آسیب‌شناسی مجله‌های علم اطلاعات و دانش‌شناسی و فرآیند داوری‌های آن‌ها از دیدگاه دکتر رحمت‌الله فتاحی

(لیزنا، گاهی دور/ گاهی نزدیک 322) : سمانه عباسی[1]، دانشجوی کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه قم ؛  مهدیه خویی[2] ، دانشجوی کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه قم : امروزه نقش غير قابل انکار علم و فناوري در توسعه پايدار علمی و اجتماعي کشورها از دلايل مهم لزوم توجه به اين دسته موضوعات است. رشد علم و رشد پژوهش در جوامع مختلف مرهون رنج‌ها و زحمات پژوهشگران آن سرزمین می‌باشد. از آنجایی که یافته‌های پژوهشی در قالب مقاله، طرح‌های پژوهشی، پایان‌نامه و سخنرانی‌های علمی به جامعه مخاطب ارائه می‌شود. یکی از محمل‌های این یافته‌های علمی مجلات هستند.کمیت و کیفیت مقالات و مجله‌های علمی منتشر شده در یک کشور به عنوان یکی از شاخص‌های توسعه‌یافتگی و اعتبار علمی آن کشور در سطح بین‌المللی به حساب می‌آید. به عبارت دیگر، یکی از عوامل اصلی پیشرفت هر کشور میزان تولید و تأثیر انتشارات علمی آن کشور است. مجلات علمی از ابزارهای مهم شکوفایی صنعت و فناوری بشمار می­روند. زیرا از طرفی بین مجامع علمی و محققین ارتباط برقرار می‌کنند و از سوی دیگر، علم را از بخش‌های دانشگاهی و تحقیقاتی به حوزه صنعت و تولید منتقل کرده و به عنوان رابط بین دانشگاه و صنعت عمل کردند (پاشایی زاده و همکاران، 1390).

هر چند تولید علم یک بحث مهم در هر کشور به شمار می­رود، اما این فرآیند همیشه از سوی متخصصان از زوایای مختلف مورد ارزیابی و نقد بوده است. دانش تولید شده حوزه علم اطلاعات هم از این امر مستثنی نبوده و از سوی اندیشمندان مختلف مورد ارزیابی و آسیب‌شناسی قرار گرفته است. یکی از شخصیت‌های مطرح این حوزه در کشورمان دکتر رحمت‌الله فتاحی است که در کارنامه درخشان ایشان پرورش صدها دانشجوی کارشناسی ارشد و دکتری و تالیف و انتشار ده‌ها کتاب و صدها مقاله و ارائه مقاله‌های در همایش‌های معتبر ملی و بین‌المللی دیده می‌شود. دکتر فتاحی به عنوان یکی از افراد تاثیر گذار و شاخص در رشته علم اطلاعات و دانش­شناسی در مقالات، سخنرانی و مصاحبه‌های مختلف به بیان چالش‌ها و آسیب‌های مرتبط با  پایان نامه‌ها و مقاله‌های علمی این حوزه و ارائه راهکارهایی برای حل این چالش­ها پرداخته‌اند. مطالب این بخش برگرفته از بخش پژوهش کتاب «اندیشه­ها و دغدغه­های حرفه­ای» ایشان هست که توسط دو نفر از دانشجویان ایشان جمع‌آوری و منتشر شده است. با توجه به این که دکتر فتاحی خود سردبیر دو نشریه مطرح علمی رشته است و عضو هیات تحریریه چند مجله تخصصی هست و به عنوان داور با بسیاری از نشریه‌های داخلی و خارجی همکاری می‌کنند؛ یقینا دیدگاه‌های ایشان در این زمینه کاملا تخصصی و راهکارهای ایشان برای مشکلات بیان شده، راهگشا هستند. به همین علت در این یادداشت بر آن شدیم تا به اهم چالش‌های موجود و راه­های برون رفت از چالش­های بر سر راه‌ نشریه‌های تخصصی رشته علم اطلاعات و دانش شناسی از دیدگاه دکتر فتاحی بپردازیم:

چالش‌های مربوط به مجلات علم اطلاعات و دانش شناسی:

با توجه به ویژگی‌های خاص مجلات علمی که محملی است برای انتشار نتایج تحقیقات پژوهشگران و اهالی قلم، بی­تردید نیازمند پشتیبانی و حمایت­های خاصی است. اما تولید و نشر این مجلات در حوزه علم اطلاعات و دانش شناسی از وضعیتی قابل تامل حکایت دارد که نیازمند تامل و تعمق جدی برای رفع بسیاری از آسیب‌ها و چالش‌های آن است. توجیه عقلانی دیگر برای اینکه بفهمیم واقعا مسیرمان به سمت رشد و بهبودی است، یا احیانا در حال در جا زدن هستیم و یا حتی گاهی ممکن است دچار عقب گرد باشیم، به مطالعات آسیب شناسانه نیاز دارد. این هم ضرورت دیگری است، برای مطالعه آسیب شناسی، به معنای عام که به ویژه در حوزه مجلات مطرح می­شود (نصیری پور، 1387). دکتر فتاحی درباره آسیب‌ها و چالش‌های اصلی در این حوزه موارد زیر را بیان فرمودند:

چالش‌های مربوط به ساختار و تشکیلات مجلات

هیئت تحریریه صوری: مهمترین رکن در انتشار یک نشریه، هیات تحریریه قوی و تخصصی است. چرا که هیات تحریریه کلیه سیاست­گذاری‌های کلان نشریه را انجام می‌دهد. از نظر دکتر فتاحی هیئت تجریریه فقط به خاطر گرفتن مجوز انتشار معرفی می‌شوند و هیچ تاثیری در سياستگـذاري علمـي و محتـوايي و ساختاري نشريه و اظهارنظر درباره برخي مباحث مطرح ندارند. به بيان ديگـر، هيئـت تحريريه برخي مجلات يا اصولا  تشكيل جلسه نمي‌دهنـد و بـه شـيوه صـوري عمل مي‌كنند و يا آنكه به ندرت دور هم گرد مي‌آينـد و بـه همـين دليـل بيشـتروظايف آنها بر دوش سردبير آنها و يا مدير مسئول سنگيني مي‌كند (فتاحی، ص 119-123). شاید در شرایط فعلی با رواج یافتن فناوری اطلاعات و الکترونیکی شدن کارهای مجلات، این ایراد مد نظر هم تا حدودی از بین رفته باشد و سردبیر و مدیر مسئول بتواند از دیدگاه اعضای هیات تحریریه در پذیرش یا رد یک مقاله کمک بگیرد. هر چند که نصری‌پور (۱۳۸۷) هم در این مورد معتقد است که به دلیل اشتغالات متعدد هیات تحریریه، جلسات یا اصلا تشکیل نمی‌شود و مقالات برای ارزیابی به افراد دیگر سپرده می‌شود یا با مدت زمان طولانی مقالات بررسی می‌شوند و همین امر انتشار به موقع مجله را با مشکل مواجه می‌سازد. به هر ترتیب عدم استفاده از هیات تحریریه واقعی، نشاط و شادابی علمی را نیز از مجله سلب می‌کند؛ چرا که سیاست‌گذاری مشخصی در خصوص روند انتشار مجله صورت نمی‌گیرد.

عدم برخورداری از ساختار و کارکنان دائمی:  جايگاه سردبير در گرد هم آوردن اعضاي هيئـت تحريريـه و در فعـال‌سـازي آنها در چهارچوب هدف‌ها و خـط مشـي نشـريه بسـيار حـائز اهميـت اسـت. انتخـاب سـردبيراني كـه از ايـن ويژگـي برخـوردار نباشـند و يـا تغييـر سردبيران به صورت گاه وبيگـاه و از روي ناچـاري مـي‌توانـد مهـم‌تـرين دليـل بروز مشكلات و افت نشريه علمي باشد. در حالی که بيشتر مجله‌هاي علمي دانشگاهي از ساختار دائمي و كاركنان دائمي برخـوردارنيستند و تهيه و تـدوين هـر شـماره از يـك مجلـه همـواره بـا  دشـواري‌هـاي گوناگون اداري، مالي و فني روبروست كه موجب فرسوده شدن توان متصـديان مجله مي‌باشد (ص 119-123).

عدم توجه جدي مديران دانشگاه‌ها و دانشكده‌ها به مقولـه نشـرمجله‌هاي علمي: دکتر فتاحی در این باره معتقدند که عدم توجه مدیران دانشگاه‌ها به نشر مجلات و عدم تأمين امكانات لازم بـراي نشـر كيفـي و بـه موقـع هـرشماره از مهم‌ترين چالش‌هاي هميشگي نشريات بـوده اسـت. شـواهد موجـود نشان مي‌دهد كه سردبير و مدير اجرايي مجله‌هـاي علمـي همـواره دسـتخوش تغيير بوده است. اين امر پيامـد جـدي در انتشـار منسـجم  و پيوسـته مجـلات دانشگاهي داشته و دارد. از سوي ديگر تأمين مالي نشـر هـر مجلـه كـه شـامل گستره­ای از هزينه‌هاي گوناگون است همواره در هاله‌اي از ابهام قرار دارد (ص 119-123). در نتیجه سیاست‌های سازمان­ها در روند حرکت علمی نشریه تاثیر گذار خواهد بود که لاجرم عدم توجه آنها باعث ضعف در بالندگی و نشاط آوری و آزادی علمی نشریه خواهد شد، و همانگونه که شاهد هستیم منجر به افت شدید سطح کیفی مقالات می‌شود.

چالش‌های محتوایی نشریات

نشریات موجود در علم اطلاعات و دانش شناسی از نظر محتوایی هم با چالش هایی روبرو هستند که در ادامه به برخی از آنها از نگاه دکتر فتاحی اشاره شده است:

انسجام نداشتن بين موضوع مقاله‌هاي چاپ شده:  اگر چـه انسجام موضوعی امـر بسـياردشواري است اما دست يافتني است. مشكل بسـياري از مجلـه‌هـاي علمـي مـا وجود مقاله‌هايي در موضوع‌هاي متفرقه و پراكنده در هر شماره آنهاست (ص 119-123). از طرفی پذیرش مقالات در مجلات وابسته با سازمان یا مراکز علمی گاه به واسطه سفارش و توصیه‌هایی با اغماض و تساهل‌هایی روبرو می‌شود که بسیار دور از انتظار است. به هر صورت وظیفه نظارت و ارزیابی در جهت ارتقا و حفظ نشاط علمی و تداوم انتشار مجله، سهم بسیار بزرگ و اثر گذاری دارد که عدم توجه به آن در این مرحله حساس از تولید مجله، آسیب جدی بر اعتبار مجله خواهد گذاشت (نصیری، 1387).

كمبود مقالات با موضوع نو و يا رويكرد متفـاوت:  فقدان نگرش نو در محتوا و موضوع یکی ديگـر از كاسـتي‌هـاي مجله‌هاي علمي در كشورهاي در حال رشـد اسـت. البتـه ايـن امـر تـا حدود زیادی بستگی به وضعیت نظام پژوهش و تولید علم در کشور دارد. به بيان ديگر، وجود مقاله‌هاي نـو و ارزشـمند تـابعي اسـت از نظـام پژوهشـي و توليد علم در كشور دارد. ارتباط هيئت تحريريه و سـردبير بـا جامعـه علمـي و درخواست مقاله‌هاي نو و ارزشمند از همكاران خود تا اندازه‌اي مـي‌توانـد ايـن كاستي را برطرف نمايد (ص 119-123).

کمبود طرح‌های پژوهشی در حیطه‌های علوم انسانی: بسیاری از مقالات به پایان‌نامه‌های دانشجویان مرتبط است و این امر کمبود مقاله‌هـاي حاصـل از طـرح‌هـاي پژوهشـي و بـه عبارتي نشان دهنده كمبود فعاليت‌ها پژوهشي در كشور بـه ويـژه در حـوزه‌هـاي علـوم انساني و اجتماعي است. نگاهي به افـزايش تعـداد دانشـجويان در مقطـع تحصـيلات تكميلي و اجبار آنها در چاپ مقاله در مجله‌هاي علمي بـه منزلـه يكـي از مـلاک هـاي فارغ‌التحصيل شدن اين نگراني را به وجود آورده است كه سهم مقاله‌هـاي برگرفتـه ازپايان نامـه‌هـاي دانشـجويي بـيش از پـيش شـود. بـا توجـه موضـوع‌هـاي تكـراري درپايان‌نامه‌ها و با عنايت به اين كه برخي از مقاله‌هاي برگرفتـه از پايـان‌نامـه‌هـا شـكل و شمايل كليشه‌اي دارند، (ص 119-123) به نظر می­رسد باید در این مورد تجدید نظر شود.

ارزيابي مجله‌ها توسط مراكز ملي (مانند كميسيون مجلات علمي كشـور و نيـز پايگاه استنادي علوم جهان اسلام): بـدون ترديـد، مجلـه‌هـاي قلمروهـاي علـوم انسـاني و اجتماعي از نظر ماهيت مقاله‌هاي آنها با مجله‌هاي قلمروهـاي علـوم محـض وعلوم كاربردي تفاوت اساسي دارند. اين امر را مي‌تـوان در زمينـه‌هـايي چـون نيم عمر مقالات، ضريب تأثير و مانند آنها ديد. تلاش وزارت علوم براي تبـديل مجله‌هاي عمومي به مجله‌هاي تخصصي بايد با توجـه بـه ماهيـت هـر قلمـرو تخصصي و پتانسيل توليد مقاله‌هاي پژوهشي صورت گيرد. در برخي زمينه‌هـا، مانند علوم انساني، الهيات، فلسفه، هنر و جز آنها، نمي‌توان انتظـار داشـت كـه مقاله‌هاي پژوهشي به همان ميزان و با همان رويكردي كه در قلمروهـاي علـوم كاربردي مطرح است توليد شود.

عدم ثبات در روند نشر نشریات: روند نشر بسیاری از مجله‌های رشته از ثبات کافی برخوردار نیست و بیشتر آنها به موقع منتشر نمی‌شوند. این امر باعث آن شده تا محتوای آنها دیرتر در دسترس نیازمندان قرار گیرد به گونه‌ای که برخی مقاله‌ها دچار کهنگی می‌شوند. از طرفی عدم استفاده تعداد قابل توجهی از مجله‌ها از فرمت استاندارد و یکدست برای نشر باعث شده که از ابتدای دریافت نسخه اولیه مقاله‌ها از سوی نویسندگان ناهماهنگی به وجود آید و نهایتا زحمت یکدست‌سازی فرمت مقاله‌ها بر عهده ویراستار و یا سردبیر گذاشته شود که  وقت‌گیر و پرهزینه است (فتاحی، ص 171).

عدم مشخص کردن ساختار دقیق محتوایی، نگارشی مجلات: عدم مشخص نمودن رهنمودهای دقیق ساختاری، محتوایی، نگارشی و استنادی برای نویسندگان توسط برخی هم داوران باعث شده تا هم ویراستار و هم سردبیر وقت و انرژی زیادی را صرف رعایت استانداردهای مورد نظر بنمایند که در نهایت مقرون به صرفه نیست. همچنین عدم یکدستی شیوه نامه استناددهی و ماخذنویسی در مقالات برخی مجلات زیان دیگری نیز دارد و آن به وجود آمدن مشکلات فنی بسیار برای پایگاه­های نمایه­سازی استنادی مانند ISC و ... است. یکی دیگر از مشکلات ساختاری مقالات استاندارد نبودن ساختار و محتوای چکیده مقاله‌هاست. چرا که چکیده‌های غیراستاندارد نمی‌تواند گویای محتوای مقاله‌ها باشد و در نتیجه کار را برای استفاده کنندگان در شناسایی مقاله‌های مناسب و مرتبط دشوار می‌کند (ص، 174).

انتشار در فرمت‌های مختلف: برخی مجلات تنها در شکل چاپی، برخی تنها در شکل الکترونیکی و برخی در هر دو شکل منتشر می­شوند. این وضعیت نه تنها موجب سردرگمی نیازمندان به ویژه کتابخانه‌ها می‌شود، بلکه باعث دشواری در کار نمایه سازی آنها در پایگاه‌های استنادی می‌گردد (ص ، 174). از سوی دیگر، خط مشی چگونگی در دسترس قرار دادن مجله‌ها هنوز برای بسیاری از دست اندرکاران مجله‌ها و نیز خوانندگان و کتابخانه‌ها مشخص  نیست. برخی مجله‌ها به رایگان توزیع می‌شوند، برخی تنها از طریق آبونمان قابل دسترس هستند و برخی نیز فایل الکترونیکی متن کامل خود را در  دسترس همگان قرار می‌دهند (ص، 175) البته این ایراد دکتر فتاحی شاید مربوط به سال‌های پیشین بوده که در شرایط کنونی اغلب نشریات انتشار نسخه کاغذی خود را بخاطر گرانی کاغذ و هزینه‌های انتشار قطع کردند.  

چالش در داوری مقالات علمی:  در بخش داوری‌های نیز نشریات رشته با مشکلاتی رو به رو هستند که مهمترین آنها از نگاه دکتر فتاحی عبارتند از: 

 عدم وجود معیار ثابت و مشخص در داوری مقالات:  آنچه مشخص است رویه‌های داوری در نشریات متناسب با سلیقه‌های عوامل اجرایی آن نشریات تعیین می‌شود.  به عنوان نمونه یک الزام آن است که داوران باید نظر بدهند که چرا مقاله‌ای غیر قابل چاپ اعلام می‌شود. همچنین افزایش تعداد مجلات علمی در سال‌های اخیر باعث شده که ما با کمبود داور باکیفیت روبه رو باشیم؛ چون همه مجلات سعی می‌کنند برای ارتقاء کیفی مجلاتشان از داوران با کیفیت استفاده کنند و در نتیجه، گرفتاری‌های داوران بسیار زیاد شده است (ص 184). ارزیابی شدن و داشتن رتبه علمی، خود انگیزه‌ای است برای نویسندگان؛ ضعف در داوری نه تنها به بی انگیزگی نویسندگان می‌انجامد بلکه حتی پژوهشگران قوی هم به دلیل برخوردار نشدن از امتیازات نشر مقاله در چنین نشریاتی، از حضور در آنها خودداری می‌کنند.

عدم ارائه يك سياهه از معيارهاي ارزيـابي بـه داوران: در پاره‌ای از موارد این عدم ارائه از مولفه‌های ارزیابی باعث می‌شود که ارزشـمندي، اصـيل بـودن، كـاربردي بـودن، اسـتحكام وانسجام مقاله مورد غفلت قرار گیرد و داوران به ارزيابي سطحي قانع باشند. برخي مجله‌ها تنها چند مقوله كلي (مانند ارزشمندي و نو بـودن، اصـالت، روشـمندي تحقيق، توليد دانش نو و اثربخشـي) را بـر ارزيـابي مقالـه‌هـا در اختيـار داوران قـرار مي‌دهند و از آنها مي­خواهند كه نظر خود را به شكل مشروح و مسـتدل دربـاره مقالـه مطرح كنند. آنها از داوران مي­خواهند كه دلايل خود را براي رد يا پذيرش (قطعـي يـا مشروط) مقاله همراه با شواهد ارائه دهند (ص  157-160). همچنین نبود يا عدم رعايت فرايند داوري كيفي در مورد مقاله‌ها يكي از كاستي‌هاي مورد گلايه نويسندگان مقاله‌ها به شـمار مي‌رود. چرا که در برخي مجله‌ها فرآيند مشخص و داراي روال و چهـارچوب  روشـن براي داوري وجود دارد، اما در برخي مجله‌ها، نبود روال و معيارهاي مشـخص  و گه گاه اعمال سليقه شخص سـردبير مجلـه بـه پيـدايش مشـكل‌هـايي بـراي نويسندگان انجاميده است (ص 139-144).

راه حل برون رفت از آسیب‌ها و چالش های مربوط به مجلات :

آنچه تا کنون ارائه شد چالش‌های مبوط به نشر مجلات تخصصی علم اطلاعات و دانش شناسی بود. دکتر فتاحی پس از بیان چالش‌های فوق، راه حل‌هایی را جهت برطرف نمودن این آسیب‌ها و ارتقای کیفیت مجلات علمی ارائه نمودند که در ادامه به آنها اشاره می‌شود:

مسئله داوری مقاله­ها: بايـد بـه مسـئله داوري مقاله‌ها ازنظر معيارها و نيز چگونگي انجام داوري جدي‌تر توجه كرد. برگزاري كارگاه­هاي داوري، نظر به آنچه انجمن كتابداري و اطلاع‌رساني ايـران در چنـد سال گذشته ارائه كرده است مي­تواند دانش و مهارت داوران را در ارزيـابي درسـت واثربخش مقاله ارتقاء دهد. همچنین اعتبار مجله‌ها و حيثيت علمي داوران درگرو ارزيابي كيفـي، درست و هدفمند است (ص157-160). از آنجایی که این آسیب‌ها متوجه فرد یا جایگاه خاصی نیست، لذا تمامی دست اندرکاران یک نشریه اعم از سردبیران، نویسندگان و مدیران مسئول باید به این نکته توجه کنند که هر گونه کاستی در انجام بخشی از کار، کلیت نشریه را در بر می‌گیرد. به همین علت پرداختن به مسئله داوری‌ها می‌تواند در ارتقای کیفی مجلات تاثیر مستقیم داشته باشد.

در نظر گرفتن جایگاهی رسمی برای نشریات در دانشگاه­ها: نشریات علمی را در حقیقت باید ویترین نهادهای علمی، آموزشی و پژوهشی دانست که ظرفیت‌های سابقه علمی خود را به نمایش می‌گذارد. اگرچه نشریات در سازمان و استانداردهای اساسی خود با چالش‌هایی روبرو هستند، اما این آسیب‌ها به طور غیر مستقیم از نهادها و عقبه علمی آنها ناشی می‌شود و بسیاری از مسائل آن را باید در این عقبه جستجو کرد. بخش اعظم دانش از طريق مقاله‌هاي علمي به جامعه و به نسل‌هاي آينـده انتقـال مي‌يابد. مقاله‌هاي علمي در حقيقت واسطه‌اي هستند كه دانش نو را بـه دانـش پيشـين مرتبط مي‌سازد و بـر پيكـره آن مـي‌افزاينـد (ص 198). شرايط داخلي بسياري از دانشگاه ها به گونه‌اي نيست كـه به طورجدي امكانات لازم ازجمله بودجه، دفتـر، مـدير اجرايـي، سـامانه الكترونيكـي، وب سايت و مانند آنها را فـراهم كـرده و در اختيـار مجلـه و سـردبير آن قـرار دهنـد. وضعيت كنوني برخي مجله‌هاي جاري از اين جنبـه‌هـا مناسـب نيسـت و همـين امـر باعث شده تا وقفه‌هاي طولاني در انتشار مجله‌ها به وجود آيد و حتي برخي مجلـه‌هـا دچار توقف شوند (ص 145-147). تعریف ساختار مشخص برای مجلات در تشکیلات اداری دانشگاه، دانشکده، یا پژوهشگاه مهم‌ترین راه حلی است که بخش عمده‌ای از کاستی‌ها را بر طرف می‌سازد. باید برای مسئولان امر جا بیافتد که جایگاه مجله‌های علمی در ارتقای رتبه علمی دانشگاه‌ها کمتر و ناچیزتر از موارد دیگر نیست. و لازم است برای نشریات جایگاه‌ مناسبی با نیروهای مختلف اعم از  مدیر اجرایی و کارشناس پشتیبان سامانه الکترونیکی تعریف گردد (ص 198). همچنین تعریف پست سازمانی برای دست اندرکاران مجلات در دانشگاه­ها رغبت کارکنان را برای کار بهتر و با انگیزه بیشتر در بخش نشریات افزایش خواهد داد (ص199).

استفاده از هیات تحریریه قوی: تلاش وزارت علـوم بـراي ارتقـاي اعتبـارمجله­هاي فارسي و تدوين معيارهاي رتبه‌بندي نشريات علمي را مي­توان گامي جـديد در توسعه مجله­هاي تخصصي دانست. چرا که رقابت ميان مجله هـاي علمـي وتخصصي در جهت كسب رتبه علمي و حفظ آن، بـه توسـعه نشـريات علمـي كمـك مي‌كند و استفاده از اعضاي هيئت علمي باسابقه درخشان نيز موجب شـده تـا تركيـب هيئت تحريريه تقويت شده و موجب حفظ رتبه علمي گـردد (ص119- 123). همچنین استفاده از هیئت تحریریه قوی و معتبر در سطح ملی یکی از مهم­ترین عوامل موفقیت نشریات علمی به شمار می­ر­ود (ص 199). بررسي و تحليل انتقادي در زمينه آنچه تاكنون در زمينه پژوهش و نشـر علمـي و پژوهشي انجام داده­ايم مي­تواند نقاط قوت و ضعف مـا را آشـكار سـازد. بـراين اساس، آشكار ساختن مسير آينده پژوهش و نشـر در حرفـه مـا  مـي­توانـد مبنايي واقع گرايانه و خردورزانه داشته باشد. در اين ميان، نقش هيئت تحريريـه و سردبيران مجله­هـاي كتابـداري و اطـلاع رسـاني در ارتقـاء كيفـي و رعايـت استانداردهاي نشر بسيار حياتي است (ص 139-144).

تلاش در جهت نمایه‌سازی نشریات در پایگاه‌های اطلاعاتی معتبر: نمايـه شـدن مجلات در پايگاه­هاي اطلاعاتي معتبر ملي و جهاني که اين امـر بـراي اعتبـار مجله­ها و حفظ رتبه آنها در فضاي رقابتي كنوني و نيز آينده از اهميـت حيـاتي برخوردار است. در اين زمينه، سردبيران و مديران اجرايي مجله­ها بايـد تـلاش برنامه­ريزي شده‌اي را آغاز كنند تا اين امر محقق شـود. برگـزاري كارگـاه­هـاي آموزشي و تدوين راهكارهاي عملي براي بهبود ساختاري و محتوايي  مجلـه­هـا و نزديك كردن آنها به استانداردهاي مورد نظر آن پايگاه ها ضروري است (ص 139-144). دست اندرکاران نشریات باید بپذیرند که فعالیت پیوسته برای نمایه­پذیری، آگاهی رسانی جاری، رؤیت پذیری از اقدامات اساسی هستند و باید نسبت به انجام آنها اهتمام خاصی مبذول گردد (ص 200). چرا که باید بدانند که در اختیار داشتن همه امکانات لازم و برطرف کردن عوامل بازدارنده نیازمند درک اهمیت مجلات علمی در ارتقاء دانشگاه­ها و پژوهشگاه­ها از سوی مدیران این نهادهاست (ص 200).

در نظر گرفتن بودجه قابل توجه برای امور مختلف مجله: انجام امور مختلف یک مجله علمی نیازمند بودجه کافی و به موقع است (فتاحی، ص 199). بايد باور داشته باشيم كه پژوهش و نشر مجله‌هاي علمي-پژوهشي بـه بودجـه قابل توجهي نياز دارد. خوشبختانه در دهه اخيـر تـلاش خـوبي بـراي افـزايش بودجه پژوهش و افزايش سـهم آن در درآمـد ناخـالص ملـي صـورت گرفتـه است. با این حال به اندازه مطلوبی به افزايش بودجه و امكانات مـورد نياز مجله‌ها توجه نشده است. تأمين نيروي انساني موردن نيـاز دفتـر مجلـه­هـاي علمي (مدير اجرايي، ويراستاران محتوايي، ادبي و فني و جـز آن) و اسـتفاده ازكارشناسان متخصص در زمينه صـفحه آرايـي، طراحـي، چـاپ، و صـحافي بـه شكلي كه خدمات آنهـا از كيفيـت و پايـايي برخـوردار باشـد نيازمنـد بودجـه قابل توجه است. همچنين، بـا توجـه بـه افـزايش مقالـه­هـاي دريـافتي توسـط مجله­ها، داوري مقاله­هاي نيز به بودجه­اي قابل توجه نيـاز دارد. تجربـه بسـياري از مجله­هاي موجود مي­تواند در اين زمينه سودمند و راهگشا باشـد (ص 139-144).

لزوم تخصصی شدن مجلات علمی: نشریات تخصصی در هر یک از رشته های علمی مهمترین شاخص برای سنجش وضعیت دانش علمی و به ویژه فراورده‌ها و دستاوردهای پژوهشی در آن رشته به حساب می‌آیند (دلاوری، 1385). تخصصی کردن مجله‌های علمی نیازمند کنکاش بیشتری از سوی جامعه دانشگاهی و نهادهای مرتبط با آنها در وزارت علوم است (ص 196). با تخصصي شدن حوزه موضوعي مجلـه­هـاي علمـي پژوهشـي و تأكيـد گروه مجلات علمي كشور، ضـرورت توجـه بـه انتخـاب مقالـه­هـاي نـو و ارزشـمند بيش ازپيش آشكار مي­شود. در اين راستا، اسـتادان و دانشـجويان تحصـيلات تكميلـي بايد به طورجدي رويكردي را بـراي انتخـاب موضـوع پـژوهش و نشـر مقالـه علمـي برگزينند كه نوآوري را به منزله يك اصل در اولويت قرار دهد (ص 131-134). از طرفی تخصصی شدن مجله‌های علمی موجب تخصصی شدن فرایند داوری، ویراستاری و نشر مقالات خواهد شد. چرا که انسجام و یکدستی بهتری در مجله‌ها به وجود خواهد آمد. در نتیجه این وضعیت می­تواند از دریافت و داوری مقاله­های تکراری در دفاتر مجلات و نیز بروز سرقت علمی جلوگیری نماید. همچنین تخصصی شدن مجله‌های علمی موجب تخصصی شدن فرایند داوری، ویراستاری و نشر مقالات خواهد شد. از این نظر، انسجام و یکدستی بهتری در این مجله‌ها به وجود خواهد آمد. این وضعیت می‌تواند از دریافت و داوری مقاله‌های تکراری در دفاتر مجلات و نیز بروز سرقت علمی جلوگیری نماید. به همان دلیلی که تخصصی کردن مجله‌ها می‌تواند به بالا رفتن ضریب تأثیر آنها کمک کند، در برخی موارد می‌تواند نتیجه معکوس نیز داشته باشد؛ یعنی به دلیل عدم علاقه خوانندگان و نبود پژوهشگران کافی در زمینه‌های موضوعی معین، مقاله‌های آن مجله‌ها خوانده نشود و به آنها استناد داده نشود. در کشورهای پیشرفته نیز هیچ الزام رسمی برای تخصصی کردن گرایش موضوعی مجله‌های علمی وجود ندارد، بلکه شرایط مناسب به لحاظ تولید علمی تخصصی موجب تخصصی شدن آنها می‌شود. بحث تخصصی کردن مجله‌های علمی نیازمند کنکاش بیشتری از سوی جامعه دانشگاهی و نهادهای مرتبط با آنها در وزارت علوم است (ص 196).

اصلاح آئین نامه‌های مربوط به ارتقا استادان:  نقش اعضاي محترم هیأت علمی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی، پژوهشی و فناوري در فرآیند توسعه علمی و پویایی محیط هاي آموزشى و پژوهشی انکارناپذیر است. از سوى دیگر ضرورت پویایى اعضاى هیأت علمى با استفاده از روش‌هاي مناسب و هماهنگ با تحولات شتابان دنیاى امروز بر کسى پوشیده نیست. تحقق این امر در گرو مدیریت پویا و سازوکارهاى متناسب با محیط دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی است. قوانین مناسب و مربوط به استخدام و ارتقاى مرتبه اعضاى هیأت علمى مى‌تواند یکى از عوامل تأثیرگذار در پویایی علمی، پژوهشی و فرهنگی دانشگاه‌ها و فضاي علمی کشور باشد (باقری، 1395). آیین­نامه‌های مربوط به ارتقاء استادان به گونه‌ای تدوین یافته که رقابت میان استادان را برای تولید مقاله خارجی افزایش داده و تنها آنان می­توانند از امتیازهای موجود (مانند استفاده از فرصت‌های مطالعاتی رفتن به همایش‌های بین المللی گرفتن بودجه پژوهشی) استفاده کنند که بتوانند در مقایسه با همکاران خود از نمره بالاتری برخوردار باشند (ص، 171). در کنار اهمیت و ضرورت چنین رویکردى، که به خودى خود زمینه‌ساز توسعه پایدار و همه جانبه است؛ بازنگرى اساسى در نظام ارتقاى مرتبه اعضاى هیأت علمى دانشگاه‌ها و مؤسسه‌هاى آموزش عالى، پژوهشى و فناورى مستلزم انگیزه‌اى درخور و عزمى جدى است تا آیین نامه‌اي با هدف هدایت فعالیت‌هاى اعضاى هیأت علمى به مثابه نیاز بنیادین جامعه دانشگاهى کشور تدوین شود (طاهری و شمس بخش، 1395).

معیارهای داوری کیفی و چگونگی اعمال آنها: زيربنـاي نظـري پـژوهش و اسـتفاده درست از آن براي برداشت علمي از موضوع، همچنين توجه به دانش موجـود كـه درقالب مرور پيشينه پژوهش مطرح مي­شود جايگاه بسـيار مهمـي در داوري ارزشـمندي يك مقاله دارند. در ايـن زمينه، بسياري از مقاله­ها، به­ويژه آنهايي كه برگرفته از پايان نامه هستند، ناتوان بـه نظـر مي­رسند. داوران بايد به اين نكته مهم توجه كنند كه حاصل انجـام يـك پـژوهش چـه بوده و نويسنده چگونه توانسـته اسـت تحليـل و برداشـت خـود را در راسـتاي ارائـه دانش نو و يا مطرح كردن مسئله نو پياده كند. در ايـن زمينـه، سـردبير نقـش اساسـي دركنترل كار داوران دارد. بعضا  مشاهده مي­شود كه برخـي داوران بـه شـكلي سـطحي وتنها بر اساس سياهه معيارهايي كه در اختيار آنان قرار داده مي­شـود (چـه بـه شـكل چاپي و يا الكترونيكي) عمل مي­كنند و به عمق معيارها و چگونگي پي بـردن بـه ايـن نكته كه "تا چه اندازه و چگونه" نويسنده در اعمال معيارها تلاش كرده اسـت تـوجهي ندارند. چنانچه سردبير بر چگونگي كار داوران نظارت نداشته باشد و تنهـا بـر اسـاس نتايج داوري (بر اساس سياهه معيارها) براي رد كردن يا پذيرش  مقالـه‌هـا اقـدام كنـد، مجله مربوطه دچار يك كجروي علمي خواهد شد و چه بسا مقاله‌هـاي بـي­كيفيـت بـه چاپ برسد و يا مقاله­هاي باكيفيت و ارزشمند از گردونه نشـر خـارج شـود. سـردبيران مي‌توانند داوران را پس از يك دوره مشخص و بر اساس كار آنها ارزيـابي كننـد و درمورد عدم ادامه كار آنهايي كه سطحي عمل  كرده­اند تصميم گيري كنند (ص 157-160).

سخن پایانی:

اگر زیر ساختهای علمی، آموزشی و پژوهشی قوی و پر توان باشد، بی تردید نتیجه برون داد چنین فضایی برخورداری از نشاط و طراوت علمی و مقالات وزین است. لذا با توجه به بازتاب نشریات علمی در تولید و انتشار یافته های علمی، لازم است زمینه و بستر حضور پرتوان نشریات علمی را فراهم کرد و این امر نیازمند تحول ساختاری و بنیادین در جایگاه نشریات علمی است، تا با توجه به نیاز امروز، خود را بازسازی و بازتولید کند. همچنین با فراهم کردن فضای آزاد علمی و زمینه تحرک و نشاط علمی در ساختار جدید متناسب با زمان امروز، رشته علم اطلاعات و دانش شناسی استیلای خود را در عرصه‌های مختلف به اثبات رساند.

ارتباط علمي يكي از محورهاي اساسي نهاد اجتماعي علم است. مجلات علمي تخصصي يكي ازمجاري توليد علمي و ارتباط علمي تلقي شده و سعي در ايفاء دوكاركرد فوق ميان انديشمندان درحوزه‌هاي مختلف علمي را عهده دار هستند. بررسي تاريخي علوم نشان مي‌دهد كه عوامل موثري درشكل گيري، پيدايش، رشد و توسعه يافتگي علوم به طور عام و دانش مديريت به طور خاص نقش داشته‌اند كه از آن ميان مي‌توان مجلات علمي تخصصي را مورد نظر قرار داد (سجادی و دیگران، 1395).  

از آنجایی که مجله‌ها  گنجینه‌های تمام عیار علم و پژوهش هستند و پرداختن به آسیب ها و راهکارهای برون رفت از آنان با توجه به نظرات و اندیشه‌های دکتر رحمت الله فتاحی به عنوان یکی از سرمایه‌های علم اطلاعات و دانش‌شناسی یا بهتر بگوییم سرمایه‌های ایران زمین چراغ راه مسئولین و اعضای هیئت تحریریه مجلات می‌باشد. امید که با اندک مرور بر این اندیشه، راهکاری بر نقاط ضعف اندیشیده و به سمت جامعه متعالی قدم برداریم.

---------------------------------------

منابع:

اورئی، ن؛ ملکوتی، ن (1396). اندیشه‌ها و دغدغه‌های حرفه‌ای: مجموعه نوشته‌های کوتاه، سرمقاله‌ها و مصاحبه‌های دکتر رحمت‌الله فتاحی درباره مسائل حرفه‌ای در علم اطلاعات و دانش‌شناسی. تهران: اساطیر پارسی.

امیرحسینی، ز. (1387). آسیب شناسی عرضه و تقاضای مجلات و مقالات در سامانه علم و فناوری کشور. تولید علم, -(8), 0-0. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=160770

باقری، ع. (1395). بخش پیشگفتار مجموعه "آیین نامه ارتقا مرتبه اعضاي هیأت علمی آموزشی وپژوهشی و فناوري به انضمام شیوه نامه اجرایی، دستورالعمل طرز تشکیل هیأت ممیزه مؤسسه، دستورالعمل هیأت نظارت بر عملکرد هیأت ممیزه مؤسسه و آیین نامه استخدامی اعضاي هیأت علمی". تهران: پیام نور.

پاشایی زاد، ح.، و فدایی، غ.، و حری، ع. (1390). مطالعه وضعیت نشر مجلات علمی در ایران. تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه های عمومی (پیام کتابخانه), 17(1 (پیاپی 64)), 155-177. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=135684

دلاوری، ا. (1385). ویژگی ها و گرایش های علوم سیاسی در ایران: نگاهی از دریچه نشریات تخصصی این رشته. پژوهشنامه علوم سیاسی, 1(5), 78-102. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=68333

دلاوری، ر (1396). آسیب شناسی نشریات تخصصی علوم سیاسی و روابط بین الملل در ایران: موانع و راهکارها. سپهر سیاست، 4(12)، 79-117.‎

سجادی،ن.؛ هاشمی، ب.؛ احمدی و بخشنده (1395). ارزیابی مقالات علمی ـ پژوهشی مدیریت ورزشی در نشریات تخصصی ایران. پژوهش های فیزیولوژی و مدیریت در ورزش، 8(1)، 35-55.‎

طاهری، ع.؛ شمس بخش، م. (1395). آیین نامه ارتقا مرتبه اعضاي هیأت علمی آموزشی وپژوهشی و فناوري به انضمام شیوه نامه اجرایی، دستورالعمل طرز تشکیل هیأت ممیزه مؤسسه، دستورالعمل هیأت نظارت بر عملکرد هیأت ممیزه مؤسسه و آیین نامه استخدامی اعضاي هیأت علمی. تهران: پیام نور.

نصیری پور، ا. (1387). آسیب شناسی نشریات علمی حوزه؛ بسترها، راه حل ها. پژوهش و حوزه، 36.

---------------------

[1] . این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید

[2] . این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید