بازآفرینی بنیان‌های اساسی رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی

لیزنا؛ حسن اشرفی ریزی، عضو هیأت علمی  گروه کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی، مرکز تحقیقات فناوری اطلاعات در امور سلامت، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان :  کتابداری و اطلاع رسانی (علم اطلاعات ودانش شناسی) و به تبع آن کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی سابقه ای به اندازه تاریخ بشر دارد. در طول تاریخ، انسان ها جهت انتقال دانش و تجربیات خود به دیگران و نسل های بعد از شیوه‌های مختلف مانند سنگ نبشته، پوست حیوانات، پاپیروس و غیره استفاده می کردند. آثار کشف شده در این زمینه مانند کتیبه بیستون کرمانشاه، کتیبه گنجنامه همدان، لوح های سنگی تخت جمشید در شیراز همه نشان از اهمیت و حفظ اطلاعات در نزد انسان ها در طول تاریخ بوده است. اکنون سال‌هاست که فرآیند تولید، سازماندهی، اشاعه و حفظ و نگهداری اطلاعات به عنوان بنیان ها و ارکان رشته کتابداری واطلاع رسانی با محوریت کتابخانه های سلامت در نظر گرفته می شود. گویا کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی فقط محدود به کتابخانه های سلامت و کارکردها و فرایندهای آن است و دیگر عرصه های فعالیت شغلی و حرفه ای مانند مراکز تحقیقاتی، پژوهشگاه‌ها، کمیته های مرتبط با ترفیع و ارتقا، دفاتر مجلات تخصصی و روزنامه ها، خبرگزاری ها، آرشیوها، راندهای بالینی، بخش های تحقیق و توسعه شرکت های مرتبط با سلامت و معاونت های پژوهشی دانشگاه ها در ساحت نظر و حتی عمل در نظر گرفته نمی شوند. لذا لازم است با رویکرد جدید و با نگاه انسان مدرن این بنیان ها باز تعریف و بازآفرینی شوند تا بتوانند پاسخگوی نیازهای اطلاعات سلامت عموم مردم، سیاستمداران سلامت، متخصصان مراقبت سلامت و پژوهشگران سلامت در شرایط امروزی باشند. در این نوشتار سعی می‌شود یک بازآفرینی از بنیان های اساسی رشته کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی ارائه شود. باید گفت به لحاظ ماهوی و کارکردی رشته کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی به ماهیت اطلاعات سلامت و چگونگی در دسترس پذیرساختن اطلاعات سلامت باکیفیت برای کاربران با کمترین هزینه و زمان و بیشترین سرعت می پردازد. در واقع، هسته مرکزی و ثقل این رشته، شناخت ماهیت اطلاعات سلامت و چگونگی دسترس‌پذیر ساختن اطلاعات به طور منصفانه برای همگان می باشد. در پرتو این هدف، بنیان های اساسی رشته کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی را می توان به شرح ذیل بازآفرینی کرد و نگاهی نو و مطابق با شرایط روز به آن داشت.

بنیان های اساسی رشته کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی

رشته کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی با رویکرد جدید دارای 9 بنیان اساسی می باشد (شکل 1):

1.شناخت ماهیت اطلاعات سلامت (Understanding the nature of health information)

اولین سنگ بنا و بنیان در رشته کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی، شناخت ماهیت اطلاعات سلامت می باشد. هر فراگیر، مدرس و یا علاقه مند به این رشته نیاز دارد تا تعریف اطلاعات سلامت، سابقه تاریخی این مفهوم، مفاهیم مرتبط و اثرگذار، ویژگی های اطلاعات سلامت، گونه شناسی اطلاعات سلامت، مدل ها، نظریه ها و فرانظریه های اطلاعات سلامت و اهمیت آن را در مسائل مختلف سلامت به قدر کافی بداند و برای شناخت این مولفه ها تلاش نماید.

2.سیاست گذاری برای اطلاعات سلامت (Policy making of health information)

وقتی ابعاد یک مفهوم و اهمیت آن اطلاعات سلامت درک شد، اکنون سیاست گذاران اطلاعات سلامت باید به سیاست‌گذاری در قالب تدوین و تصویب قوانین و آیین نامه ها جهت تحقق هدف اصلی رشته؛ یعنی دسترس پذیرساختن اطلاعات سلامت باکیفیت بپردازند. همچنین به ابلاغ قوانین و آیین نامه ها، رصد و پایش جنبه های اثرگذار بر روند جریان اطلاعات سلامت، وضعیت تولیدات علمی حوزه سلامت (ملی، منطقه ای و بین المللی)، چگونگی پیوند بین تولیدات علمی و نیازهای ذینفعان، نقش اطلاعات سلامت در ساختار اقتصاد ملی، و نیز چگونگی تضمین آزادی جریان اطلاعات سلامت پرداخته شود.

3.برنامه ریزی برای اطلاعات سلامت (Planning for health information)

جهت اجرایی شدن سیاست گذاری های مرتبط با اطلاعات سلامت، ابلاغ و تشریح قوانین و آیین نامه های مرتبط، آگاه سازی مدیران میانی، کارشناسان و نیز کاربران سلامت، مشخص کردن حجم کار و فعالیت، روش انجام کارها و ابزارهای مورد نیاز، تخمین بودجه مورد نیاز، شناسایی منابع موجود و طرز استفاده از آنها، در نظر گرفتن امکانات، تشریح آیین نامه ها و قوانین و روش های رسیدن به اهداف ضرورت دارد.

4.تدارک زیرساخت‌های اطلاعات سلامت (Providing health information infrastructures)

در این بخش لازم است به ایجاد نهادهای خلق، توزیع، انتشار و مدیریت اطلاعات مانند صنعت نشر، کتابخانه های سلامت، مراکز تحقیقاتی، پژوهشگاه‌ها، مجلات، مراکز علم سنجی، مراکز انتشاراتی، بخش های تحقیق و توسعه مراکز تولید دارو و تجهیزات پزشکی و غیره، اصلاح روند ها و فعالیت های حوزه خدمات اطلاعات سلامت و نیز تجهیزات فناوری اطلاعات و ارتباطات پرداخته شود.

5.ذخیره و پردازش اطلاعات سلامت (health information storage and processing)

در این بخش در خصوص روش ها، ابزارها، فنون و مدل ها و نظریه های ذخیره و پردازش اطلاعات در عرصه های مختلف فعالیت کتابداران و اطلاع رسانان پزشکی با هدف تسهیل و افزایش نقاط دسترسی به اطلاعات سلامت و نیز ایجاد ارزش افزوده از اطلاعات سلامت بحث و تبادل نظر می شود و از بهترین روش ها و فنون در ذخیره و پردازش اطلاعات سلامت استفاده می شود.

6.عرضه/اشاعه اطلاعات سلامت (Dissemination of health information)

در این بخش تلاش بر این است منابع اطلاعات سلامت باکیفیت تهیه شده به کاربران سلامت عرضه شود‌. بنابراین تنوع در ارائه خدمات اطلاعات سلامت، کمک های خاص به افراد با نیازهای اطلاعاتی ویژه، جذب کاربران سلامت جدید، خدمات اطلاعاتی فرانهادی، تضمین کيفيت اطلاعات، دریافت بازخورد مکرر از کاربران، رعایت مسائل اخلاق حرفه ای، نهادینه سازی ارزش های حرفه ای تضمین کننده اثربخش بودن عرضه/ اشاعه اطلاعات سلامت می باشد.

7.نهادینه سازی اطلاعات سلامت (Institutionalization of health information)

تهیه و تدارک اطلاعات و عرضه آن به کاربران زمانی مفید و اثربخش خواهد بود که کاربران به اهمیت اطلاعات سلامت در زندگی فردی و حرفه ای خود واقف شوند‌. برای این کار لازم است کتابداران و اطلاع رسانان پزشکی به آموزش و فرهنگ سازی در این زمینه بپردازند. بنابراین آموزش سواد اطلاعاتی کاربران، بازاریابی اطلاعات سلامت، تقویت آگاهی و نگرش به استفاده از اطلاعات سلامت جزو ملزومات تغییر آگاهی و نگرش به اهمیت اطلاعات سلامت می باشد.

8.استفاده از اطلاعات سلامت (Use of health information)

مجموعه اقدامات و فعالیت ها جهت کشف نیازهای اطلاعاتی کاربران، چگونگی جستجوی دقیق اطلاعات سلامت و شناخت مدل ها و نظریه های مربوطه، شیوه های ارزیابی و شناخت اطلاعات با کیفیت، راه های استفاده مؤثر از اطلاعات سلامت، ارزیابی کیفیت خدمات اطلاعات سلامت، رعایت مسائل مالکیت مادی و معنوی منابع اطلاعاتی، جزو مولفه های مهم در استفاده از اطلاعات سلامت می باشد.

9.اثربخشی اطلاعات سلامت (Effectiveness of health information)

هر نوع تلاش کتابداران و اطلاع رسانان پزشکی برای آگاهی و پایش اثرات اطلاعات سلامت در زندگی فردی و حرفه‌ای و نیز در سطوح سازمانی و ملی با توجه به اهداف پیش بینی شده، اثربخشی اطلاعات سلامت نام دارد. برای مثال تأثیر اطلاعات سلامت در پیشگیری، تشخیص، درمان، توانبخشی، مدیریت، اشتغال و کارآفرینی آموزش و پژوهش چیست؟ آیا افزایش کمی و کیفی تولیدات علمی حوزه سلامت منجر به بهبود شرایط سلامت در جامعه شده است و موانع رسیدن به این هدف چیست. راهکارهای افزایش کمی و کیفی تولیدات علمی حوزه سلامت در مقایسه با سایر کشورها چیست؟. بنابراین رصد و پایش اثرات اقتصادی،  سیاسی، سلامتی،فرهنگی و اجتماعی اطلاعات سلامت جزو وظایف ذاتی کتابداران و اطلاع رسانان پزشکی می باشد.

نتیجه گیری

امروزه کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی به عنوان رشته دانشگاهی و با گرایش به مباحث بین رشته ای با هدف دسترس پذیر ساختن اطلاعات سلامت برای گروه های مختلف جامعه مانند متخصصان مراقبت سلامت، پژوهشگران سلامت، عموم مردم و سیاست گذاران سلامت و متولیان آموزشی به ارائه خدمات اطلاعات سلامت می پردازد. با این رویکرد، بنیان های اساسی رشته باید بازآفرینی و بازتعریف شوند که در این مقاله این بنیان های ۹ گانه شامل شناخت ماهیت اطلاعات سلامت، سیاست گذاری اطلاعات سلامت، برنامه ریزی برای اطلاعات سلامت، زیرساخت های اطلاعات سلامت، ذخیره و پردازش اطلاعات سلامت، عرضه/اشاعه اطلاعات سلامت، نهادینه سازی اطلاعات سلامت، استفاده از اطلاعات سلامت و اثریخشی اطلاعات سلامت معرفی و تشریح گردید. طبق آنچه در خصوص ماهیت رشته کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی پزشکی و بنیان های آن بیان شد، عرصه ها و فرصت های جدید برای کتابداران و اطلاع رسانان پزشکی در ساختار وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی و حتی خارج از این وزارتخانه ایجاد می شود که می تواند به تقویت و جایگاه این رشته در نظام سلامت بسیار کمک کند. در عین حال، این بنیان ها می تواند به گسترده شدن مباحث نظری رشته تخصصی کمک نماید؛ چرا که کمبود مباحث نظری مانند مدل ها، نظریه ها و فرانظریه ها از مسائل مبتلابه این رشته می باشد که باید در جهت رفع آن اقدامات موثری انجام شود. در پایان پیشنهاد می شود این بنیان های 9 گانه بیشتر توسط متخصصان مورد بررسی، نقد و اصلاح قرار گیرد.

اشرفی ریزی، حسن. « بازآفرینی بنیان های اساسی رشته کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی ». سخن هفته لیزنا، شماره 638،  28 فروردین ۱۴۰۲.