کتابخانه‌ای دیگر در آستانه تعطیلی

(لیزنا، گاهی دور/ گاهی نزدیک 293): عیسی زارعی، دکتری علم اطلاعات و دانش‌شناسی، پژوهشگر: جنگل‌ها و درختان را ریه‌های زمین خوانده‌اند، چرا که مجاری و منافذ این کره خاکی را از آلودگی‌ها و ناپاکی‌ها می‌پالاید و هوای سالم و تمیز در رگ‌هایش می‌دواند و طراوت و تازگی به اندام‌اش می‌بخشد. مراکز و سازمان‌های فرهنگی، به‌ویژه کتابخانه‌ها نیز چنین جایگاهی را در تأمین سلامت روانی اجتماعات انسانی بر دوش می‌کشند. این مجموعه‌های آکنده از کتاب که در کوچه‌پس‌کوچه‌های شهر پراکنده‌اند، پیوسته جان و روان آدمیان را سیراب می‌کنند و ناراستی‌ها و کژی‌ها را از هزارتوی پیچ‌در‌پیچ جامعه می‌زدایند و با روان‌سازی تعاطی اندیشه‌ها و افکار، موجبات رشد و تعالی جوامع را فراهم می‌کنند. از این روست که هماره‌ی روزگار، بازگشایی و راه‌اندازی هر مجموعه‌ی مرتبط با کتاب، خوشنود و مسرورمان می‌سازد و به رفع تیرگی‌ها و تلخی‌ها امیدوارمان می‌کند. از سوی دیگر، انحلال و برچیدگی هریک از این عناصر فرهنگ‌ساز، بسی بیشتر و عمیق‌تر، نگران و ناخرسند و دلگیرمان می‌نماید و شعله‌های امید را در وجود ما کم‌فروغ می‌کند.

چند صباحی است که از گوشه‌کنار، زمزمه‌های تعطیلی یکی از کتابخانه‌های عمومی شهر قم که از قضا در یکی از مناطق محروم فعالیت می‌کند، به گوش می‌رسد. چند روزی انتشار یادداشت و اطلاع‌رسانی در این خصوص را به تأخیر می‌اندازم، با این امید که شاید شایعه‌ای باشد و یا متولیان امر منصرف شوند. اما انگار خبر، جدی‌تر از تصورات من است و ظاهراً تصمیم‌گیرندگان در پیشبرد این تصمیم ناخوشایند، هم‌قول و  هم‌داستان‌اند.

استان قم در کل دارای 23 کتابخانه روستایی و شهری است. تعداد 9 کتابخانه در روستاها واقع شده و شهر قم تنها دارای 13 کتابخانه نهادی است و برخی از آنها از جمله کتابخانه الزهرا(س) به‌صورت مشارکتی و به تعبیر حقوقی، با استفاده از حق انتفاع اداره می‌گردند.

کتابخانه الزهرا دو طبقه از مجتمعی فرهنگی - آموزشی را به خود اختصاص داده است. این کتابخانه در منطقه‌ای پرجمعیت و پرتراکم واقع شده است که با توجه به بافت جمعیتی، مراجعه‌کنندگان‌اش اغلب از اقشار پایین‌دست جامعه بوده و بالطبع نیاز به محصولات و خدمات فرهنگی در آن، به‌مراتب بیشتر از مناطق دیگر است.

ساختمان اصلی این کتابخانه در پی مصوبات سفر مقام معظم رهبری به شهر قم در سال 1389 احداث گردید و در سال 1395 در اختیار سازمان تبلیغات اسلامی به‌عنوان بهره‌بردار قرار گرفت. مدیران وقت سازمان با توجه به هزینه‌های نگهداری ساختمان و ضرورت بهره‌برداریِ کتابخانه‌ای از آن، تصمیم به رایزنی با نهادهای علمی و اجرایی استان برای استفاده بهینه از این مجموعه گرفتند. انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی استان قم، در این تصمیم‌گیری بسیار فعال ظاهر شد و پس از برگزاری جلسات هم‌اندیشی با دستگاه‌های فرهنگی استان، از جمله آموزش و پرورش، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، سازمان فرهنگی و هنری شهرداری، مجمع کتابخانه‌های تخصصی استان قم(مکتا) و اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان و نیز با مشورت جمعی از متخصصان و فعالان فرهنگی قم در نامه‌ای پیشنهادات اجرایی خود را به مدیر کل وقت سازمان ارائه نمود. در نهایت در شهریور ماه 1395 پیشنهاد واگذاری این ساختمان به نهاد کتابخانه‌های عمومی استان قم را به سازمان تبلیغات اسلامی ارائه داد. گرچه در آن زمان به‌لحاظ بحث‌هایی که بر سر تأسیس کتابخانه آموزشگاهی در میان نهادهای فرهنگی قم جاری بود، انجمن نیز تاکید داشت که دانش‌آموزان در اولویت خدمات‌دهی قرار گیرند.

به‌دنبال این جلسات و با حسن‌نیت و توافق مدیران وقت، نهایتاً در مرداد ماه 1396 قراردادی مابین سازمان تبلیغات اسلامی و نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور امضا شده و دو طبقه از ساختمان مذکور به صورت حق‌انتفاع برای ده‌سال به نهاد واگذار گردید.

در حال حاضر، سه سال از زمان قرارداد و بیش از دو سال از زمان بازگشایی رسمی کتابخانه با نام کتابخانه‌الزهرا(س) گذشته است. کتابخانه، جای پای محکمی در میان مراجمعین و اهالی محل پیدا نموده و با دارا بودن 10000 جلد کتاب بزرگسال و بیش از 2500 جلد در بخش کودک و نوجوان به پاتوق امن و آرامی برای کودکان و نوجوانان تبدیل شده است. مسئول کتابخانه (دکتر محمدی‌ استانی) می‌گوید: «کتابخانه الزهرا به لحاظ منابع و برنامه‌های متنوع فرهنگی به ویژه برای کودکان و نوجوانان و همچنین سالن مطالعه‌ مناسب و استاندارد، جزء کتابخانه‌های سطح اول استان است و این مسأله را علاوه بر آمار مراجعه روازنه، از میزان دنبال‌کننده‌های کتابخانه در صفحات مجازی نیز می‌توان دریافت». او می‌افزاید: «بافت مسکونی منطقه‌ به‌گونه‌ای است که متراژ بسیاری از منازل، کم‌اندازه و کوچک است و افراد برای مطالعه منابع درسی‌شان نیز سالن مطالعه کتابخانه را ترجیح می‌دهند. در ایام کرونا که مراجعه به کتابخانه‌ها محدود شده است، علی‌رغم ظرفیت نسبتاً بالای سالن مطالعه (120 نفر بخش آقایان و 100 نفر بخش خواهران)، اغلب مجبوریم به علت رعایت پروتکل‌های بهداشتی سالن را شیفت‌بندی نموده و عده‌ای را به‌علت تکمیل ظرفیت از ورودشان ممانعت کنیم. همچنین در این ایام که ورود اعضا به کتابخانه تا حدودی محدود و کم شده، فعالیت کتابداران کتابخانه در فضای مجازی بیشتر شده و از طریق این بستر به ارائه خدمات فرهنگی می‌پردازند که می‌تواند الگویی مناسب برای سایر دستگاه‌های فرهنگی و اجرایی کشور باشد».

علی‌رغم این مختصات و جایگاه ممتازی که کتابخانه در میان اهالی محل پیدا کرده است و علی‌رغم قرارداد ده‌ساله حق‌انتفاع، به‌نظر می‌رسد برخی مدیران جدید سازمان تبلیغات اسلامی در تصمیم‌شان بر تغییر کاربری این مجتمع و لاجرم تعطیلی کتابخانه اصرار و پافشاری دارند و ظاهراً در پی واگذاری کل این مجموعه به «مرکز ملی خانواده» هستند. مسئول کتابخانه می‌گوید: در جلسه‌ مشترکی که با مدیران سازمان تبلیغات داشتیم، آنها در مقابل استناد ما به قرارداد ده‌ساله حق انتفاع، دلایلی ذکر می‌کنند که واقعاً عجیب است. می‌گویند در قرارداد نام کتابخانه، عنوان «فاطمه‌ الزهراء» ذکر شده، در حالی‌که کتابخانه در حال حاضر با عنوان «کتابخانه الزهراء» نام‌گذاری شده و در حال فعالیت است و این یعنی عدول از مفاد قرارداد!؟!

ناگفته پیداست، بهانه‌تراشی برای زدن مهر تعطیلی بر پیشانی کتابخانه‌‌ای که هر بامداد، جوانان مشتاق، انتظار روشنایی چراع‌هایش را می‌کشند تا به‌حکم «ادخلوها بسلام آمنین»، در حصار حصین‌اش بیارامند و در سایه امن و امان‌اش ببالند و قد بکشند، نشانی از تدبیر و درایت در خود ندارد. به‌علاوه، مسأله‌ مهمی که جای تأمل دارد این است که این مجتمع در مصوبات مقام معظم رهبری با هدف راه‌اندازی کتابخانه، احداث گردیده و در اختیار سازمان تبلیغات اسلامی نهاده شده است. اینکه مسئولان سازمان در برابر چنین تغییر کاربری و انحراف از اهداف این مصوبه چه پاسخی دارند، مشخص نیست.

قم، را گرچه به‌لحاظ وجود کتابخانه‌های تخصصیِ متنوع، «شهر کتابخانه‌ها» گفته‌اند، با این حال، تعداد کتابخانه‌های عمومی این شهر از برخی شهرستان‌های استان‌های همجوار نیز کمتر است. بر اساس آمار نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، این استان جزء آخرین استان‌ها از لحاظ تعداد کتابخانه عمومی است. در حالی که آلام تلخ تعطیلی کتابخانه‌ عمومی ایثار هنوز از اذهان فرهنگ‌دوستان شهر پاک نشده است، خاموشی چراغ خانه و کاشانه‌ای دیگر از این جنس، ضربه مهلک دیگری بر پیکر نحیف فرهنگ این مرز و بوم خواهد بود و داغ دل کتابخوانان و کتاب‌دوستان را تازه خواهد ساخت. چنین مباد!