جریان پرتلاطم اطلاعات در کارزار کرونا

لیزنا؛ یزدان منصوریان، دانشیار دانشگاه خوارزمی: در سه ماه گذشته - از بهمن 1398 - تقریباً تمام عرصه های زندگی بشر در سراسر جهان از ویروس نوظهور کرونا متاثر شده و این روند همچنان ادامه دارد. افزون بر رنج بیشماری که بسیاری از مردم دنیا از شیوع این بیماری متحمل شدند، وجوه مختلف زندگی دچار تحولاتی شگرف شده است. از بهداشت و درمان تا صنعت و تجارت؛ از حمل و نقل و گردشگری تا آموزش و پژوهش. بی تردید کمتر رخدادی در تاریخ معاصر تا این اندازه فراگیر بوده که بتواند در زمانی چنین کوتاه شیوه زیست انسان را تا این اندازه دستخوش دگرگونی کند. دگرگونی غریبی که هیچ مورخ یا منجمی نمی توانست آن را پیش بینی کند. اکنون هم هیچکس به درستی نمی داند فردا چه خواهد شد و سایه ای از عدم قطعیت بر جهان گسترده است. همه کشورها با تردید و نگرانی چشم انتظار تحولات بعدی هستند و امیدوار به اینکه سرانجام لویی پاستوری یا رابرت کخ دیگری پیدا شود و واکسنی برای نابودی این ویروس ناخوانده بسازد.

از سوی دیگر هنوز بسیار زود است که کسی بتواند تاثیر این رخداد جهانشمول را بر وجوه مختلف زندگی انسان معاصر بسنجد. در نتیجه فعلاً همه حرف و حدیثها در حد حدس و گمان است. بنابراین، من هم به سهم خود در این یادداشت با احتیاط بسیار فقط از منظر علم اطلاعات و دانش شناسی به تاثیر کرونا بر فرایند تولید، نشر و مصرف اطلاعات می پردازم. ضمن اینکه لازم است بر قید «احتیاط بسیار» نیز تاکید کنم زیرا بررسی واقعیت های این ماجرا به مطالعات مفصل نیاز دارد. با این حال، هدفم از نوشتن این متن ارائه فهرستی از مقوله هایی است که دانشجویان و محققان رشته ما می توانند به آنها بپردازند. نتیجه این مطالعات می تواند توصیف و تحلیل مفیدی باشد مبتنی بر تاثیر کرونا بر فرایند تولید، توزیع و کاربرد اطلاعات. به نظرم تا امروز تاثیر کرونا بر حداقل هفت حلقه از فرایند تولید تا مصرف اطلاعات آشکار شده است که نیاز به بررسی دارد.

کرونا و تولید اطلاعات

حجم و تنوع اطلاعاتی که در این مدت کوتاه درباره ویروس کرونا تولید شده به راستی شگفت آور است. جزئیاتش را باید از گوگل بپرسیم که مسئول ثبت احوال اینترنت است. هر چند گوگلِ سرمایه دار زرنگ تر از آن است که آمار واقعی را آشکار کند. اما هر چه هست درباره کمتر موضوعی تا این اندازه اطلاعات تولید شده است. از اطلاعات بهداشتی و پزشکی تا اخبار و آمار مربوط به تعداد مبتلایان و روند گسترش بیماری در گوشه و کنار جهان. هر سازمانی نیز بر اساس ماهیت فعالیتی که داشته در این مدت اطلاعیه ها و دستورالعمل های متعددی برای کارکنان و مراجعان خود تدوین کرده که بر حجم این مجموعه افزوده است. افزون بر اطلاعات مرتبط با کرونا حجم عظیمی از منابع اطلاعاتی نیز به دلیل شرایط جدید تولید شده است. مثلاٌ موسسات آموزشی بخشی از دروس خود را به فرمت آنلاین تبدیل کرده اند. بسیاری از کتابخانه ها و موزه ها مشغول تدوین تورهای مجازی هستند و اغلب سازمانها ناگزیر به تولید منابع جدید دیجیتال شده اند. با توجه به ماهیت جهانی این مشکل نهادهای بین المللی در چند ماه گذشته منابع متعددی برای آگاهی عمومی تهیه کرده اند. مثلاً سازمان بهداشت جهانی پایگاه اطلاعاتی جامعی برای گردآوری و انتشار اخبار مربوط به کرونا ایجاد کرده که از طریق این لینک در دسترس همگان است. نقشه پراکندگی تعداد مبتلایان در این نشانی موجود است که مرتب روزآمد می شود. تنوع منابع اطلاعاتی مربوط به کرونا نیز به اندازه حجم اطلاعاتی که درباره اش شکل گرفته خارق العاده است. هر کسی از ظن خود یار این ماجرا شده و درباره وجهی از وجوه آن سخنی گفته است. از جمله متن حاضر که کندکاوی کتابدارانه در کارزار کرونا محسوب می شود.

کرونا و اشتراک اطلاعات

فعلا شبکه های اجتماعی بستر اصلی اشتراک اخبار و اطلاعات در این زمینه هستند زیرا مجامع حضوری به کمترین میزان ممکن رسیده است. در شبکه های اجتماعی مختلف از جمله فیسبوک (رخنامه)، اینستاگرام و تلگرام اخبار و البته شایعات مربوط به این بحران دست به دست می چرخد. متاسفانه معمولاً هم اشتراک اطلاعات بدون توجه به معیارهای ارزیابی اطلاعات انجام می شود که خود بر آشفتگی اوضاع می افزاید. از سوی دیگر قرنطینه گسترده در دنیا باعث شده که بسیاری از مردم در خانه بمانند و بخشی از وقت آزاد شده را در فضای مجازی بگذرانند. در نتیجه میزان استفاده از شبکه های اجتماعی نیز به شدت افزایش یافته و فرایند اشتراک اطلاعات نیز با سرعت و دامنه بیشتری در جریان است.

کرونا و ارزیابی اطلاعات

آشفتگی موجود در فرایند تولید و توزیع اطلاعات درباره کرونا زمینه ساز اشاعه اطلاعات نادرست بوده است. متاسفانه بازار شایعه و خرافه بیش از پیش داغ است و اکنون توانایی برای ارزیابی اعتبار و درستی اطلاعات بیش ازهمیشه ضرورت دارد. از روزی که این بحران شروع شده هر روز خبر عجیب و غریبی از شیوه های درمان این بیماری منتشر می شود که اغلب هیچ مبنای عقلی و علمی ندارند و فقط باعث آشفتگی بیشتر فضای حاکم می شوند. ضمن آنکه اهمیت این مقوله برای متخصصان علم اطلاعات نیز کلیدی است. زیرا آنان می توانند با تکیه بر دانش تخصصی خود مروج مهارتهای سواد اطلاعاتی و سواد رسانه ای باشند و به مردم در ارزیابی منابع کمک کنند. زیرا امروز عموم مردم امروز بیش از هر زمان دیگر به مهارتهای سواد اطلاعاتی نیاز دارند تا فریب اخبار جعلی و نااطلاعات[1] را نخورند.

کرونا و استفاده از اطلاعات

کاربران شبکه های اجتماعی هر یک به نحوی از اطلاعات مرتبط با کرونا استفاد می کنند. اما رفتار اطلاعاتی کاربران به دلیل نگرانی از وضع موجود با رفتار اطلاعاتی آنان در گذشته متفاوت است. ضمن اینکه نیازهای اطلاعاتی جدیدی هم شکل گرفته است. مثلاً نیاز به خرید ماسک یا مواد ضدعفونی کننده که قبلا عمومیت نداشت، ناگهان به یک نیاز عمومی در جامعه تبدیل شد و افرادی که هرگز در زندگی نیازی به خرید این محصولات نداشتند ناگزیر در جستجوی آن هستند. بنابراین، استفاده از اطلاعات می تواند شکل های مختلف داشته باشد. گاهی ما بر اساس یک فقره اطلاعاتی تصمیم مشخصی می گیریم و گاه فقط به تغییر در دانش و نگرش ما منجر می شود. در هر دو صورت تعامل ما با منبع اطلاعاتی همیشه در بافتی رخ می دهد که مولفه های موجود در این بافت بر نوع استفاده تاثیر می گذراند. مثلاً نگرانی از بیماری ممکن است ما را نسبت به اطلاعات مشخصی حساس کند یا کنجکاوی ما را برای جستجوی اطلاعات تازه بر انگیزد.

کرونا و سریز اطلاعات

نتیجه طبیعی پنج عمل نخست، «سریز اطلاعات»[2] است. اکنون همه ما با بهمنی عظیم از اطلاعات درباره کرونا مواجه ایم. در چنین شرایطی ما در علم اطلاعات و دانش شناسی می توانیم به مردم و به مدیران جامعه در زمینه مدیریت اطلاعات در زمان بحران کمک کنیم. قبلاً در یادداشت دیگری با عنوان «اطلاع جویی در شرایط اضطرار» به نکاتی در این زمینه اشاره کردم. هر چند ماهیت آن بحران - که مربوط به آتش سوزی جنگلهای استرالیا بود - کاملا با اپیدمی کرونا متفاوت است، اما اصول مشترکی در هر دو مورد وجود دارد. زیرا همان چهار مولفه اصلی در اینجا نیز صادق است که عبارتند از: نخست «زمان»، دوم «درستی اطلاعات»، سوم «دقت اطلاعات» و چهارم «وجوه احساسی دسترسی به اطلاعات».

کرونا و پرهیز از اطلاعات ناخوشایند

یکی از مکانیسم های دفاعی ذهن در مواجهه با اخبار ناخوشایند پرهیز از اطلاعات است. پنج سال پیش در یادداشتی با عنوان «پرهیز و گریز از اطلاعات» به این مفهوم اشاره کردم که «هر منبع اطلاعاتی زمانی مفید است که برای ذهن آدمی قابل فهم و درک باشد. در نتیجه یا بتواند در گرفتن تصمیمی مشخص به کار آید، یا بر دانش او بیافزاید. اگر جز این باشد فقط باری بر دوش ذهن است و آن را خسته و فرسوده می‌سازد. بر همین اساس، هر یک از ما می‌توانیم با پرهیز از انبوهی اطلاعات کارآیی ذهنی خود را بهبود بخشیم. انتخاب مکانیسم‌های پرهیز از اطلاعات هم می‌تواند بسته به شرایط متفاوت باشد». بنابراین، کاملاً طبیعی است که ذهن آدمی توان محدودی برای پردازش اطلاعات دریافتی دارد و ناگزیر باید راهی برای مدیریت آن بیابد. پرسشهای فراوانی در این زمینه مطرح است. مثلاً مردم چگونه تصمیم می گیرند از فقره اطلاعاتی مشخصی پرهیز کنند و چه معیارهایی در این زمینه در نظر دارند؟

کرونا و کمیابی اطلاعات کارآمد

به رغم انبوهی اطلاعات موجود در این زمینه متاسفانه ما همچنان با کمبود اطلاعات معتبر و کارآمد درباره کرونا مواجه ایم. از سویی ظاهرا چگونگی سرایت این ویروس با ویروسهای مشابه متفاوت است. از سوی دیگر دانش پزشکی هنوز داروی برای درمان آن در اختیار ندارد. ساخت داروی جدید هم نیازمند تحقیق و آزمایش است و محققانی که قرار است این مشکل را حل کنند بیش از هر چیز به اطلاعات درست نیاز دارند. تا زمان ساخت واکسن نیز راهی جز مدارا با این مهمان ناخوانده نیست و تا آنجا که ممکن است باید از شیوع ویروس جلوگیری کنیم. بخشی از اطلاعات کارآمد هم مربوط به روشهای پیشگیری از بیماری است. بنابراین، پاسخ به پرسشهایی که ناظر بر فرایند جستجو و بازیابی اطلاعات کارآمد در این زمینه هستند نیز بخشی از کار محققان رشته ماست.

سخن پایانی

آنچه در یادداشت نوشتم مقدمه ای بود درباره مقوله هایی که به ما امکان می دهد از منظر علم اطلاعات و دانش شناسی به بحران کرونا بنگریم. زیرا کرونا هر منشا و مبدایی که داشته اکنون در کانون زندگی بشر قرار گرفته و همه ناگزیریم به نحوی شیوه زیست خود را با او هماهنگ کنند تا روزی که درمانی برایش یافت شود. این ویروس به ظاهر ناچیز که بیرون از سلول زنده اساسا فاقد هر نوع نشانه حیات است چنان اثری بر حیات در این کره خاکی گذاشته است که هیچ امپراطور و حاکم خودکامه ای در جهان به خواب هم نمی بیند. به همین دلیل، همه حرفه ها و رشته هر یک به نحوی در حال معنابخشی به وضع موجود هستند. پزشکان از منظر بهداشت و درمان به آن  می پردازند، جامعه شناسان از منظر تاثیرات اجتماعی این بحران، روانشناسان از منظر روانشناختی به آن می نگرند و متخصصان علم اطلاعات هم باید از منظر جریان اطلاعات به آن بنگرند. ما باید با لنز دانش شناسی درباره این مسئله تامل کنیم تا با رسیدن به درک بهتر از آنچه در فرایند تولید و توزیع اطلاعات در جریان است، بتوانیم به سهم خود در بهبود شرایط موجود کوشا باشیم. به امید آنکه به زودی دانش پزشکی بتواند درمانی برای این درد عالمگیر بیابد. من هم این نثر پریشان را با بیتی از حضرت حافظ به پایان می رسانم تا تسلی بخش خاطر خسته امیدواران باشد: ساقی بیا که هاتف غیبم به مژده گفت، با درد صبر کن که دوا می‌فرستمت. ایدون باد!

منصوریان، یزدان. «جریان پرتلاطم اطلاعات در کارزار کرونا». سخن هفته لیزنا، شماره 485، 8اردیبهشت 1399

-----------------------------------------------------------------------

[1] Disinformation and Misinformation

[2] Information Overload