مدیریت کتابخانه‌ها در عصر حاضر باید انسان گرایانه و مبتنی بر خلاقیت باشد

به گزارش لیزنا، به مناسبت دهمین سالگرد تأسیس مجمع کتابخانه‌های تخصصی استان قم (مکتا)، نشستی با حضور مدیران کتابخانه‌های تخصصی، اساتید برجسته علم اطلاعات و دانش‌شناسی و پیشکسوتان این حوزه در روز پنج‌شنبه ۹ اسفند ۱۴۰۳ در کتابخانه پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد.

دکتر مهری پریرخ عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد در دهمین نشست مکتا سخنرانی کرد. وی در سخنان خود به موضوع مدیریت تغییر اشاره کرد و دو محور را مورد توجه قرار داد. مدیریت، رهبری و نیروی انسانی و همچنین منابع و مراجعان کتابخانه.

ایشان تأکید کرد: همانطور که می دانید، تکنولوژی در دنیای امروز شدیداً ما را اسیر خود کرده است. و پیشرفتهای زیادی را در این زمینه داشته ایم. همگامی با همه این پیشرفتها و همینطور پدیده جدید آن یعنی هوش مصنوعی شاید برای کتابخانه ها وحشتناک و قدری غیرممکن باشد. خوب است در این زمینه به خودمان نگاهی بیندازیم که در کجا هستیم و به کجا می خواهیم برسیم. یعنی وضع کنونی را بسنجیم. آن چیزی که ما در کتابخانه ها داریم، و صحبتی که درباره کتابخانه ها می شود، که با وجود هوش مصنوعی کتابخانه ها باید به فنا بروند، قدری محتمل خواهد بود. نتیجه ایستایی، ناپیدایی و نابودی است. یعنی ما موجودی را پرورش می دهیم که ما را اسیر خود می کند و به نابودی می کشاند.

دکتر پریرخ در رابطه با مدیریت کتابخانه ها باید گفت: مدیریت کتابخانه ها در عصر حاضر باید مدیریتی انسان گرایانه و مبتنی بر خلاقیت باشد. مدیر باید نسبت به تغییرات و نظریه ها، مسیری که تکنولوژی طی می کند و نیازهایی که مدام در حال تغییر است، آگاه باشد. و در رابطه با نیروهای خودش که چقدر آمادگی دارند و چقدر روحیه برای تغییر وجود دارد. همانطور که می دانید یکی از موانع بزرگ مقاومت در برابر تغییر است. این آگاهی های مدیر همراه با خودسازی ها و بسیاری از اقداماتی که می تواند در ارتباطاتش و جذب بودجه و هزینه‌کرد به موقع آن داشته باشد و از همه مهمتر داشتن یک برنامه راهبردی برای کتابخانه که خیلی خوب است. برنامه های کوتاه مدت باید مرتب مورد بازنگری قرار بگیرد.

وی افزود: نکته مهمتر برای مدیریت این است که دانشی که در کتابخانه تولید می شود، توسط مدیریت و کارکنان و مراجعان حفظ شود و مدیریت دانش در کتابخانه پیاده شود. پیاده سازی مدیریت دانش به مدیر و کارکنان کمک می کند که با تغییر مدیر، بتوان از این دانشی که در طول زمان از مراجعه کننده، خدمات و مدیران تولید می شود، ثبت و استفاده شود.

بحث بعدی شناخت سواد است، مدیران باید انواع سواد را بشناسند، سواد اطلاعاتی یکی از سوادهاست. این وظیفه کتابخانه است که متناسب با تعاریفی که از انواع سواد می شود و مرتب در حال تغییر است، اطلاع پیدا کند و متناسب با این تغییر، برنامه‌ریزی برای تغییر، خودسازی و آماده سازی داشته باشد.

دکتر پریرخ ادامه داد: همانطور که مدیریت سازوکارها را فراهم می کند، زیرساختها را آماده می کند و بسترسازی می کند؛ رهبری جو را آمده می کند و به نیروی انسانی می پردازد. هر چقدر منابع خوبی داشته باشیم ولی کسی که خدمات کتابخانه را عرضه می کند، نیروی انسانی است، یعنی باید در رأس قرار بگیرد. سلامت روان، نیازها و خودسازی ها و آنچه که به رشد او مربوط است را همواره باید در نظر گرفت. اگر قرار است کتابخانه تغییر کند، این رهبری است که باید فلسفه و دلیل تغییر را کاملاً واضح و روشن سازی کند برای کارکنان و آنها را آماده کند. در واقع موانع تغییر را از سر راه برمی دارد و مقاومت در برابر تغییر را می شکند و در مقابل، یک نیروی پر انرژی مثبت و علاقمند را در اختیار دارد که همگام با تغییرات و برنامه ها پیش می روند.

او افزود: بحث بعدی ما در رابطه با منابع است، امروزه کتابخانه به عنوان یک مخزن پر از کتاب و حتی یک پایگاه پر از اطلاعات، نیست. امروز کتابخانه بستر و تسهیل گر هست. منابع کتابخانه کافی نیست و طبعاً باید ارتباطاتی برقرار کند با سایر کتابخانه ها و منابع معتبر، قابل دسترس و منابعی که می توان به محتوای آن اطمینان کرد را شناسایی کند. تنوع مراجعان کتابخانه به تنوع منابع نیاز دارد، اطمینان به منابع مسئله مهمی است. امروزه اینترنت مسئله عکس این مطلب را ثابت کرده که این همه مطلب در اینترنت رد و بدل می شود ولی آیا همه این مطالب مناسب هستند؟ ما امروز با افزونگی اطلاعات روبرو هستیم. کتابخانه جایی است که این غربال را انجام می دهد و مطالب متناسب با مراجعان را در اختیار قرار می دهد و بسترسازی برای رد و بدل اطلاعات می کند و خدمات ارجاعی را فراهم می کند که مراجعان بتوانند اطلاعات را در جاهای مختلف به دست بیاورند. الان عادتی که در مراجعه کننده هست این است که نمی خواهد از خانه اش بیرون بیاید، یعنی وقت ندارد که به صورت حضوری در کتابخانه حاضر شود، پس باید اطلاعات به پشت میز او برسد.

دکتر مهری پریرخ تاکید کرد: ما باید بتوانیم منابع دیجیتال و الکترونیکی را امانت بدهیم که شخص از همان جایی که هست بتواند کارش را با دو کلیک راه بیندازد. البته منابع معتبر، قابل اطمینان و داوری شده مثل پایان نامه ها، مقالات مجلات و امثال آن که همه اینها منابع غنی اطلاعاتی است که به راحتی در اینترنت قابل دسترس نیستند.

 استاد دانشگاه فردوسی مشهد ادامه داد: بحث بعدی در رابطه با مراجعان کتابخانه هاست. مراجعان کتابخانه دیگر مراجعان عادی نیستند. الان مراجعان کتابخانه فرصت خوبی را برای کتابخانه به وجود آوردند که باید از این فرصت به خوبی استفاده کرد. امروزه مردم می دانند که آگاهی برگ برنده است، در فرزندپروری، در روابط خوب زندگی، در روابط خوب با همکاران، در اقتصاد و سیاست با آگاهی می توانند از رقبا پیشی بگیرند پس به دنبال اطلاعات هستند. با وجود تکنولوژی و هوش مصنوعی کتابخانه ها نابود می شوند و ما دیگر به کتابخانه نیاز نداریم. وقتی شخص نیاز به اطلاعات پیدا می کند آیا می توان روی این بحث تمرکز کرد و آن را باور داشت؟!

او گفت: اگر این اتفاق بیفتد، مشکل از درون کتابخانه است، یعنی خود را با تغییرات همگام نکرده است. روز به روز نیاز اطلاعاتی، درباره سلامت، محیط زیست، هوش مصنوعی و ... در حال افزایش است. چیز دیگری که در رابطه با مراجعان اتفاق افتاده این است که مردم تنها شدند. ما از شبکه های اجتماعی یا وسیله ارتباطی صحبت می کنیم ولی این اتفاق نیفتاده و می بینیم که چقدر مراجعان تنها شدند، به همین علت است که به جای کتابخانه مراکزی به نام کافه کتاب، همنشینی با کتاب، همخوانی کتاب در جاهای مختلف به وجود آمده و رشد کرده است. چرا ما نتوانیم این تنهایی را با گردهمایی ها و دورهم جمع کردنشان در کتابخانه ها پر کنیم و بتوانیم به این نیاز جواب بدهیم؟ فرقی نمی کند مشکلات خانوادگی، شخصی یا در رابطه با مسائل حقوقی، سیاسی یا در رابطه با فرزندان. نوجوانان همواره دریافت کننده اطلاعات هستند و فرصتی ندارند که بتوانند نظراتشان را بگویند، بازنشستگان نیاز به فضایی دارند که دورهم بنشینند و درباره مسائل اقتصادی و سیاسی بحث کنند و خانم های خانه دار خسته از سرویس دهی و خدمات رسانی به خانواده نیاز به صحبت کردن دارند. کجا این فضا را در اختیارشان قرار می دهد؟ از طرفی می بینیم که رشد اطلاعات باعث رشد بنگاههای تجاری در رابطه با اطلاعات شده است؛ یعنی ما خانه مطالعه داریم، خانه بازی داریم، کافه کتاب داریم و حتی کتابفروشی ها برنامه برای کتابخوانی و بحث درباره کتاب می گذارند. همه اینها از همین محل کسب درآمد می کنند. مسئله عمده کتابخانه بودجه آن است، آیا نمی تواند با دریافت هزینه اندکی بخشی از مشکل را برطرف کند و این خدمات را ارائه دهد؟

پریرخ افزود: با تجاری شدن اطلاعات، خانواده ها پول زیادی را صرف می کنند و خدماتی را دریافت می کنند که شاید خدمات مناسب و قابل اعتمادی نباشد. بعضی از این محیطها، امن نیستند. اما خانواده ها خیلی راحت بچه ها را به کتابخانه ها می فرستند. اگر این خدمات در کتابخانه ارائه شود، خیلی راحت اعتماد می کنند. با ارتباطاتی که کتابخانه با پژوهشگران و متخصصین و بنگاههای مختلف تجاری امن مثل کارخانه ها و ... برقرار می کند، می تواند از آنها دعوت کند و یا مراجعانشان را به آنجا ببرند تا این آشنایی به افزایش اطلاعات و آگاهی و گریز از تنهایی منجر شود. این فعالیتها را کتابخانه باید در برنامه ریزی خود برای تغییر بگنجاند و از فضای ایستا و راکد بیرون بیاید و خدمات خود را ارائه دهد. ممکن است بگوییم این بستگی به سیستم مربوطه دارد که باید با کتابخانه همکاری کند، بخشی بله. اگر به روانشناس یا روانپزشک یا کارخانه دار و تمام اینها توصیه شود که در ماه چند ساعت در اختیار کتابخانه باشید، می توانند خیلی از اطلاعات را در اختیار مراجعان بگذارند. ولی ارتباطات خوبی که انجام می شود، می تواند این خلأ را پر کند و مراجعان در جریان اطلاعات قرار بگیرند. و دوباره آن رونق رفت و آمد به کتابخانه ها را خواهیم دید و کتابخانه ها از این نگرانی بیرون می آیند. از فرصتهای تکنولوژی و هوش مصنوعی به خوبی می شود استفاده کرد و مردم این مکان امن و مورد علاقه را هرگز ترک نخواهند کرد.

وی در پایان گفت: در پایان امیدوارم که با مدیریت خوب و با آگاهی و با رهبری که در کتابخانه ها صورت می گیرد، بتوان تغییرات را رخ داد و کتابخانه ها خدماتی که واقعاً شایسته مردم هست را ارائه دهند.