غیب شدن مجلات آنلاین از اینترنت

لیزنا؛ سید ابراهیم عمرانی، سردبیر : مقاله ای با عنوان "آزاد همیشگی نیست: بررسی مجلات دسترسی آزاد ناپدید شده[1]" نوشته  میکائیل لاکسو [2] استاد اقتصاد مدرسه هانکن فنلاند با همکار لیزا ماتیاس [3]   دانشجوی دکتری در گروه علوم سیاسی انستیتو جان اف. کندی دانشگاه آزاد برلین، ونایکو یان[4] کتابدار دانشگاه گوتینگن آلمان در واسپارگاه آرزیو [5]  توسط یکی از فارغ التحصیلان دانشکده علوم که برای ادامه تحصیل در آلمان به سر می‌برد به دستم رسید که با جستجو در موضوع آن در شبکه متوجه اهمیت مقاله شدم، و دیدم که این مقاله در مجله مشهور Science  [6] و توسط جفری برینهارد [7]ویراستار اخبار علمی این مجله ، و هم در اخبار مجله نیچر[8] و به قلم استاد گروه نوروساینس دانشگاه مک گیل کانادا، خانم دایانا کوان [9]مورد بررسی و نقد قرار گرفته است. از آن جا که موضوع حتما از مسایل مورد توجه همه کتابداران، به ویژه کتابداران کتابخانه‌های دانشگاهی  و تخصصی است، یادداشت زیر را تنطیم و تقدیم می کنم، باشد که مورد استفاده عزیزان قرار گیرد. همه آمارها و اظهار نظرها از این سه مقاله گرفته شده است. که با (آرزیو)، (نیچر)، و (ساینس) علامت گذاری شده اند.  

داستان از اینجا شروع می شود که این اساتید ، لاکسو و دو همکارش متوجه می شوند که ده‌ها مجله علمی از اینترنت ناپدید شده‌اند، مجلاتی که طی بیست سال گذشته بخشی ، هرچند کوچک از دانش بشر را در خود داشته‌اند. بنابراین پروژه ای تعریف می کنند و کار آغاز می‌شود. این محققان ده‌ها مجله دسترسی آزاد را شناسایی کرده اند که از سال 2000 تا 2019 تا مقاطعی دردسترس بوده‌ و اکنون نیستند و صدها مجله دیگر که می توانند در معرض خطر ناپدید شدن باشند، را نیز شناسایی می‌کنند. لاکسو و همکاران می نویسند" قرار است مجلات علمی سابقه علمی ماندگاری را ارائه دهند. اما طی دو دهه گذشته ، 176 مجله دسترسی آزاد - و بسیاری از مقالات منتشر شده در آنها - از اینترنت ناپدید شده اند.  در انتشارات علمی ، به ویژه آنهایی كه در فضای وب باز شده اند ، واقعاً نباید چیزی محو یا مفقود شود." (آرزیو)

بیش از نیمی از این مجلات در علوم اجتماعی و انسانی بوده‌اند ، اگرچه مجلات حوزه علوم زیست‌پزشکی، علوم فیزیکی و ریاضیات نیز در میان این مجلات کم نیستند . از این مجله‌ها هشتاد و هشت مجله هر یک متعلق به یک انجمن علمی یا یک موسسه تحقیقاتی دانشگاهی بوده‌اند. این تحلیل 900 مجله را شناسایی کرده که هنوز آنلاین هستند اما به نظر می‌رسد که انتشار مقاله را متوقف کرده و ادامه نمی‌دهند، بنابراین ممکن است در آینده نزدیک این مجلات نیز از دسترس خارج شوند..

الیزابت لایت فوت ، کتابدار دانشگاه بین المللی فلوریدا در میامی ، می گوید: این مطالعه "مورد قانع کننده ای" را برای آسیب پذیری مجلات فقط آنلاین ارائه می کند.(نیچر)

در مقابل جفری برینارد[10] در مقاله مجله Science ادعا می کند :"این مطالعه نه نمونه هایی از مجلات برجسته یا مقالات مهم را که ناپدید شده باشند مشخص کرده و نه داده هایی در مورد ضریب تاثیر (IF) مجلات و میزان استناد به مقالات ارایه کرده است. حدود نیمی از مجلات توسط موسسات تحقیقاتی یا جوامع علمی منتشر می شوند. در میان مجلات ناپدید شده، هیچ یک متعلق به انجمنهای شناخته شده و مهم حوزه علوم طبیعی نیست، و هیچ یک از مجلاتی که غیب شده اند، توسط یک ناشر بزرگ تجاری منتشر نمی‌شده اند." (ساینس)

و آندره مارچیتلی[11] سرویراستار مجله ایتالیایی علوم کتابداری و اطلاع رسانی می‌نویسد: "تحلیلها نشان می دهد که باقی ماندن آثار تحقیقی و حفظ سوابق علمی در تمام رشته های دانشگاهی و در همه مناطق جغرافیایی در معرض خطر است." او در این مطالعه مشاركت نداشته است. ولی می گوید از تحلیلها می‌توان فهمید که چه اتفاقی دارد می‌افتد و ناشران انجمنهای علمی،‌ دانشگاهها و ناشران تجاری باید برای بهتر کردن حفاظت از همه آثار علمی هزینه كنند[12]".  (ساینس)

"برخی مولفان و نویسندگان مقاله ها بر این باورند که اجبار حامیان مالی پژوهش در اتحادیه اروپا (منظور پلان S و ائتلاف S کمیسر علوم اتحادیه اروپا[13]) که از ژانویه 2021 اجرا می شود ، نیاز به طرحواره‌های حفاظتی دارد" (نیچر). این در حالیست که بیشتر مجلات جاری دیجیتال که فقط بصورت آنلاین منتشر می شوند، فاقد چنین امکانات و برنامه‌هایی هستند و ائتلاف S ادعا می‌کند که این مشکل در این طرح پیش بینی شده و بیشتر حامیان مالی تحقیقات در اتحادیه اروپا از آن پشتیبانی می کنند. مطالعه لاکسو و همکاران  نشان می دهد که به طور کلی ، فقط حدود یک سوم از 14،068 مجله‌ای که در فهرست مجلات دسترسی آزاد [14]DOAJ در سال 2019 نمایه شده‌اند، حفظ طولانی مدت محتوای خود را تضمین می کنند.(ساینس)

مشخص نیست که چند مجله مبتنی بر اشتراک (مجلات ناشران تجاری و مجلات ناشران دانشگاهی و انجمنهای علمی بزرگ که بابت اشتراک مجلات خود پو ل دریافت می کنند) نیز در سال های اخیر به اغما یا به قولی به بخشهای تاریک اینترنت رفته‌اند. مطالعه لاکسو چنین می گوید:" چنین مجله هایی نسبت به عناوین OA دارای مزایایی هستند. تجربه تاریخی می گوید مطالب مجلات مبتنی بر اشتراك توسط كتابخانه‌ها بهتر پوشش داده و نگهداری می‌شده و می شوند ، چه با خرید نسخه های كاغذی و در قفسه ها و چه به صورت الكترونیكی. فرایند مجموعه سازی و سفارشات و خرید و نگهداری، تامین بودجه و فرهنگ ایجاد شده در کتابخانه ها که شماره‌های جاری در دسترس و در قفسه های روز و مجلات گذشته صحافی شوند و به مخازن (باز یا بسته) برده و نگهداری شوند، طی دست کم صد سال اخیر،  و در جهت حفظ محتوای خریداری شده جایگاه تثبیت شده و محکمی دارد، از نظر اداری هم مجلات  اموالی هستند که توسط موسسه خریداری شده و باید حفظ و نگهداری شوند و کتابداران باید پاسخگوی اقلامی باشند که خریداری شده است. و این در حالی است که آنچه که به صورت رایگان در دسترس همه افراد قرار دارد و هر کس می‌تواند برود و خودش آن را از شبکه پیاده سازی کند، در فرایندهای کتابخانه‌ای تعریفی نداشته و با این امید که در شبکه هست و رایگان است،‌ کسی خود را مسئول نگهداری و حفاظت از این بخش از دانش بشر نمی‌داند. بنابراین خطر سقوط این آثار به اعماق شکافهای تاریک شبکه‌ها وجود دارد و به ناگاه  ناپدید می‌شوند.

در مورد غیب شدنهای ناگهانی و تدریجی مجلات، لاكسو و همکاران  می‌گویند: "ژورنال ها به چند دلیل می‌توانند از اینترنت ناپدید شوند. از جمله 1) ناشر ممکن است پرداخت هزینه برای فعال نگه داشتن صفحه وب آن مجله خاص را متوقف کند ، 2) مجلات ممکن است در یک بستر آنلاین که متعلق به یک موسسه دانشگاهی است و هنگام به روزرسانی سایت یا سرور میزبان به لایه های پشتی برود و قابل دیدن نباشد". (نقل به مضمون از آرزیو)

باور کتابداران و پژوشگران و البته نویسندگان مقاله "آزاد همیشگی نیست" ، این است که وقتی قرار است این اتفاق بیفتد، مجلات باید در یک بایگانی دیجیتال حفظ و نگهداری شوند. "در سال 1999 سرویسی با عنوان LOCKSS[15] (Lots of Copies Keep Stuff Safe) Program   توسط مجموعه کتابخانه‌های داشگاه استنفورد  راه اندازی شد (نیچر و ساینس). هدف از این خدمت اطمینان از در دسترس ماندن مجلات و اثار منتشره، زمانی که ناشر دیگر نمی تواند دسترسی را ادامه دهد بود این کار  با ساخت چند نسخه پشتیبان از محتوای ذخیره شده در سرورهای کتابخانه‌های شرکت کننده در این برنامه شروع شد و تا امروز این کتابخانه‌ها، سالانه، هزینه هایی برای حفظ مجموعه های خود پرداخت می‌کنند. طی دو دهه گذشته، گروهها و نهادهای دیگری مانند CLOCKSS[16] ، Portico    و شبکه حفاظت از پروژه دانش عمومی Public Knowledge Project’s Preservation Network (PKP PN))[17]  کارهای مشابهی انجام داده‌اند (نیچر). این برنامه‌ها از نظر هزینه و پوشش متفاوت هستند: بعضی از آنها با کتابخانه ها کار می کنند ، دیگران با ناشران - سرویس هایی مانند PKP PN برای مجلاتی که وارد سیستم می شوند رایگان هستند. ده‌ها هزار عنوان در حال حاضر در چنین طرح های حفاظتی تنظیم شده اند. و با اینهمه، لاكسو می گوید ، ده ها مجله وجود دارد كه یا ازبین رفته و یا از بین خواهند رقت (آرزیو) .

لیزا ماتیاس ، یکی از نویسندگان همکار لاکسو و دانشجوی دکترا در دانشگاه آزاد برلین ، نیز می گوید "اینکه یک مجله به صورت آنلاین در دسترس نیست ، یک چالش است ، زیرا هیچ پایگاه داده ای وجود ندارد که فعالیت مجلات دسترسی آزاد را ردیابی کند. پایگاه های اطلاعاتی مانند فهرست مجلات دسترسی آزاد (DOAJ) مجلات دیگری را که دیگر منتشر نمی کنند ردیابی نمی کنند - و ژورنال هایی که انتشار خود را متوقف می کنند یا حضور خود را در وب متوقف می کنند ، معمولاً این کار را در سکوت انجام می دهند. (آرزیو)

برای فهمیدن اینکه چند ژورنال از بین رفته است ، تیم به صورت دستی اطلاعات تاریخی را از چندین لیست عناوین ، از جمله DOAJ ، اولریخ وب[18]  و اسکوپوس[19]   جمع آوری کرد. سپس آنها بررسی کردند که آیا هر یک از عناوینی که شناسایی کرده اند در واسپارگاههای یا نمایه نامه هایی که مقاله ها را ثبت می‌کنند، و یا در پایگاههایی مانند PKP PN  که مجله‌هایی که در طرح های حفاظت دیجیتال ثبت می‌شوند ، ثبت شده است. سرانجام ، آنها برای دسترسی به آخرین بقایای مانده در وب سایت مجلات آفلاین ، به آرشیو وب[20] مراجعه کردند، تا ببینند آخرین محتوای مجله ناپدید شده در اینترنت در چه تاریخی انتشار یافته و تا چه تاریخی دسترسی به آن امکان پذیر بوده است. و از نظر لاکسو و همکاران، مجلاتی ناپدید شده تلقی و قرارداد می‌شوند که کمتر از 50٪ محتوای آنها همچنان بصورت آزاد و آنلاین در دسترس هستند. (آرزیو) . برخی محققان نیز بر این باورند که با اینکه مجله از صحنه شبکه غیب شده، دسترسی به برخی از آنها به صورت چاپی یا بصورت پولی امکان پذیر است. (نیچر)

محققان از "چرخه زندگی" این مجلات بر پایه صحبت بالا استفاده کردند تا تخمین بزنند که علاوه بر این 176 مجله،  900 مجله دسترسی آزاد غیرفعال دیگر ممکن است در معرض خطر از بین رفتن قرار گیرند. چرا که اکثر 176 ژورنال ناپدید شده طی 5 سال پس از غیرفعال شدن ناپدید شده بودند. جالب است بدانید که نتیجه تحقیق نشان می‌دهد، حدود یک سوم آنها ظرف یک سال از آخرین انتشار ناپدید شدند.

تیب گویچرد کلین[21]  مدیر مجری برنامه LOCKSS  می گوید جای تعجب نیست که ژورنالی وجود داشته باشد که توسط سرویس های نگهداری موجود ضبط نشده باشد. وی اضافه می کند ، گرچه بسیاری از گروه ها از نرم افزار منبع باز LOCKSS استفاده کرده‌اند ، تلاش‌ها برای راه‌اندازی گروههای کتابخانه‌ای و سازمانی ادامه دارد ولی تقریبا همه پروژه های حفاظت دیجیتال هنوز به طرز وحشتناکی با کمبود بودجه روبرو هستند. وی افزود: "تمایل به حفظ این آثار در معرض خطر وجود دارد ،" اما تعداد اندكی از موسسات حاضر به  سرمایه گذاری آن هم  اندک در این کار مهم هستند". (نیچر)  

و سخن این هفته را با نقل گفته دوتن از اهل فن به پایان می‌برم:

یکی از این همکاران، خود یکی از نویسندگان مقاله آرزیو، "آزاد همیشگی نیست"،  خانم لیزا ماتیاس است: "مسئولیت تضمین ماندگاری مجلات غیرفعال و از دست رفتن بخشی از بایگانی علمی جهان، باید بین ناشران ، نویسندگان ، کتابداران و گروهها و نهادهایی که برای حفاظت از این مجلات، به وجود آمده‌اند (مانند PKP PN )  تقسیم شود."  و نقل قول دوم از  الیزابت لایت فوت کتابدار فلوریدا (بالا)  است که تاکید می‌کند  "تلاشی هماهنگ و مشترک لازم است تا این مجلات و محتوای آنها از دست نروند. با این حال، لایت فوت اضافه می‌کند  "چالش‌های چند وجهی این مساله، به ویژه چالش بودجه، و اینکه چه کسی قرار است بودجه آن را تأمین کند، در بهترین حالت مسیر پیش رو را  چندان روشن نشان نمی دهد".

عمرانی، سیدابراهیم. «چالش حفظ مجلات آنلاین که انتشار آنها متوقف می‌شود: غیب شدن مجلات آنلاین از اینترنت». سخن هفته لیزنا، شماره 505، 24 شهریور ۱۳۹۹

---------------------------------------------------------

[1] Open is not forever: a study of vanished open access journals ( https://arxiv.org/ftp/arxiv/papers/2008/2008.11933.pdf(

[2] . Mikael Laakso. Information Systems Science, Hanken School of Economics Helsinki, Finland

[3] . Lisa Matthias Department of Political Science, John F. Kennedy Institute, Freie Universität Berlin

[4] . Najko Jahn Göttingen State and University Library, University of Göttingen

[5] . https://arxiv.org/ftp/arxiv/papers/2008/2008.11933.pdf

[6] . https://www.sciencemag.org/news/2020/09/dozens-scientific-journals-have-vanished-internet-and-no-one-preserved-them#:~:text=Eighty%2Dfour%20online%2Donly%2C,findings%2C%20a%20study%20has%20found.

[7] . Jeffrey Brainard joined Science as an associate news editor in 2017.

[8] . https://www.nature.com/articles/d41586-020-02610-z

[9].  Diana Kwon.  Department of Neuroscience, McGill University, Montreal, QC, Canada

[10] . Jeffrey Brainard . joined Science as an associate news editor in 2017.

[11] . managing editor of JLIS

[12] . Italian Journal of Library, Archives, and Information Science

[13] . https://www.coalition-s.org/

[14] Directory of Open Access Journals . https://doaj.org/

[15] . https://www.lockss.org/

[16] . https://clockss.org/

[17] . https://pkp.sfu.ca/pkp-pn/#:~:text=PKP%20has%20developed%20the%20PKP,to%20digitally%20preserve%20OJS%20journals.&text=The%20PKP%20PN%20ensures%20that,for%20long%2Dterm%20access..

[18] . Ulrichsweb: Global Serial Directory http://ulrichsweb.serialssolutions.com/login

[19]. Scopus

[20] . Internet Archive’s Wayback Machine

[21] . Thib Guicherd-Callin ،