اشتراک آزاد Subscription to Open (S2O)

لیزنا؛ سید ابراهیم عمرانی، سردبیر : ناشران در سالی که در پایان آن اتحادیه اروپا دسترسی آزاد را الزامی کرده، هر روز راه حلی می‌اندیشند که این صنعت دچار رکود نشود و در بدترین حالت از دست نرود. ناشران از زمانی که در سال 2014 و در پی اعتراض استادان مجبور به عقب نشینی شدند، در حال بحث و چاره اندیشی برای حفظ منافع خود هستند. قبل از آن،  این صنعت سه وجه داشت که شامل ناشر، ‌کتابخانه و مصرف کننده بود و کتابداران یک گروه اصلی در چرخه این صنعت بودند. در اغلب دعاوی ناشران و کتابداران بودند که روبروی هم بودند و ناشران با توجه به نیاز پژوهشگران بطور معمول از ایشان لشکر به نفع خود گرد می آوردند و اغلب این اساتید بودند که به کتابداران توصیه می کردند که کوتاه بیائید که به این منابع نیاز داریم، و کتابداران بودند (حتی در ایران) که می گفتند، به چه قیمت؟ و اجازه می خواستند که شده یک سال نشریه ای یا ناشری را مشترک نشویم تا ناشران خواسته های غیر معمول و زیاده طلبیهای خود را بر موسسات تحمیل نکنند. ناشران همواره تلاش می کردند که کتابداران مخالف را به بهانه های مختلف کنار بگذارند یا دلایلی عنوان می‌کردند، خوب به یاد دارم که وقتی می گفتیم امسال با شما کار نمی کنیم، شروع کردند استادان را یافتن و بر علیه کتابداران شوراندن. و  همیشه توجیهی برای افزایش ناگهانی قیمت در عرض یکسال به دروغ و یا راست میان می‌کشیدند، مانند تورم سالانه  که در اقتصاد بازار برای خودشان موجه بود و در نتیجه افزایش قیمت در هر سال. ولی این افزایشها، اغلب بیش از تورم کشوری بود که این ناشر در آنجا کار می‌کرد و سازمان و تشکیلاتش آنجا قرار داشت.

نهضت دسترسی آزاد از سالهای آغازین قرن 21 توسط کتابداران پا گرفت و بسیاری از اساتید با آن همراه شدند و همه صحبت این بود که چرا وقتی دانشگاه دارد هزینه می کند تا تحقیقی انجام شود،‌ برای استفاده از نتیجه تحقیق خودش دوباره باید پول بدهد. این سوال بسیار ساده و بسیار اساسی است. از بدو طرح این سوال تا کنون که نزدیک 18 سال از آن می‌گذرد، ناشران هر بار پاسخی داده‌اند و هر بار ترفندی اجرا کرده‌اند که صنعت بسیار سود ده انتشار مجلات علمی، رونق خود را حفظ نماید و در بد ترین شرایط رکود اقتصادی هم از منافع خود اندکی کوتاه نیامده اند. تنها موردی که اخیرا انجام دادند، آزاد سازی مقالات مرتبط با کوید 19از میان میلیونها مقاله خود بود که باز این سوال را به وجود آورد که بقیه مقاله ها چرا در دسترس مردم نیست؟

در سال 2014 و زمانی که استادان ام آی تی و در پی ایشان هاروارد اعتراض به افزایش بی رویه قیمتها را آغاز کردند و بر دسترسی آزاد به دانش تاکید کردند، موضوع به دولتها رسیده بود و امریکا دسترسی آزاد به مقالات پزشکی پس از شش ماه از اولین روز  انتشار، برای مجلاتی که از بودجه های دولتی / عمومی استفاده می کردند را اجباری کرده بود و برای سایر مقالات لایحه ای در مجلس نمایندگان داشت که الزویر با لابی آن را از کنگره امریکا بیرون کشیده بود و همین خشم استادان را که برای اولین بار در کنار کتابداران قرار گرفته بودند و به قیمتها اعتراض می کردند، برانگیخت. در انگلستان نیز موضوع به دولت کشیده شد و نویدهایی از سوی دولتیها در مورد دسترسی آزاد داده می‌شد. لیکن اتحادیه اروپا، کمیسر علوم را مسئول این کار کرد و مذاکره با ناشران آغاز شد که منجر به طرح مجلات دورگه یا ترکیبی و یا همان هیبرید شد.

مجلات هیبرید پیشنهاد ناشران برای کوتاه مدت بود، با این نگاه که به مرور کل مجلات، دسترسسی آزاد می‌شود که نشد. این گونه مجلات که در 5 سال اخیر، در بین ناشران بزرگ گسترش بسیار یافت، همزمان هم مقالات پولی (اشتراکی) و هم مقالات دسترسسی آزاد را با هم و در یک شماره از مجله منتشر می کردند و می‌کنند، مقاله‌‌ای که دسترسی آزاد باشد و هزینه‌اش (که بسیار بالا قیمت گذاری شده بود) توسط مولف یا دانشگاهش پرداخت می‌شود، در دسترس عموم قرار می‌گیرد و همه می‌توانند آن را از سایت ناشر پیاده سازی کنند، لیکن مقاله ای که مولف هزینه انتشار (APC)[1]پرداخت نکرده باشد، اشتراکی محسوب می شود و هر کس بخواهد استفاده کند باید مجلات ناشر را مشترک باشد.

در سال 2017 کمیسر علوم اتحادیه اروپا با انتقاد شدید از بد قولی و در واقع وقت کشی ناشران، در آزاد کردن دسترسی و تداوم انتشار مجلات دوگانه[2]، Plan S ، و به دنبال آن ائتلاف اس  (Coalition S) را طرح کرد که بر اساس آن هر مقاله ای که در  تولید آن حتی درصد کمی بودجه دولتی استفاده شده ، باید تا سال 2020 دسترسی آن آزاد شود و رایگان در دسترس عموم مردم قرار داده شود. این بار نیز ناشران شروع به مجادله و مبارزه کردند، و هر بار پیشنهاد تازه ای دادند (که این پیشنهادها همه در لیزنا گزارش شده است) ، ولی کمیسر علوم ، به تجربه وقت کشی 5 ساله ناشران، همه ایرادات و موانع را در چارچوب Plan S بررسی و راه حلهایی برای دانشگاهها، و ناشران کوچک نیز پیش بینی کرد که همه آنها در نوشته های قبلی در لیزنا به اطلاع خوانندگان علاقه‌مند که دسترسی آزاد را دنبال می‌کنند رسانده شده است. با اینهمه اکنون که کمتر از 5 ماه به پایان 2020 زمان باقی داریم، ناشران باز هم در صدد ایجاد مانعی برای کاهش درآمدهای خود هستند ‌و باز هم پیشنهاد تازه ای داده اند و این بار  از سوی Annual Review«ناشری معتبر و نه چندان بزرگ».

این موضوع را هم توجه کنید که در همین دو سال اخیر بسیاری از دانشگاههای بزرگ و در مواردی کشورهایی مانند آلمان با اعتراض شدید به ناشران بزرگ و  در راس آنها الزویر، به علت افزایش بی رویه قیمتها، اشتراک خود را قطع کردند. واقعیت این است که کتابخانه ها در برابر افزایش سالانه هزینه های کمر شکن اشتراک دچار مشکل اساسی شده که این بر بودجه دانشگاهها و موسسات فشار بسیاری وارد می‌آورد. و در این سوی نیز همه در فکر چاره ای هستند که هزینه‌ها را کاهش دهند و دولتها مترصد هستند که برای استفاده از آنچه که از بودجه خودشان تولید می شوند پول دوباره ندهند.

در این میان عده ای از استادان هم نگران از دست رفتن صنعت نشر هستند و معتقدند، اگر ناشران ضعیف شوند،‌ کیفیتها پایین می آید که تا حدودی حرف درستی است،‌ لیکن از سوی مقابل، وقتی به بزرگترین ناشران تجاری نگاه می‌کنید ، مثلا الزویر در کنار شاید 1000 مجله خوبش 1000 مجله متوسط و  500 مجله بی کیفیت هم دارد، نمی دانید که چگونه باید به این صنعت اعتماد کرد.

این بار تعدادی از ناشران و در راس آن Annual Review‌ طرح تازه ای با عنوان S2O یا Subscrption to Open داده‌اند و دعوت کرده اند از کتابخانه‌ها که شما که ما را می‌شناسید و می دانید که مجلات ما بسیار وزین و معتبر است، بیائید و در این طرح که ما اینجا "اشتراک آزاد " ترجمه می‌کنیم ، مشارکت کنید.

Annual Review‌ ناشر خوبی است و حفظ آن برای جامعه علمی بسیار مهم است، لیکن به چه قیمتی. انجمنهای علمی هم به همین گونه، باید بتوانند سیستمهای داوری و ویراستاریی خود را نگاه دارند که همه ارزشهای مثبت به دست آمده از دست نرود، لیکن در چارچوبی توافق شده،‌ نه لجام گسیخته که فریاد ثروتمندترین دانشگاه دنیا را به آسمان ببرند و کشور ثروتمندی مانند آلمان را به این راه بیندازند که اشتراک مجلات خود را نزد یک ناشر بزرگ لغو کند. آلمان از الزویر خواست که مقااتی که دولت آلمان در هزینه های آن مشارکت داشته را برای محققان آلمانی دسترسی آزاد کنید که ناشر موافقت نکرد (البته جزئیات زیادی دارد که در اینجا فقط کلیت آن گفته شد).

مدیر Annual review   در مصاحبه ای درباره اشتراک آزاد (S2O) می گوید مشتریانی که ارزش کار ما را می‌دانند، می توانند به اشتراک خود ادامه دهند و ما هیچ چیزی از کسی دیگر دریافت نمی کنیم. نه هزینه انتشار مقاله APC) ( از مولف و نه هیج هزینه دیگری، ‌فقط درآمد ما کاهش پیدا نکند که بتوانیم  کیفیت را حفظ کنیم. و تا زمانی که درآمد اشتراک حفظ شود، تمام مقالات سال به صورت دسترسی آزاد برای همه مردم دنیا منتشر می شود و جلدهای بعدی به صورت رایگان در دسترس قرار می گیرند. اگر درآمد اشتراك براي تأمين هزينه ها ناكافي باشد، پیشنهاد بازگشت به اشتراک است و  حمایت کتابخانه‌ها از انتشار دسترسی آزاد را به عنوان راهکار عنوان می کند. در کنار    Annual review نام چند ناشر دیگر نیز در این پیشنهاد S2O‌ اعلام آمادگی کرده اند و به آن پیوسته اند را در زیر می‌بینید:

Berghahn Book  با پروژه Berghahn Open Anthro

Brill Publishers با Libraria   

EDP Science  

و EMS Publishers

این نشریات همه به "اشتراک آزاد" یا S2O پیوسته اند.

از سویی کاخ سفید در آخرین روزهای سال 2019 طی اطلاعیه‌ای که در مجله Science منتشر شد اعلام کرد که در پی تسریع دسترسی به مقالات تولید شده از محل بودجه عمومی است و حتی دسترسی سبز را که شش ماه پس از انتشار دسترسی به مقالات را باز می‌کند، در دست بررسی داریم که تاخیر در انتشارش را از شش ماه به صفر روز برسانیم ولی این اطلاعیه رسمی ما نیست و ما هنوز داریم با ناشران مذاکره می‌کنیم. اگر به یاد داشته باشید،‌ با فشار افکار عمومی مشارکت در دسترسی آزاد که در دولت اوباما به میز تصمیم گیری دولتمردان امریکا کشانده شده بود، در دولت ترامپ کنار گذاشته شد، ‌و در آخرین سال ریاست جمهوری ترامپ (دور اول ریاست جمهوری) دوباره به میز برگردانده‌اند و اعلام کردند که دسترسی آزاد دنبال خواهد شد ولی با نامه بسیار تند انجمن ناشران امریکایی در دفاع از حق اشتراک گرفتن و پولی ماندن مجلات علمی در ماه دسامبر 2019، و ترس ناشران از جدی شدن این حرکت به آنها نیز می‌گوید که ما هنوز تصمیم نگرفته ایم و در متن این خبر نوشته شده که در این مدت ما بیش از 100 جلسه با ناشران داشته ایم ولی هنوز تصمیم نهایی خود را اعلام نکرده ایم و با جستجوی ساده ای که من کردم، تصمیم تازه ای هم ندیدم. ظاهرا در پناه کووید 19 فعلا این مساله در دستورات فوری کار نیست. بنابراین باید گفت که هنوز کمیسر علوم اتحادیه اروپا با پافشاری بر Plan S و ائتلاف اس  پیشقراول "رو در رویی" با ناشران تجاری بزرگ است. و احتمال دارد امریکایی ها که به سرمایه داران خود بیشتر از مردم انعطاف نشان داده اند، در تعارف با ناشران بزرگ منتظر تصمیم اروپائیان و مواجهه ناشران با آن بمانند، تا بر اساس بازخوردهای این تعاملات تصمیم بگیرند.

به هر حال در پیشنهاد تازه اشتراک آزاد یا همان Subscribe to Open برای کتابخانه ها و موسسات، به خودی خود و برای کتابخانه ها مزیتی مالی دیده نمی شود لیکن اصرار مدیران Annual Review‌ بر این است که این مدل بازگشت صرف به اشتراک نیست، ایجاد یک همکاری جمعی بین کتابخانه ها برای حفظ کیفیت ناشران است. مدیران این موسسه می‌گویند حرکتهای جمعی زیادی در جامعه می شود و سابقه این حرکتها بسیار است ، از جمله تعاونی ها ، اتحادیه های اعتباری ، جوامع و انجمنهای علمی و سازمان های حمایت از مصرف کننده و تولیدکننده.

جزئیات بیشتر این طرح را باید یافت ولی تا جائیکه من فهمیدم، در این طرح، چیزی شبیه تعاونی تشکیل می شود و کتابخانه ها عضو آن می شوند و به جای حق اشتراک یک ساله خود مبلغی را به تعاونی می‌پردازند و در واقع با پول این تعاونی مجله داوری و ویراستاری و منتشر ‌می شود. که حتما این مدل برای انجمنهای علمی و ناشران کمتر انتفاعی می‌تواند بحث شود ولی ناشران بزرگ و به ویژه شرکتهایی که در بورس هستند فکر نمی کنم که بتوانند با این فرمول کار کنند. از سویی اکنون که ائتلاف اس بار این گونه تعاونیها و مجامع را بر دوش گرفته، و کمکهایی هم به ناشران کوچک و حتی به کشورهای کم درآمد اروپایی می کند، می توان از امکانات آن استفاده کرد و جای خالی چنین تعاونی را پر  کرد. البته باز هم اعلام می‌کنم که چون جزئیات بیشتری از طرح نخوانده‌ام، شاید قضاوتم زود هنگام باشد و در یادداشتهای بعدی امیدوارم اطلاعات بیشتر و دقیقتری تقدیم خوانندگان نمایم.

در خارج از فرمول تعاونیها، S2O فقط حفظ اشتراکها است که نه تنها برای ایران که با دلار 20 هزارتومانی و تحریم روبرو است، حتی برای بسیاری  کتابخانه های دانشگاههای بزرگ دنیا هم عملی نیست. بارها پیشنهاد شده، که ناشر با توجه به هزینه ای که دانشگاهها و موسسات علمی می کنند، باید فقط هزینه انتشار را بخواهد و نه بیشتر و این نیز از زمانی که چندین سال پیش و آغاز جنبش دسترسی باز اعلام و پیگیری شد، تا کنون به نتیجه نرسیده است. انجمنهای علمی، هزینه هایی یک سوم ناشران بزرگ اعلام می‌کنند و ناشران بزرگ که در بورس کشورهایشان هستند و باید همواره منحنی رشد سود داشته باشند، به هیچ عنوان از سودی که نتیجه افزایش بی رویه قیمتها است نمی گذارند.

در مورد اخیر کمیسر علوم اتحادیه اروپا، درائتلاف اس اعلام کرد که برای پایین آوردن هزینه ها به ناشران کوچک نیز کمک می کند و نرم افزاری را تولید کردند (در یادداشتهای قبلی لیزنا معرفی کردیم) که کار مکاتبات اشتراک ناشران کوچک را تسهیل می کند و به رایگان در اختیار ایشان قرار داده می‌شود تا بتوانند هزینه های خود را باز هم بیشتر کاهش دهند.

اگر ناشران به ویژه انجمنهای علمی از این کار جمعی یعنی ائتلاف اس  حمایت کنند، همانطور ک اشپرینگر (که یکی از بزرگترین ناشران تجاری است) هر بار حمایتهایی کرده است، و این بار رسما از ائتلاف اس حمایت کرده ، تا جائیکه در آوریل 2020  اعلام کرد در کنار 132 مجله دسترسی آزاد خود، سایر مجلات خود را نیز در یک دوره انتقالی به دسترسی آزاد خواهد برد، و مجله نیچر را که مهمترین مجله این ناشر است از 2020 در مجلات انتقالی به دسترسی آزاد خواد گذاشت. با این کار امکان استفاده عموم مردم و دانشمندان و پژوهشگران از این منابع بهتر و بیشتر می شود و این امیدواری به وجود می‌آید که ناشران با حفظ سود ممعقول حفظ شوند و کیفیت تولیدات علمی محفوظ بمانند و مقاله‌ها و مجلات حتما داوری هطراز خوانی شوند. با اینکه می دانیم که حتی الزویر ثروتمند برای داوری به هیچ استادی در دنیا دستمزد نمی دهد، ولی هزینه های دیگری برای انتشار و نگهداری وبگاه و موتور جستجو و به روز کردن همه اینها دارد،‌ولی نه این مبلغ گزاف که هر ساله اعلام می کند.  

عمرانی، سیدابراهیم. « پیشنهاد جدیدی برای دسترسی آزاد از سوی ناشران؛ اشتراک آزاد Subscription to Open (S2O) ». سخن هفته لیزنا، شماره 503، 10 شهریور ۱۳۹۹

--------------------------------------------------------

[1] . Article Publishing Price

[2] . Hybrid