نخستین جلسه از دوره «روابط میان موجودیت‌ها در بافت میراث فرهنگی» برگزار شد

به گزارش لیزنا، در این نشست که روز چهارشنبه 21 آذر 1403 برگزار شد، دکتر سید مهدی طاهری با اشاره به دگردیسی دیجیتالی و رویکردهای نوین مدیریت داده گفت: محیط‌ ها و رسانه‌های جدید با ایجاد بسترهایی مناسب برای ثبت و بازنمود مناسب روابط بین موجودیت‌های داده‌ای، موجب تسهیل و تسریع در مدیریت داده‌ها شده‌اند؛ این در حالی بود که در ابزارهای پیشین به دلیل ساختارهای بسته و مسطح و فضای محدود برای پیوندهی بین منابع، امکان ثبت روابط بین موجودیت‌ها با چالش‌های گوناگونی همراه بود. در مراکز بافت میراث فرهنگی (کتابخانه، موزه و آرشیو) که به منزله حافظه تاریخی یک ملت به گردآوری میراث مکتوب و اشیای محتوایی مربوط به یک کشور می‌پردازند، لزوم برقراری پیوند بین اشیای محتوایی گوناگون بیش از پیش اهمیت یافته است. اکنون با استفاده از فناوری‌های نوین امکان پیونددهی بین اشیای محتوایی درون یک بافت و ثبت روابط بین اشیای محتوایی به صورت فرابافتی با اشیای موجود در دیگر بافت‌های میراث فرهنگی فراهم شده است.

در ادامه، دکتر طاهری با توجه به دیدگاه هستی‌شناسانه در طراحی نظام‌های مدیریت داده گفت: عالم هستی از موجودیت‌های گوناگونی ساخته شده است و این موجودیت‌ها هر یک صفاتی دارند. هر آنچه که نمود عینی دارد و یا در ذهن تصور می‌شود موجودیت است؛ چرا که اندیشیدن به عدم امکان‌پذیر نیست و به هرآنچه را که فکر کنیم وجود دارد. در عالم هستی هر موجودیتی از طریق صفات (Property) توصیف و شناخته می‌شود. در اصل، برای درک و شناخت یک موجودیت صفات آن موجودیت را توصیف می‌کنیم. صفات یک موجودیت به دو دسته کلی ویژگی (Attribute) و روابط (Relationship) تقسیم می‌شوند. زمانی که از ویژگی‌های شخصی و فردی (Inpidual) صحبت می‌شود، ویژگی‌های (Attribute property) یک موجودیت بیان شده‌اند. از جمله ویژگی‌های یک موجودیت انسانی می‌توان قد، وزن، رنگ چشم، رنگ چشم و جز آن‌ها را نام برد. اگر روابط یک موجودیت با دیگر موجودیت‌ها مورد توجه قرار بگیرد، روابط (Relationship property) یک موجودیت توصیف شده‌اند. باید توجه داشت در بافت‌های گوناگون از واژگان متفاوتی برای توصیف صفات استفاده می‌شود. صفت (Property)، عنصر (Element)، برچسب (Tag)، نشانه، برچسب (Label) و فیلد (Field) معادل‌هایی هستند که در بافت‌های گوناگون برای دلالت به این مفهوم به کار می‌روند. به‌طور نمونه در استاندارد مارک که یک قالب مبتنی بر پایگاه داده (Database-based Format) بود از واژه Field استفاده می‌شود و یا در استانداردهایی همانند بیب‌فِریم که به‌طورکامل شیء گرا است، واژه Property مشاهده می‌شود. در زبان‌های نشانه‌گذاری همانند ایکس‌ام‌ال واژه Tag به کار می‌رود. یا در استاندارد آردی‌اِی صفات یک موجودیت داده‌ای عنصر نام دارند و به دو دسته ویژگی (Attribute elements) و رابطه (Relationship elements) تقسسیم شده‌اند. زمانی که عنوان اثر، مشخصات ظاهری و جز آن‌ها را بیان می‌کند ویژگی‌های یک اثر را توصیف نموده و زمانی که از ناشر، فروست و جز آن‌ها صحبت می‌کند روابط یک اثر را با دیگر آثار مرتبط تبیین می‌کند. به‌عبارتی، زمانی که روابط یک اثر را با دیگر آثار مشخص مشخص می‌کنیم، جایگاه (Position) آن اثر را در کنار آثار مرتبط نشان می‌دهیم.

وی در ادامه افزود: دو واژه مشخصه (Specification) و ویژگی (Characteristics) نیز با Property معنای یکسانی دارند. به‌طور مثال، در جهان کتابشناختی یکی از روابط کشف شده بین منابع، رابطه ویژگی‌های مشترک (Shared Characteristics Relationship) است. بدین معنا که آثاری که یک صفت مشترک مانند ناشر، موضوع و یا پدیدآورنده یکسان دارند با رابطه ویژگی‌های مشترک به یکدیگر پیوند می‌یابند.

 عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به تفاوت سازماندهی اطلاعات و سازماندهی دانش گفت: در سازماندهی اطلاعات به توصیف ویژگی‌های یک موجودیت می‌پرداختیم. در حالی که در سازماندهی دانش افزون بر توصیف ویژگی‌ها، روابط بین موجودیت‌های گوناگون ثبت می‌شوند و اهمیت روابط از ویژگی‌ها بسیار بیشتر است؛ به‌طوری که در استاندارد آردی‌اِی بخش زیادی به ثبت روابط موجودیت‌ها اختصاص یافته است. در روابط اجتماعی نیز همین بحث مطرح است. صرف بیان ویژگی‌های یک فرد همانند وزن، قد، رنگ چشم و جز آن‌ها شناخت مناسبی از فرد ارائه نمی‌دهد. به‌منظور شناخت مناسب‌تر یک فرد روابط خانوادگی، روابط سازمانی، روابط دوستانه و دیگر روابطی که فرد در بافت‌های گوناگون دارد، بررسی می‌شوند. هر یک از ما در بافت‌های گوناگون نقش‌های متفاوتی ایفا نموده و متناسب با این نقش‌ها صفات خاصی از خود بروز می‌دهیم. در منزل به‌عنوان پدر، همسر، فرزند، در جامعه به عنوان شهروند، در محیط کاری به‌عنوان عضو هیأت علمی و یا دانشجو صفات متفاوتی داریم و هر یک متناسب با نقش‌هایی هستند که در آن بافت ایفا می‌کنیم.

دکتر طاهری با نگاهی به هرم دانش ادامه داد: هر صفتی صرف نظر از این که ویژگی یا رابطه باشد، از دو بخش نام صفت (Property Name) و ارزش صفت (Property Value) تشکیل می‌شود که جفت‌های نام/ارزش (Name/value pair) نام دارد. برای موجودیت‌های هم‌سنخ، نام صفت یکسان بوده و فقط ارزش‌های آن متفاوت است. بدون تعیین نام و ارزش یک صفت معنای خاصی از آن موجودیت دریافت نشده و به صورت داده‌هایی خام (Raw Data) باقی می‌مانند. زمانی که پردازشی بر روی داده‌ها صورت گرفته و جفت‌های نام/ارزش برای یک صفت تکمیل می‌شود، در هرم دانش به سطح اطلاعات می‌رسیم. اطلاعات محصول پردازش داده (Data processing) است. مرحله بعدی که پردازش اطلاعات (Information Processing) نام دارد، زمانی است که بین پاره‌های اطلاعاتی تعامل برقرار شود و به عبارتی دیگر، در این مرحله ما به کشف دانش و معنا می‌رسیم. وب معنایی (Semantic Web) نیز در سطح دانش قرار دارد که با روش داده‌های پیوندی (Linked data method) و با برقراری روابط بین موجودیت‌های گوناگون تحقق می‌یابد. بحث همه ابزارها و فناوری‌های نوین رسیدن به معنا و سطح دانش است و معنا زمانی ایجاد می‌شود که رابطه بین موجودیت‌های داده‌ای گوناگون تعیین گردد. هیچ موجودیتی معنا و اعتبار ندارد مگر اینکه ارتباطش با دیگر موجودیت‌های مشخص باشد. در سطح بالای هرم دانش خرد (Wisdom) قرار دارد که به معنای استفاده از دانش در یک موقعیت خاص است. هنوز برای ماشین درک موقعیت دشوار است و به همین دلیل هنوز به سطح سازماندهی خرد (Wisdom Organization) نرسیده‌ایم.

وی افزود: همه روابط در عالم هستی براساس الگوهای رابطه‌ای (Relationship patterns) شکل می‌گیرند. این الگوهای رابطه‌ای از پیش تعریف شده (Pre-defined) هستند و ما فقط به کشف الگوهای رابطه‌ای عالم هستی می‌پردازیم. همه علوم مانند فلسفه، عرفان، فیزیک کوانتومی و جز آن‌ها تأیید می‌کنند که هر موجودیتی با همه موجودیت‌های عالم هستی مرتبط است. این روابط از طریق الگوهای رابطه‌ای برقرار شده‌اند. الگوی رابطه‌ای به معنای رابطه‌ای است که در حجم بالایی تکرار شده و بسامد بالایی دارد. در هر بافتی الگوهای رابطه‌ای خاصی وجود دارند. در مباحثی همانند داده‌کاوی نیز همین مسئله مطرح است که هرچه تکرار رابطه‌ای بین داده‌های در یک انباره داده‌ای بالا باشد به الگوی رابطه‌ای تبدیل می‌شود. در هستی‌شناسی‌ها نیز این الگوها ثبت می‌شوند. در کوانتوم نیز بحث همبستگی (Interconnectedness) و یا درهم‌تنیدگی کوانتومی (Quantum Entanglement) نشانگر این است که همه موجودیت‌ها به صورت درهم‌تنیده با یکدیگر مرتبط هستند.

دکتر طاهری در اشاره به اصولی که در این زمینه مطرح هستند، گفت: اصول نوینی در این حوزه مطرح شده‌اند. نخست، ما چیزی به نام ویژگی نداریم که مختص خود موجودیت باشد و هر صفتی که یک موجودیت دارد، رابطه است. به‌طور مثال، رنگ موی یک فرد در ارتباط با رنگ‌های دیگر معنا می‌یابد اگر رنگ موی همه موجودیت‌های انسانی یکسان بود، این ویژگی معنا نداشت و گوناگونی رنگ‌هاست که امکان مقایسه را فراهم می‌سازد. دیگر، هر موجودیتی در ارتباط با موجودیت‌های دیگر معنا می‌یابد و فراتر از آن در ارتباط با موجودیت‌های دیگر به وجود می‌آید. موجودیت ایزوله نداریم و همه چیز در عالم هستی از ترکیب شکل می‌گیرد به جز خالق عالم هستی که لم‌ یلد و لم یولد است. در الگوهای مفهومی و استانداردهای حوزه سازماندهی دانش نیز همین مسئله مطرح است. به‌طور نمونه در الگوی مفهومی مرجع سیداک همه صفات به صورت رابطه هستند. در نگرش هستی‌شناسانه نیز همه صفات به شکل روابط ثبت می‌شوند و رابطه صفات با موجودیت‌ها به طور دقیق مشخص می‌شود. الگوی مفهومی ال‌آرام به صورت مدل رابطه-موجودیت ارتقایافته (Enhanced Entity-Relationship model) است و کامل شیءگرا نشده است؛ چراکه هنوز تعدادی ویژگی مانند اندازه (Extent) دارد هرچند روابط آن به نسبت الگوهای مفهومی خانواده اف‌آر (اف‌آربی‌آر، فراد و فرساد) بیشتر است و ویژگی‌های کمتری دارد (Less attributes more relationships). دو دیگر، پیشتر این بحث مطرح بود که عالم هستی از موجودیت‌های گوناگون تشکیل شده است و این موجودیت‌ها صفات متنوعی دارند. رویکرد نوین این است که عالم هستی از صفات تشکیل شده است و زمانی که این صفات در موقعیت‌های مکانی و زمانی خاص با یکدیگر تلاقی می‌یابند، موجب شکل‌گیری یک موجودیت خاص می‌شوند.

در بخش پایانی کارگاه نیز به پرسش‌های حضار پاسخ داده شد و ساختار استانداردهای سازماندهی دانش در خصوص چگونگی ثبت صفات رابطه‌ای تبیین گردید. بدین ترتیب، نخستین جلسه از دوره روابط میان موجودیت‌های در بافت میراث فرهنگی پایان یافت و ادامه بحث در خصوص رویکردهای نوین ثبت روابط بین موجودیت‌ها در بافت میراث فرهنگی به جلسه بعدی موکول شد.