داخلی
»پژوهش و نگارش (پاورقی)
اغلب می‌توان فرد یا افرادی را به هنگام پژوهش و نگارش در نظر داشت که با سطوح مختلف دانش در حال خواندن مطالب شما هستند. هر کدام آنها ممکن است نیازها و سوالات متعددی داشته باشند و به همین دلیل هم به اثر شما مراجعه می‌کنند. احتمالا عنوان، فهرست مطالب، چکیده، پیش‌گفتار، مقدمه و حتی بخش‌هایی از متن شما آنها را برانگیخته تا آن را تورق کنند و بخوانند. البته قرار نیست یک اثر به همۀ سوال‌های یک مخاطب فرضی پاسخ دهد اما قطعا باید به ادعاهای خود به خوبی پاسخ دهد. به همین دلیل است که مخاطبان اصلی اثر و پرسش‌ها، راه و روش پاسخ به پرسش‌ها، و کم و کیف محتوا باید به دقت در مقدمه توصیف شود تا تکلیف نویسنده و مخاطب اثر روشن باشد.
زمانی که از مخاطب می‌گوییم منظورمان بیشتر تناسب محتوا با نیازهای اطلاعاتی تازۀ وی، سطح علمی، دانش یا داشته‌ها و حتا ناداشته‌های اوست. به عبارت دیگر، سن، جنسیت، دانش و سایر ویژگی‌های مخاطبان از این نظر گاهی برجسته می‌شود که سطح دانش و نیاز اطلاعاتی خاص وی در زمان پژوهش و نگارش مورد توجه نویسنده قرار گیرد. برخی از مخاطبان خیالی را می‌توان از بین متخصصان یک حوزه و یا افرادی انتخاب کرد که در آن زمینۀ خاص، اطلاعات حرفه‌ای ندارند و قرار است این نوشته خودآموز آنها باشد.
حتی زمانی که به نظر می‌رسد تمرکز نویسنده صرفا پاسخ به یک پرسش پژوهشی، بدون توجه به مخاطبان خاص است نیز فردی حقیقی یا حقوقی، چیزی، مجله‌ای، یا حتی گاهی خود محقق یا نویسنده و یا همان موضوع خاص و مجموعه‌ای از بافت‌ها (محیط آن موضوع، محیط اجتماعی، مجموعه‌ای از قوانین و مقررات، ....) و یا ترکیبی از همۀ آنها مخاطب نوشته یا نویسندۀ آن است. به عبارت دیگر، برخی از آنها مستقیم یا نامستقیم در موقع نگارش در ذهن نویسنده حضور داشته است.
تمرین
سعی کنید مخاطب را (در تمرین‌های نگارشی بخش‌های قبل و یا هر متن دیگر از خودتان و یا حتی دیگران) تغییر دهید و همان متن را بر اساس نیاز مخاطبان تازه بنویسید. همین تمرین را با بسط یا کاهش دامنۀ موضوعی ادامه دهید. در همۀ موارد سعی کنید متن‌تان را بر اساس دیدگاه‌های گوناگون و زاویۀ دید داوران، ویراستاران، محققان و نویسندگان خاص ارزیابی و اصلاح کنید.
داوران و منتقدان را هم جزو مخاطبان خود قرار دهید
یک نویسندۀ حرفه‌ای باید این توان را داشته باشد که متناسب با موضوع و هدف مورد نظرش داوران و منتقدان خیالی برای خود درست کند و موقع نگارش، متناسب با اهداف و نیازها به آنها توجه کند؛ وی می‌تواند تصور کند که آنها دارند اثرش را می‌خوانند و نقد و داوری می‌کنند و او هم باید به گونه‌ای استدلال کند و بنویسد که به همۀ پرسش‌های احتمالی آنها پاسخ داده شود. بهتر است برخی از این شخصیت‌های خیالی از میان متخصصان، محققان، نویسندگان، داوران و منتقدان حرفه‌ای و صاحب‌نظر در همان حوزه و با دیدگاه‌های خاص باشند و حتی نوشتۀ نهایی خود را برای آنها ارسال کند. دریافت بازخورد واقعی از برخی از این مخاطبان گزینۀ مناسبی برای اصلاح ضعف‌های شکلی و محتوایی است.
۱. از توهین به افراد، قومیت‌ها و نژاد‌ها خودداری کرده و از تمسخر دیگران بپرهیزید و از اتهام‌زنی به دیگران خودداری نمائید.
۲.از آنجا که پیام‌ها با نام شما منتشر خواهد شد، بهتر است با ارسال نام واقعی و ایمیل خود لیزنا را در شکل دهی بهتر بحث یاری نمایید.
۳. از به کار بردن نام افراد (حقیقی یا حقوقی)، سازمان‌ها، نهادهای عمومی و خصوصی خودداری فرمائید.
۴. از ارسال پیام های تکراری که دیگر مخاطبان آن را ارسال کرده اند خودداری نمائید.
۵. حتی الامکان از ارسال مطالب با زبانی غیر از فارسی خودداری نمائید.