هایی که خوشبختانه همراه هستند را همسو کنیم تا بتوانیم فعالیت‌های مغفول مانده را سرعت و وسعت بخشیم و این می تواند یک اتفاق بزرگ در ایران و حتی در جهان اسلام باشد و قطعاً منافع و عواید آن بسیار خواهد بود و من فکر می‌کنم که مکتا باید حلقه وصلی برای این اتفاق باشد.